Skarb wydobyty na światło dzienne

Dzieje Biblii Makarego

W ROKU 1993 pewien badacz wyszukał w Rosyjskiej Bibliotece Narodowej w Sankt Petersburgu stos starych, pożółkłych numerów czasopisma Prawosławnoje obozrienije. Na kartach tego periodyku z lat 1860-1867 znalazł skarb, który przeszło sto lat pozostawał ukryty przed oczami Rosjan: przekład na język rosyjski całych Pism Hebrajskich, czyli „Starego Testamentu”!

Dzieło to przetłumaczyli Michaił Jakowlewicz Głucharjew, znany jako archimandryta Makary, oraz Gierazim Pietrowicz Pawski. Obaj byli językoznawcami i poważanymi członkami rosyjskiego Kościoła prawosławnego. Gdy zaczynali pracę w pierwszej połowie ubiegłego wieku, nie istniał jeszcze żaden przekład całej Biblii na język rosyjski.

Co prawda Biblia była dostępna w języku staro-cerkiewno-słowiańskim — z którego wywodzi się współczesny rosyjski — ale w połowie XIX wieku odszedł on już w zapomnienie i posługiwano się nim tylko podczas nabożeństw. Podobnie sytuacja przedstawiała się na Zachodzie, gdzie Kościół katolicki dążył do tego, by Księgę tę wydawano wyłącznie po łacinie, od dawna zaliczanej do języków martwych.

Makary i Pawski chcieli udostępnić Biblię prostym ludziom. Dzięki wspomnianemu odkryciu to zaginione dzieło mogło więc odzyskać swe miejsce w literackiej i religijnej spuściźnie Rosji.

Ale kim byli Makary i Pawski? I dlaczego ich wysiłki, by przełożyć Biblię na język ludu, budziły sprzeciw? Dzieje ich życia to pasjonująca opowieść, która wzmacnia wiarę wszystkich miłośników Biblii.

Zapotrzebowanie na Biblię w języku rosyjskim

Makary i Pawski nie byli pierwszymi, którzy dostrzegli potrzebę przełożenia Biblii na język prostego ludu. Jakieś sto lat wcześniej uświadomił to sobie rosyjski car Piotr I, czyli Piotr Wielki. Co ciekawe, szanował Pismo Święte i podobno powiedział: „Biblia to księga, która góruje nad każdą inną i zawiera wszystko, co dotyczy obowiązków człowieka wobec Boga i bliźniego”.

W 1716 roku Piotr rozkazał więc, by Biblię wydrukowano na jego koszt w Amsterdamie. Na każdej stronie miała się znaleźć szpalta tekstu rosyjskiego, a obok szpalta tekstu holenderskiego. Zaledwie rok później były już gotowe Chrześcijańskie Pisma Greckie, czyli „Nowy Testament”.

W roku 1721 wydano w czterech tomach również holenderską część przekładu Pism Hebrajskich. Jedną szpaltę pozostawiono nie zadrukowaną, żeby można było umieścić na niej tekst rosyjski. Piotr przekazał Biblie „Świątobliwemu Synodowi” — najwyższemu organowi władzy kościelnej — który miał zakończyć druk i zadbać o ich rozpowszechnienie. Synod jednak nie wywiązał się z tego polecenia.

Niecałe cztery lata później Piotr zmarł. A co się stało z jego Bibliami? Na pustych szpaltach nigdy nie pojawił się tekst po rosyjsku. Książki niszczały w piwnicy ułożone w wielkie stosy — później nie można było znaleźć ani jednego nie uszkodzonego egzemplarza! Synod postanowił, by „wszystko, co pozostało, sprzedać kupcom”.

Zaczyna się tłumaczenie

W 1812 roku do Rosji przybył John Paterson, członek Brytyjskiego i Zagranicznego Towarzystwa Biblijnego. Wśród inteligencji Petersburga rozbudził zainteresowanie utworzeniem towarzystwa biblijnego. Dnia 6 grudnia 1812 roku — tego samego, w którym armia rosyjska odparła atak wojsk Napoleona — car Aleksander I wyraził zgodę na założenie Rosyjskiego Towarzystwa Biblijnego. W roku 1815 rozkazał przewodniczącemu tego Towarzystwa, księciu Aleksandrowi Golicynowi, by dał do zrozumienia rządzącemu synodowi, że „Rosjanie też powinni mieć sposobność czytania Słowa Bożego we własnym języku”.

