POWTÓRZONEGO PRAWA, KSIĘGA

Ta ostatnia część Pięcioksięgu nosi po hebrajsku tytuł Dewarím („słowa”), zaczerpnięty z otwierającego ją wyrażenia. W greckiej Septuagincie nazywa się ona Deuteronòmion, co dosłownie znaczy „drugie prawo; powtórzenie prawa”. Tytuł ten opiera się na greckim przekładzie hebrajskiego sformułowania misznéh hattoráh, które występuje w Powtórzonego Prawa (5 Mojżeszowej) 17:18 i jest tłumaczone na ‛odpis prawa’.

Żydzi zawsze uważali tę księgę za element Prawa Mojżeszowego, co potwierdza, że należy ona do kanonu biblijnego i że została napisana przez Mojżesza. Ogólnie rzecz biorąc, za jej autentycznością przemawiają takie same dowody, jak w wypadku pozostałych czterech części Pięcioksięgu (zob. PIĘCIOKSIĄG oraz hasła omawiające poszczególne księgi). Najdobitniejsze świadectwo na rzecz jej wiarogodności złożył Jezus, który trzykrotnie się na nią powołał, gdy odpierał pokusy Szatana Diabła (Pwt 6:13, 16; 8:3; Mt 4:1-11). A w odpowiedzi na pytanie, które przykazanie jest pierwsze i największe, przytoczył Powtórzonego Prawa 6:5 (Mk 12:30). Z kolei apostoł Paweł zacytował wersety z Powtórzonego Prawa 30:12-14 i 32:35, 36 (Rz 10:6-8; Heb 10:30).

Księga ta obejmuje nieco ponad dwa miesiące 1473 r. p.n.e. Została spisana na graniczących z Kanaanem równinach moabskich, gdzie Izrael obozował przed wkroczeniem do Ziemi Obiecanej, i zawiera cztery mowy Mojżesza, jego pieśń oraz błogosławieństwo (Pwt 1:3; Joz 1:11; 4:19).

Cel. Wbrew swej nazwie księga ta nie zawiera drugiego prawa ani nie powtarza całego Prawa Mojżeszowego, lecz je objaśnia, jak to wynika z 5 wersetu jej 1 rozdziału. Usilnie zachęca Izraelitów do wierności wobec Jehowy i przestrzega przed naśladowaniem pokolenia skazanego na 40-letnią wędrówkę. Mojżesz wyjaśnia i rozwija najważniejsze fragmenty Prawa i zawarte w nich zasady, uwzględniając zmiany, jakie zajdą w warunkach życia Izraelitów po osiedleniu się na stałe w Ziemi Obiecanej. Dostosowuje do tego niektóre przepisy i podaje dalsze wytyczne, dotyczące sposobu funkcjonowania władzy w nowej sytuacji.

Księga Powtórzonego Prawa zachęca i nawołuje Izraelitów, by za pośrednictwem Mojżesza odnowili swe przymierze z Jehową, przy czym wyraźnie kładzie nacisk na wiedzę, nauczanie i szkolenie. Słowa „uczyć” i „nauczać” występują w niej o wiele częściej niż w księgach Wyjścia, Kapłańskiej oraz Liczb. Mojżesz wyjaśnia Izraelitom, że gdy Jehowa karmił ich manną, chciał ich czegoś nauczyć (Pwt 8:3). Używając przenośni, nakazuje im umieścić prawo Jehowy jako przepaskę między oczami, wypisać je na odrzwiach domów i na bramach (6:8, 9). Mają też wpajać je swym synom (6:6, 7). Prócz tego poleca odczytywać Prawo co siedem lat podczas (dorocznego) Święta Szałasów (31:10-13). Osobne wytyczne otrzymuje król, który w przyszłości mógł rządzić Izraelem. Przykazano mu sporządzić sobie własny odpis Prawa i codziennie go czytać (17:18-20). Ilekroć Izraelici będą wyruszać do bitwy, kapłani mają krzepić ich wiarę i odwagę zapewnieniem, że Jehowa, ich Bóg, idzie z nimi i da im zwycięstwo (20:1-4). Po wejściu do Ziemi Obiecanej plemiona mają zostać podzielone na dwie grupy: jedna stanie na górze Ebal, a druga na Garizim, po czym będzie im odczytane Prawo Boże (27:11-26; por. Joz 8:33-35).

