ASYRIA

Nazwa starożytnego kraju leżącego w pn. części Mezopotamii, czyli na pn. krańcach współczesnego Iraku. W zasadzie Asyria zajmowała trójkątny obszar pomiędzy Tygrysem i Małym Zabem; rzeki te tworzyły jej zachodnią i południową granicę, natomiast północną wyznaczały góry starożytnej Armenii, a wschodnią — góry Zagros oraz Media. Należy jednak podkreślić, że granice te nie były stałe, ponieważ w okresach osłabienia Babilonu terytorium Asyrii rozciągało się także na pd. od Małego Zabu, ale zmniejszało się, gdy polityczne znaczenie Asyrii malało, a Babilon rósł w siłę. Podobnie zmieniały się też pozostałe granice, zwłaszcza zachodnia, bo Asyria dość wcześnie umocniła swe wpływy po zach. stronie Tygrysu. Oczywiście imperium asyryjskie obejmowało nieporównywalnie większy obszar (MAPA, t. 1, s. 954).

Asyrię przez całe jej dzieje łączyły bliskie związki z Babilonią. Te sąsiadujące ze sobą kraje wspólnie zajmowały region, w którym nie było naturalnej linii podziału wyraźnie rozgraniczającej ich terytoria. Niemniej rdzenne obszary Asyrii to przede wszystkim pofałdowane, wyżynne tereny, na których panował bardziej ożywczy klimat niż w Babilonii. Asyryjczycy byli energiczniejsi i agresywniejsi od Babilończyków. Płaskorzeźby przedstawiają ich jako ludzi dobrze zbudowanych, o smagłej cerze, gęstych brwiach i brodzie oraz wydatnym nosie.

Za pierwszą stolicę regionu uważa się miasto Aszszur, leżące na zach. od Tygrysu. Jednakże później najważniejszą stolicą została Niniwa, a Kalach (Kalchu) i Chorsabad też okresowo służyły za siedziby asyryjskich władców. Przez pn. Asyrię biegł szlak handlowy w kierunku Morza Śródziemnego i Azji Mniejszej, a inne odgałęziały się w stronę Wyżyny Armeńskiej i jeziora Urmia. Wiele wojen toczonych przez Asyrię miało na celu zdobycie lub utrzymanie kontroli nad takimi szlakami.

Militaryzm. Asyria była przede wszystkim potęgą militarną, a dzieje jej podbojów są przepełnione okrucieństwem i zachłannością (ILUSTRACJE, t. 1, s. 958). Jeden z wojowniczych królów asyryjskich, Aszurnasirpal, tak opisał kary zastosowane w kilku zbuntowanych miastach:

„Przed bramą miasta ustawiłem słup, obdarłem ze skóry wszystkich przywódców buntu, a skóry ułożyłem na słupie. Niektórych zamurowałem w słupie, innych wbiłem na pale ustawione na słupie (...) Wielu jeńców spaliłem. Wielu żołnierzy pojmałem żywcem. Niektórym obciąłem ręce lub dłonie; innym nosy, uszy i kończyny. Wielu wojownikom wyłupiłem oczy. Ułożyłem stos z żywych, a drugi z głów. Rozwiesiłem je na drzewach wokół miasta. Spaliłem ich młodzież, chłopców i dziewczęta... Od mego miecza zginęło 6500 wojowników, a resztę pochłonął Eufrat, gdyż na pustyni cierpieli pragnienie” (G. Roux, Mezopotamia, tłum. B. Kowalska i J. Kozłowska, Warszawa 1998, s. 247).

Płaskorzeźby asyryjskie często ukazują jeńców prowadzonych na powrozach zakończonych hakami wbitymi w nos lub usta albo wyłupywanie im oczu grotem włóczni. A zatem sadystyczne tortury były stałym elementem wojen prowadzonych przez Asyryjczyków, którzy bezwstydnie się nimi chełpili i skrupulatnie je opisywali. Wieść o ich okrucieństwie niewątpliwie ułatwiała im działania militarne, gdyż wywoływała przerażenie w sercach podbijanych narodów i często osłabiała opór. Stolicę Asyrii, Niniwę, trafnie opisał prorok Nahum jako „legowisko lwów” i „miasto rozlewu krwi” (Nah 2:11, 12; 3:1).

Jaką religię praktykowali Asyryjczycy?