Co godne pochwały, pozwolono przetłumaczyć Pisma Hebrajskie na rosyjski bezpośrednio z języka oryginału. Podstawą przekładów Pism Hebrajskich na staro-cerkiewno-słowiański była bowiem starożytna grecka Septuaginta. Teraz tłumaczom Biblii na rosyjski nakazano, żeby ich przekład był przede wszystkim wierny, zrozumiały i poprawny. Jak wyglądały dalsze próby wydania Biblii w języku rosyjskim?

Koniec z tłumaczeniem Biblii?

Zarówno w kręgach kościelnych, jak też rządowych pewne osoby o konserwatywnych poglądach zaczęły obawiać się obcych wpływów religijnych i politycznych. Niektórzy przywódcy Kościoła twierdzili nawet, że język staro-cerkiewno-słowiański — używany w liturgii — lepiej wyraża orędzie biblijne niż rosyjski.

W 1826 roku rozwiązano więc Rosyjskie Towarzystwo Biblijne i spalono kilka tysięcy wydanych przez nie egzemplarzy Biblii. Okazała się mniej ważna od rytuałów i tradycji. Idąc za przykładem Kościoła katolickiego, synod wydał w 1836 roku następujące zarządzenie: „Każdemu pobożnemu laikowi wolno słuchać Pisma Świętego, ale zakazuje się czytania niektórych jego części, zwłaszcza Starego Testamentu, bez odpowiedniego przewodnictwa”. Wyglądało na to, że tłumaczeniu Biblii położono kres.

Dzieło Pawskiego

W tym okresie Gierazim Pawski, profesor hebraistyki, rozpoczął tłumaczenie Pism Hebrajskich na rosyjski. W 1821 roku skończył pracę nad Psalmami. Car niezwłocznie zatwierdził ten przekład i już w styczniu 1822 roku Księgę Psalmów udostępniono ogółowi czytelników. Spotkała się z nadzwyczajnym przyjęciem i musiała być wznawiana 12 razy, osiągając łączny nakład 100 000 egzemplarzy!

Poparte wiedzą wysiłki Pawskiego zjednały mu szacunek wielu językoznawców i teologów. Podobno był prostolinijnym i uczciwym człowiekiem, który nie dawał się wplątać w rozmaite intrygi. Chociaż Kościół miał wrogi stosunek do Rosyjskiego Towarzystwa Biblijnego, a niektórzy uważali je za przedstawiciela interesów zagranicznych, profesor Pawski dalej tłumaczył wersety biblijne na rosyjski podczas swych wykładów. Zachwyceni studenci ręcznie przepisywali jego tłumaczenia i z czasem zebrali je w jedną całość. W 1839 roku zdobyli się na odwagę i bez pozwolenia cenzorów wydrukowali na prasach akademickich 150 egzemplarzy tego przekładu.

Biblia Pawskiego zrobiła na czytelnikach ogromne wrażenie, toteż wciąż wzrastało na nią zapotrzebowanie. Ale w 1841 roku do synodu złożono anonimowy donos, że przekład ten stanowi „zagrożenie”, ponieważ rzekomo odbiega od doktryny prawosławia. Dwa lata później synod wydał następujący dekret: „Skonfiskować i zniszczyć wszystkie istniejące rękopisy i odbitki litograficzne przekładu Starego Testamentu G. Pawskiego”.

Wychwalanie imienia Bożego

Niemniej Pawski rozbudził zainteresowanie tłumaczeniem Biblii. Ustanowił też precedens dla swych następców w innej istotnej sprawie — stosunku do imienia Bożego.

Rosyjski biblista I. N. Koruński wyjaśnił: ‛Imię Boga, najświętsze z jego imion, składało się z czterech hebrajskich liter יהוה i obecnie jest wymawiane Jehowa’. W starożytnych odpisach Biblii to imię wyróżniające Boga występuje w samych Pismach Hebrajskich tysiące razy. Jednak Żydzi doszli do błędnego przekonania, że imię Boże jest zbyt święte, by je zapisywać czy też wymawiać. W związku z tym Koruński zauważył: ‛W mowie lub piśmie zazwyczaj zastępowano je słowem Adonaj, które często tłumaczy się na „Pan”’.

Oczywiście zaniechanie posługiwania się imieniem Bożym wynikało z zabobonnego lęku — nie ze zbożnej bojaźni. Biblia nigdzie nie daje podstaw do pomijania tego imienia. Sam Bóg rzekł do Mojżesza: „Oto, co masz powiedzieć do synów Izraela: ‚Jehowa, Bóg waszych praojców (...) posłał mnie do was’. To jest moje imię po czas niezmierzony i ono mnie upamiętnia na pokolenie za pokoleniem” (Wyjścia 3:15). Pismo Święte wielokrotnie nawołuje: „Dzięki składajcie Jehowie! Wzywajcie jego imienia” (Izajasza 12:4). Niemniej większość tłumaczy Biblii hołdowała żydowskiej tradycji i nie używała imienia Bożego.