Podkreślenie znaczenia miłości. Księga Powtórzonego Prawa uwypukla też wartość miłości, życzliwości i troskliwości. Słowa „miłość” i „miłować” w rozmaitych formach gramatycznych występują w niej przeszło pięć razy częściej niż w księgach Wyjścia, Kapłańskiej i Liczb razem wziętych. Można tu także znaleźć pięknie sformułowane największe przykazanie, do którego w Mateusza 22:36, 37 nawiązał Jezus, a które brzmi: „Masz miłować Jehowę, twojego Boga, całym swym sercem i całą swą duszą, i całą swą siłą życiową” (Pwt 6:5; zob. też 10:12; 11:13). Jehowa wielokrotnie daje wyraz swej miłości do Izraela (7:7-9; 23:5; 33:3). Dowodzi jej samym tonem swych wypowiedzi: „Oby tylko pobudzali swoje serce, by się mnie bało i zawsze przestrzegało wszystkich moich przykazań, żeby się dobrze wiodło im oraz ich synom po czas niezmierzony!” (5:29). O miłości świadczą również inne powtarzające się zwroty, takie jak: „aby ci się dobrze działo” lub „abyś mógł pozostać przy życiu” (4:40; 5:16; 6:3; 22:7; 30:19, 20).

Chociaż zajęcie Ziemi Obiecanej przez Izraelitów będzie się wiązać z toczeniem wojny, Jehowa nie zapomina o życzliwej wyrozumiałości. Zwycięstwo nie jest aż tak ważne czy pilne, by stawiać bezwzględne wymagania. Mężczyzna zaręczony ma być zwolniony od służby wojskowej (Pwt 20:7). Również nowożeniec ma prawo przynajmniej przez rok zostać w domu z żoną, żeby mogli się sobą nacieszyć (24:5). Podobny przywilej przysługuje mężczyźnie, który zasadził winnicę i jeszcze nie jadł jej owoców albo zbudował dom i nie oddał go do użytku — ma skorzystać z trudu swoich rąk (20:5, 6).

Szczegółowo omówiono sposób prowadzenia wojny i zajmowania ziemi Kanaan. Bojaźliwych należy odesłać do domu, żeby nie nadwątlili serc swych braci (Pwt 20:8). Miasta określonych narodów kananejskich, których niegodziwość się już dopełniła, mają być bezwarunkowo przeznaczone na zagładę. Miasta innych ludów mogą uniknąć zniszczenia, jeśli się poddadzą. W takim wypadku ich mieszkańcy zostaną skierowani do prac przymusowych, niemniej Prawo nakazywało traktować życzliwie nawet niewolników i zabraniało napastowania kobiet w zdobytych miastach. Jeżeli dana miejscowość się nie podda, należy wszystkich mężczyzn skazać na śmierć, a oszczędzić tylko małe dzieci oraz kobiety, które jeszcze nie współżyły z mężczyzną (Pwt 20:10-18; por. Lb 31:17, 18). Podczas budowy umocnień oblężniczych nie wolno ścinać drzew owocowych (Pwt 20:19, 20).

W Księdze Powtórzonego Prawa zwrócono również uwagę na życzliwe traktowanie zwierząt. Izraelitom zabroniono zabierania samiczki ptasiej siedzącej na gnieździe, gdyż instynkt macierzyński, nakazujący ochronę potomstwa, czynił ją łatwym łupem. Mieli pozwolić jej uciec, choć młode mogli sobie wziąć. Dzięki temu matka mogła wychować następne potomstwo (Pwt 22:6, 7). Rolnikowi zakazano zaprzęgać osła w parze z bykiem, by nie przeciążać słabszego zwierzęcia (22:10). Młócącemu bykowi nie wolno było nakładać kagańca, by nie dręczył go głód, skoro ziarno ma tak blisko, a przecież zwierzę wysila się przy omłocie (25:4).