Religia Asyryjczyków w dużej mierze stanowiła dziedzictwo babilońskie i choć najważniejszy był dla nich własny bóg narodowy, Aszszur, to za główny ośrodek religijny wciąż uważali Babilon. Naczelnym kapłanem Aszszura był król. Pieczęć znaleziona przez archeologa A. H. Layarda w ruinach jednego z asyryjskich pałaców i przechowywana obecnie w Muzeum Brytyjskim przedstawia Aszszura z trzema głowami. Ważnym elementem religii asyryjskiej była wiara w triady bóstw oraz w grupę pięciu bóstw. Najważniejszą triadę tworzyli Anu, symbolizujący niebiosa, Bel, symbolizujący dziedzinę zamieszkaną przez człowieka, zwierzęta i ptaki, oraz Ea, symbolizujący wody nadziemne i podziemne. Drugą triadę stanowili Sin (bóg księżyca), Szamasz (bóg słońca) i Ramman (bóg burzy), chociaż dość często jego miejsce zajmowała Isztar, królowa gwiazd (por. 2Kl 23:5, 11). Po nich następowało pięć bóstw przedstawiających pięć planet. W podręczniku Unger’s Bible Dictionary (1965, s. 102) tak powiedziano na temat owych trójek bogów: „Niekiedy bogowie ci są wzywani rozmaitymi inwokacjami, które najwyraźniej każdego z nich na zmianę wywyższają ponad pozostałych”. Ale asyryjski panteon obejmował jeszcze niezliczone pomniejsze bóstwa, z których wiele było patronami różnych miast. O Sancheribie czytamy, że zginął w zamachu, gdy oddawał cześć Nisrochowi (Iz 37:37, 38).

Religia, w której czczono tych bogów, miała charakter animistyczny — Asyryjczycy wierzyli, że każdy przedmiot i każde naturalne zjawisko ma ożywiającego je ducha. Niemniej narodowa religia Asyryjczyków różniła się od kultu sił przyrody panującego u sąsiednich ludów tym, że jej najistotniejszy rytuał stanowiła wojna (ILUSTRACJA, t. 1, s. 956). Dlatego Tiglat-Pileser I wypowiedział się o toczonych walkach: „Pobudził mnie [do nich] mój Pan, ASZUR”. A Asurbanipal twierdzi w swych kronikach: „Na rozkaz ASZURA, SINA i SZAMASZA, wielkich bogów, moich panów, którzy mnie chronili, wkroczyłem do Minni i pomaszerowałem zwycięsko” (Records of the Past: Assyrian and Egyptian Monuments, Londyn 1875, t. V, s. 18; 1877, t. IX, s. 43). Sargon przed wyruszeniem na wojnę systematycznie zwracał się o pomoc do Isztar. Armie maszerowały pod godłami religijnymi — najprawdopodobniej drewnianymi lub metalowymi symbolami bóstw, umieszczonymi na drzewcach. Wielką wagę przywiązywano do wróżebnych znaków ustalanych na podstawie wyglądu wątroby zwierząt ofiarnych, lotu ptaków albo układu planet. W książce Ancient Cities (1886, s. 25) W. B. Wright napisał: „Rzemiosłem tego narodu była walka, a kapłani ciągle podżegali do wojny. Ważnym źródłem ich utrzymania były łupy wojenne, z których zawsze otrzymywali określoną część, zanim jeszcze obdzielono innych, gdyż to plemię łupieżców było nadzwyczaj religijne”.

Kultura, literatura i prawo. Asyryjczycy budowali imponujące pałace, których ściany wykładali rzeźbionymi płytami, przedstawiającymi z dużym realizmem sceny z czasu wojny i pokoju. Bram strzegły skrzydlate byki z głową człowieka, wykute w jednym bloku wapiennym, o wadze nawet 36 t. Asyryjczycy mieli pieczęcie cylindryczne, bardzo pieczołowicie grawerowane (zob. ARCHEOLOGIA). Metody, jakimi wykonywali odlewy z metali, świadczą o dobrej znajomości metalurgii. Władcy budowali akwedukty i systemy irygacyjne oraz zakładali królewskie ogrody botaniczne i zoologiczne, do których sprowadzano rośliny i zwierzęta z wielu krajów. Odkryto liczne dowody na to, że w pałacach istniały dobrze zaplanowane instalacje ściekowe oraz że panowały w nich całkiem przyzwoite warunki sanitarne.