Jednakże Pawski nie przejął tego zwyczaju. W swoim przekładzie Psalmów imię Jehowa umieścił ponad 35 razy. Jego odwaga miała wywrzeć znaczny wpływ na pewnego współcześnie z nim żyjącego rodaka.

Archimandryta Makary

Człowiekiem tym był archimandryta Makary, rosyjski misjonarz prawosławny o fenomenalnych zdolnościach językowych. W wieku zaledwie siedmiu lat tłumaczył na łacinę krótkie teksty rosyjskie. Zanim skończył 20 lat, znał już hebrajski, niemiecki i francuski. Niemniej pokora i głębokie poczucie odpowiedzialności przed Bogiem pomogły mu ustrzec się przed wpadnięciem w sidło zarozumialstwa. Często zasięgał rady innych językoznawców i uczonych.

Makary chciał zreformować działalność misjonarską w Rosji. Uważał, że zanim chrystianizm będzie mógł dotrzeć do rosyjskich muzułmanów i żydów, Kościół musi „oświecić masy, zakładając szkoły i rozpowszechniając Biblie w języku rosyjskim”. W marcu 1839 roku Makary przyjechał do Petersburga w nadziei, że otrzyma zgodę na przetłumaczenie Pism Hebrajskich na rosyjski.

Makary przełożył już księgi Izajasza i Hioba. Synod jednak nie udzielił pozwolenia, o które prosił. Powiedziano mu, żeby poniechał nawet myśli o tłumaczeniu Pism Hebrajskich na rosyjski. Dnia 11 kwietnia 1841 roku wydano też zarządzenie, by Makary „odbył pokutę przez trzy do sześciu tygodni w domu biskupa w Tomsku i oczyścił swe sumienie przez modlitwę na klęczkach”.

Odważna postawa Makarego

Od grudnia 1841 do stycznia 1842 roku Makary odprawiał pokutę. Ale gdy tylko się skończyła, natychmiast przystąpił do tłumaczenia reszty Biblii. Zdobył kopię Pism Hebrajskich w przekładzie Pawskiego, by porównać z nią swe tłumaczenie. Podobnie jak Pawski nie pomijał imienia Jehowy. W wersji Makarego występuje ono przeszło 3500 razy!

Makary rozesłał egzemplarze swego dzieła do przychylnie nastawionych znajomych. Rozpowszechniono tylko niewiele ręcznych odpisów, gdyż Kościół wciąż uniemożliwiał opublikowanie tego tłumaczenia. Makary planował zrobić to za granicą, ale w przeddzień wyjazdu w roku 1847 zachorował i wkrótce potem zmarł. Nie doczekał się wydania swojego przekładu.

Wreszcie opublikowany!

W końcu sytuacja polityczna i religijna się zmieniła. W Rosji znowu zaczęły się szerzyć bardziej liberalne poglądy i w 1856 roku synod ponownie zaaprobował tłumaczenie Biblii na język rosyjski. W takiej swobodniejszej atmosferze w latach od 1860 do 1867 na łamach czasopisma Prawosławnoje obozrienije drukowano kolejne fragmenty Biblii w przekładzie Makarego, opatrzone nagłówkiem „Eksperymentalne tłumaczenie na język rosyjski”.

Arcybiskup czernihowski Filaret, znawca rosyjskiej literatury religijnej, tak chwalił Pismo Święte w przekładzie Makarego: „Jego tłumaczenie pozostaje wierne tekstowi hebrajskiemu, a język jest czysty i stosowny do tematu”.

Jednakże przekładu tego nie udostępniono ogółowi czytelników. W zasadzie prawie o nim zapomniano. W 1876 ukazało się w końcu rosyjskie tłumaczenie całej Biblii — Pism Hebrajskich i Greckich — posiadające aprobatę synodu. Dlatego często nazywa się je przekładem synodalnym. Na ironię zakrawa fakt, że za podstawę tego „oficjalnego” przekładu rosyjskiego Kościoła prawosławnego posłużyły tłumaczenia Makarego oraz Pawskiego. Ale niestety imienia Bożego użyto tylko w kilku spośród tych miejsc, w których występuje ono w tekście hebrajskim.

Biblia w przekładzie Makarego dzisiaj

Pył zapomnienia pokrywał przekład Makarego aż do roku 1993. Jak wspomniano na wstępie, wtedy właśnie odkryto owo tłumaczenie w starych numerach czasopisma Prawosławnoje obozrienije, spoczywających na półkach działu książek unikatowych Rosyjskiej Biblioteki Narodowej. Świadkowie Jehowy uznali, że to cenne dzieło należy udostępnić czytelnikom. Zarząd biblioteki pozwolił Organizacji Religijnej Świadków Jehowy w Rosji sporządzić kopię tego przekładu w celu przygotowania go do druku.