Znaczenie życzliwości podkreślają też przepisy dotyczące życia społecznego i rodzinnego. Na przykład pierworodny syn miał otrzymać podwójny dział, nawet jeśli nie pochodził od ulubionej żony (Pwt 21:15-17). Po raz pierwszy sformułowano prawo dotyczące małżeństwa lewirackiego i wprowadzono kary za uchylanie się od niego (25:5-10). Nałożono obowiązek stosowania uczciwych wag i miar (25:13-16). Podkreślono drogocenną wartość życia, nakazując zrobienie balustrady wokół dachu domu (22:8). Życzliwie wzięto pod uwagę nawet dobro skazanego na chłostę i ograniczono liczbę uderzeń do 40 (25:1-3). Wszystkie te przepisy sprawiły, że Prawo było bardziej precyzyjne, a zarazem świadczyło o wielkiej życzliwości Jehowy. Jednocześnie pod niektórymi względami stało się bardziej rygorystyczne.

Ostrzeżenia i nakazy. Księga Powtórzonego Prawa obfituje w przestrogi przed fałszywym kultem i niewiernością, a także w pouczenia, jak te zjawiska zwalczać, by nie dopuścić do skalania czystego wielbienia. W szczególny sposób uwypukla potrzebę zachowywania świętości. Izraelitom zakazano wchodzenia w związki małżeńskie z okolicznymi narodami, gdyż zagrażałoby to wielbieniu Jehowy oraz ich lojalności wobec Niego (Pwt 7:3, 4). Ostrzeżono ich przed materializmem i zbytnim przekonaniem o własnej prawości (8:11-18; 9:4-6). Surowo zakazano odstępstwa. Izraelici mieli się wystrzegać oddawania czci innym bogom (11:16, 17). Otrzymali przestrogę przed fałszywymi prorokami i zostali dwukrotnie pouczeni, jak ich rozpoznać i co z nimi zrobić (13:1-5; 18:20-22). Nawet bliska rodzina nie mogła się nad odstępcą litować, lecz miała współuczestniczyć w ukamienowaniu go (13:6-11).

Gdyby jakieś miasto izraelskie dopuściło się odstępstwa, należało je w całości przeznaczyć na zagładę; nikt nie mógł niczego zachować dla siebie. Nie wolno go było nigdy odbudować (Pwt 13:12-17). Złoczyńcy lekceważący karcenie rodzicielskie mieli być ukamienowani (21:18-21).

Prawo dotyczące postępowania w wypadku morderstwa, którego sprawcy nie znaleziono, wskazywało, jak wielkie znaczenie ma świętość oraz wystrzeganie się winy krwi (Pwt 21:1-9). Ochronie czystego wielbienia służyły przepisy rozstrzygające, kogo i kiedy można przyjąć do zboru Jehowy. Nie mógł wejść do niego żaden syn z nieprawego łoża aż do dziesiątego pokolenia, żaden Moabita ani Ammonita po czas niezmierzony i żaden eunuch. Jednakże synowie Egipcjan i Edomitów mogli w trzecim pokoleniu stać się członkami zboru (23:1-8).

Księga Powtórzonego Prawa przedstawia zasady systemu sądowniczego w Izraelu po zasiedleniu Ziemi Obiecanej. Wyłuszcza wymagania stawiane sędziom, zaleca im odbywać sądy w bramach miejskich i ustala, że sądem najwyższym w kraju będzie sanktuarium, a podjęte w nim rozstrzygnięcia mają obowiązywać w całym Izraelu (Pwt 16:18 do 17:13).

Księga ta podkreśla, że Jehowa jest jedynym Bogiem (Pwt 6:4), że uczynił Izraela narodem wybranym (4:7, 8) i że wyznaczył miejsce, które miało być głównym ośrodkiem wielbienia (12:4-7). Przepowiada też powołanie proroka takiego jak Mojżesz; będzie on przemawiał w imieniu Jehowy i wszyscy powinni go słuchać (18:18, 19).