Szczególne zainteresowanie budzą wielkie biblioteki założone przez niektórych władców asyryjskich; obejmują dziesiątki tysięcy glinianych tabliczek, graniastosłupów i walców zapisanych pismem klinowym, a zawierających opisy ważniejszych wydarzeń historycznych, teksty religijne, prawne oraz gospodarcze. Jednakże szereg praw pochodzących z pewnego okresu dziejów Asyrii jest kolejnym z tak licznych dowodów bezwzględności tego narodu. Karą za określone przestępstwa było okaleczanie. Na przykład niewolnicy nie wolno było w miejscu publicznym nosić zasłony, a jeśli to zrobiła, należało jej obciąć uszy. Zamężne kobiety nie mogły liczyć na ochronę prawną, o czym świadczy następujący przepis: „Oprócz kar dla żony, wymienionych na tabliczce, mąż może oćwiczyć żonę, wyrwać jej włosy, uszkodzić uszy. Nie podlega on (w związku z tym) karze” (H. W. F. Saggs, Wielkość i upadek Babilonii, tłum. J. Nowacki, Warszawa 1973, s. 194).

Historia biblijna i świecka. Pierwszą w doniesieniach biblijnych wzmiankę o Asyrii znajdujemy w Rodzaju 2:14, gdzie o rzece Chiddekel (Tygrys), pierwotnie jednej z czterech odnóg rzeki ‛wypływającej z Edenu’, Mojżesz w swoich czasach napisał, że „płynie na wschód od Asyrii” (Rdz 2:10).

Nazwa tego kraju wywodziła się od Aszszura, syna Sema (Rdz 10:22). Wydaje się zatem, że po potopie krainę tę najpierw zasiedlili Semici. Szybko jednak zaczęli tam napływać inni ludzie, gdy do Asyrii udał się wnuk Chama Nimrod i „przystąpił do budowy Niniwy i Rechobot-Ir, i Kalach, i Resen między Niniwą a Kalach — jest to wielkie miasto” (Rdz 10:11, 12; por. Mi 5:6). Sprawozdanie nie podaje, czy nastąpiło to po budowie wieży Babel i wynikłym stąd pomieszaniu języków (Rdz 11:1-9), niemniej 10 rozdz. Rodzaju wspomina już o różnych „językach” (Rdz 10:5, 20, 31). W każdym razie jest rzeczą pewną, że Niniwa, stolica Asyrii, rozwijała się pod wpływem Babilonu, co poświadcza też historia świecka. W późniejszym czasie o plemionach wywodzących się od Ismaela, syna Abrahama, powiedziano, że docierały aż do Asyrii (Rdz 25:18).

W okresie między 1100 a 900 r. p.n.e. (po rządach Tiglat-Pilesera I) Asyria przeżywała kryzys, co bywa traktowane jako okoliczność umożliwiająca rozciągnięcie granic Izraela za panowania Dawida (1077-1038 p.n.e.), a następnie dalsze poszerzenie wpływów tego państwa za panowania Salomona (1037-998 p.n.e.). Jednakże ów rozkwit był oczywiście w głównej mierze wynikiem wsparcia ze strony Boga, a nie słabości Asyrii (2Sm rozdz. 8, 10; 1Kl 4:21-24).

Aszurnasirpal II i Salmanasar III. Asyryjskie wyprawy zaczęły się zbliżać do terytorium Izraela za panowania Aszurnasirpala II, który — jak już wspomniano — stał się znany z okrucieństwa i prowadzenia bezlitosnych wojen. Z różnych inskrypcji wynika, że przekroczył Eufrat, najechał pn. Syrię i wymusił daninę od miast fenickich. Jego następca, Salmanasar III, był pierwszym królem, którego kroniki nadmieniają o bezpośrednich kontaktach z północnym królestwem izraelskim. Według dokumentów asyryjskich Salmanasar dotarł do Karkaru nad rzeką Orontes, gdzie jak twierdzi, walczył z koalicją królów. Bitwa nie została rozstrzygnięta. Na odkopanym w Nimrud „czarnym obelisku” Salmanasara wśród płacących mu daninę jest wymieniony Jehu (ok. 904-877 p.n.e.); znajduje się tam również płaskorzeźba ukazująca prawdopodobnie wysłannika Jehu, składającego haracz temu asyryjskiemu władcy (zob. SALMANASAR 1).

Adadnirari III i jego następcy. Po Szamsziadadzie V, następcy Salmanasara III, tron asyryjski objął Adadnirari III. Inskrypcje informują, że zaatakował on Damaszek i otrzymał daninę od Jehoasza z Samarii. Prawdopodobnie mniej więcej w połowie IX w. p.n.e. (ok. 844) do Niniwy, stolicy Asyrii, został wysłany prorok Jonasz z ostrzeżeniem o nadciągającej zagładzie, na co całe miasto, łącznie z królem, zareagowało skruchą (Jon 3:2-6). Być może panował tam wówczas Adadnirari III, choć nie jest to pewne.

Historia donosi, że po Adadnirarim III na tron wstępowali m.in. jego synowie: Salmanasar IV, Aszurdan III i Aszurnirari V. W tym okresie polityka Asyrii była mniej zaborcza.