Świadkowie Jehowy postanowili wydrukować we Włoszech blisko 300 000 egzemplarzy tej Biblii, by rozpowszechnić ją w całej Rosji i wielu innych krajach, gdzie mówi się po rosyjsku. Oprócz większości ksiąg Pism Hebrajskich w przekładzie Makarego wydanie to zawiera Psalmy w tłumaczeniu Pawskiego oraz zatwierdzone przez Kościół prawosławny Pisma Greckie z przekładu synodalnego.

W styczniu bieżącego roku na konferencji prasowej w Petersburgu w Rosji ogłoszono wydanie owego dzieła (patrz strona 26). Dla osób posługujących się językiem rosyjskim będzie ono zapewne źródłem oświecenia i zbudowania duchowego.

Wydanie tej Biblii jest zatem wielkim osiągnięciem w dziedzinie religii i literatury. Krzepi też wiarę, gdyż przypomina o prawdziwości słów z Księgi Izajasza 40:8: „Zielona trawa uschła, kwiecie zwiędło, lecz słowo naszego Boga będzie trwało po czas niezmierzony”.

[Ramka i ilustracja na stronie 26]

Biblia Makarego zyskuje uznanie krytyków

„OPUBLIKOWANO kolejne wiekopomne dzieło literackie: Biblię Makarego”. Takim wstępem gazeta Komsomolskaja Prawda opatrzyła informację o wydaniu Biblii w przekładzie Makarego.

Po przypomnieniu, że Biblia po raz pierwszy ukazała się w języku rosyjskim dopiero jakieś „120 lat temu”, we wspomnianej gazecie wyrażono ubolewanie: „Przez wiele lat cerkiew sprzeciwiała się publikowaniu świętych ksiąg w zrozumiałym języku. Odrzuciła kilka tłumaczeń, ale w końcu w 1876 roku zaakceptowała jedno z nich; stało się ono znane jako przekład synodalny. Nie dopuszczono go jednak do użytku w cerkwiach. Do dziś uznaje się tam tylko Biblię w tłumaczeniu na język staro-cerkiewno-słowiański”.

Również w gazecie Sankt-Pietierburskoje Echo podkreślono ogromne znaczenie opublikowania Biblii w przekładzie Makarego: „Cieszący się autorytetem uczeni z Uniwersytetu Petersburskiego, Pedagogicznego Uniwersytetu Hercena i Państwowego Muzeum Historii Religii bardzo wysoko ocenili to nowe wydanie Biblii”. Po wskazaniu na fakt, że Makary i Pawski tłumaczyli Biblię na rosyjski w pierwszej połowie ubiegłego stulecia, w gazecie tej zauważono: „Aż do tego czasu w Rosji Biblię można było czytać tylko w języku staro-cerkiewno-słowiańskim, który rozumiało jedynie duchowieństwo”.

Wydanie przez Świadków Jehowy przekładu Makarego ogłoszono na konferencji prasowej w Petersburgu na początku tego roku. W miejscowym dzienniku Niewskoje Wriemia napisano: „Poważani uczeni (...) podkreślali, że tę edycję należy uznać za niezwykle doniosłe wydarzenie w życiu kulturalnym Rosji i Petersburga. Bez względu na to, co ktoś myśli o owej organizacji religijnej, opublikowanie tego nieznanego dotąd przekładu Biblii jest bez wątpienia ogromnie pożyteczne”.

Z pewnością każda osoba miłująca Boga odczuwa radość, gdy Jego spisane Słowo staje się dostępne w języku zrozumiałym dla przeciętnego czytelnika. Wszyscy miłośnicy Pisma Świętego cieszą się, że z tego nowego przekładu będą mogły korzystać miliony ludzi na całym świecie mówiących po rosyjsku.

[Ilustracja]

Konferencja prasowa, na której ogłoszono wydanie Biblii Makarego

[Ilustracja na stronie 23]

Rosyjska Biblioteka Narodowa, w której odnaleziono ukryty skarb

[Ilustracja na stronie 23]

Piotr Wielki chciał wydać Biblię w języku rosyjskim

[Prawa własności]

Corbis-Bettmann

[Ilustracja na stronie 24]

Gierazim Pawski, który przyczynił się do przełożenia Biblii na rosyjski

[Ilustracja na stronie 25]

Archimandryta Makary — od jego imienia nazwano nową Biblię w języku rosyjskim