[Ramka na stronie 438]

GŁÓWNE MYŚLI KSIĘGI POWTÓRZONEGO PRAWA

Zawiera przemówienia objaśniające fragmenty Prawa i zachęcające Izraelitów, by miłowali Jehowę i byli Mu posłuszni w ziemi, do której mają wejść

Spisana przez Mojżesza w r. 1473 p.n.e., tuż przed wkroczeniem Izraelitów do Ziemi Obiecanej

Zachęta do zachowywania w pamięci dokonań Jehowy i do służenia wyłącznie Jemu (1:1 do 4:49)

Mojżesz przypomina wysłanie zwiadowców, niedowiarstwo i bunt, z jakim przyjęto ich sprawozdanie, oraz przysięgę Jehowy, że tamto pokolenie wymrze na pustkowiu

Izraelici nie mieli nękać synów Ezawa (pochodzących od brata Jakuba) ani Moabitów i Ammonitów (potomków Lota, bratanka Abrahama); niemniej Jehowa dał im po wsch. stronie Jordanu ziemie królów amoryckich: Sychona i Oga

Mojżesz błaga Jehowę, by pozwolił mu przekroczyć Jordan; Bóg nie wyraża zgody i poleca, aby przekazał przywództwo nad narodem Jozuemu oraz wzmocnił go do wywiązania się z nowej roli

Mojżesz przypomina Izraelitom, jak narazili się na płonący gniew Jehowy przez Baala z Peor; niech nie zapomną, co widzieli na Horebie; nie wolno im nigdy sporządzać rzeźbionego wizerunku w celach kultowych; Jehowa jest jedynym prawdziwym Bogiem i wymaga wyłącznego oddania

Wezwanie do miłowania Jehowy i przestrzegania wszystkich Jego przykazań (5:1 do 26:19)

Mojżesz opowiada, jak na Horebie otrzymał Prawo, powtarza Dziesięć Słów i nawołuje Izraelitów, by ściśle ich przestrzegali

Powinni miłować Jehowę całym swym sercem, całą swą duszą i całą siłą życiową; muszą stale mieć przed oczami przykazania Boże i wyjaśniać swym synom znaczenie przepisów Jehowy

Mają zgładzić z powierzchni ziemi siedem narodów wraz z ich ołtarzami i wizerunkami; nie wolno im się z nimi spowinowacać

Nie powinni zapominać, jak Bóg obchodził się z nimi na pustkowiu, chcąc ich nauczyć, iż człowiek nie żyje samym chlebem, lecz każdą wypowiedzią z ust Jehowy

Mają pamiętać, jak pobudzili Jehowę do gniewu, odlewając posąg cielca; teraz powinni się bać Jehowy, służyć Mu, lgnąć do Niego i przestrzegać wszystkiego, co przykazał

Przepisy, które mają wprowadzić w czyn w Ziemi Obiecanej: wykorzenić z Kanaanu religię fałszywą; oddawać cześć Jehowie w miejscu, które On wybierze; nie spożywać krwi; karać śmiercią odstępców; jeść tylko to, co czyste; oddawać Jehowie dziesięcinę ze zbiorów; życzliwie odnosić się do ubogich; obchodzić doroczne święta; zabiegać o sprawiedliwość; stronić od spirytyzmu; słuchać proroka powołanego przez Jehowę; szanować znaki graniczne; chronić ziemię przed winą krwi; okazywać współczucie; nie kalać się niemoralnością; oddawać swemu Bogu pierwociny płodów ziemi; okazywać się świętymi przed Jehową

Błogosławieństwa za posłuszeństwo wobec Jehowy, przekleństwa za nieposłuszeństwo (27:1 do 28:68)

Po przekroczeniu Jordanu należy wypisać Prawo na wielkich kamieniach

Na górze Ebal mają być ogłoszone przekleństwa za nieposłuszeństwo

Na górze Garizim mają być ogłoszone błogosławieństwa za przestrzeganie wszystkich przykazań Jehowy

Zawarcie przymierza na równinach moabskich (29:1 do 30:20)

Mojżesz przypomina Izraelitom, jak Jehowa opiekował się nimi w Egipcie i przez 40 lat ich pobytu na pustkowiu; ostrzega przed zatwardziałym nieposłuszeństwem

Zapowiada miłosierdzie Jehowy dla okazujących skruchę

Daje do wyboru życie i śmierć; usilnie zachęca, by obrali życie, miłując Jehowę, słuchając Jego głosu i lgnąc do Niego

Przekazanie przywództwa Jozuemu i końcowe błogosławieństwo Mojżesza (31:1 do 34:12)

Jozue zostaje wodzem Izraela

Mojżesz uczy Izraelitów pieśni, która będzie świadczyć przeciwko nim, gdyby opuścili Jehowę

Mojżesz błogosławi plemiona Izraela, po czym umiera na górze Nebo