Tiglat-Pileser III. Pierwszym królem asyryjskim wymienionym w Biblii z imienia jest Tiglat-Pileser III (2Kl 15:29; 16:7, 10), nazywany też imieniem „Pul” (2Kl 15:19). W 1 Kronik 5:26 oba określenia występują obok siebie, toteż w przeszłości niektórzy uważali, iż chodzi o dwóch różnych królów. Jednakże miejsce występowania imienia „Pulu” w „Babilońskiej liście królów (A)” wskazuje, że oba imiona dotyczą tej samej osoby. Pojawiły się sugestie, że króla tego początkowo nazywano „Pul”, a po wstąpieniu na tron Asyrii przybrał on imię Tiglat-Pileser.

Tiglat-Pileser III wtargnął na terytorium północnego królestwa izraelskiego za panowania Menachema (ok. 790-781 p.n.e.). Ten ostatni zapłacił mu tysiąc talentów srebra (6 606 000 dolarów) i Asyryjczycy się wycofali (2Kl 15:19, 20). Później izraelski król Pekach (ok. 778-759) sprzymierzył się z syryjskim królem Recinem przeciwko panującemu w Judzie Achazowi (761-746). Mimo proroczej zapowiedzi Izajasza, że zagrożenie ze strony Syrii i Izraela zostanie niezawodnie usunięte potęgą króla Asyrii (Iz 7:1-9, 16, 17; 8:3, 4), Achaz postąpił nieroztropnie i przekupił Tiglat-Pilesera, by zaatakował tamtą koalicję i wybawił Judę z opresji. Asyryjski władca zareagował na to zajęciem szeregu miast na pn. obszarach królestwa izraelskiego oraz terenu Gileadu, Galilei i ziemi Naftalego. Już wcześniej Tiglat-Pileser zastosował metodę przesiedlania mieszkańców podbitych terenów w celu zapobieżenia ewentualnym powstaniom i teraz deportował część Izraelitów (1Kn 5:6, 26). Co więcej, Juda była odtąd podporządkowana Asyrii, a król Achaz udał się do zdobytego przez Asyryjczyków Damaszku, zapewne w celu złożenia hołdu Tiglat-Pileserowi (2Kl 15:29; 16:5-10, 18; 2Kn 28:16, 20, 21; por. Iz 7:17-20).

Salmanasar V. Po Tiglat-Pileserze III na tronie zasiadł Salmanasar V. Hoszea (ok. 758-740 p.n.e.), który sobie przywłaszczył tron Izraela, początkowo płacił daninę narzuconą przez Asyrię. Później zaczął spiskować z Egiptem, by się uwolnić spod jarzma Asyrii, toteż Salmanasar rozpoczął trzyletnie oblężenie Samarii, które zakończyło się jej upadkiem (740 p.n.e.) i uprowadzeniem Izraelitów na wygnanie (2Kl 17:1-6; 18:9-11; Oz 7:11; 8:7-10). Wiele źródeł podaje, że Salmanasar zmarł przed zdobyciem Samarii i że w chwili upadku tego miasta królem był już Sargon II (zob. jednak SALMANASAR 2; SARGON).

Sargon II. Inskrypcje Sargona donoszą o deportowaniu 27 290 Izraelitów w okolice górnego Eufratu oraz do Medii. Opisują też jego wyprawę do Filistei, gdzie zdobył Gat, Aszdod i Asdudimmu. W tymże czasie prorokowi Izajaszowi polecono ostrzegać, iż złudne jest przekonanie, że przed agresją asyryjską może obronić Egipt lub Etiopia (Iz 20:1-6). Prawdopodobnie dopiero za panowania Sargona zasiedlono Samarię ludźmi sprowadzonymi z Babilonu i Syrii, a następnie przysłano z niewoli izraelskiego kapłana, by uczył ich „religii Boga tej ziemi” (2Kl 17:24-28; zob. SAMARIA 2; SAMARYTANIN).

Sancherib. Sancherib, syn Sargona II, zaatakował królestwo judzkie w 14 roku panowania Ezechiasza (732 p.n.e.) (2Kl 18:13; Iz 36:1). Ezechiasz akurat zbuntował się przeciw jarzmu asyryjskiemu, narzuconemu Judzie wskutek poczynań jego ojca, Achaza (2Kl 18:7). Sancherib odpowiedział najazdem na Judę i jak wynika z doniesień, zdobył 46 miast (por. Iz 36:1, 2), a następnie z obozu założonego w Lachisz zażądał od Ezechiasza daniny w wysokości 30 talentów złota (ok. 11 560 000 dolarów) i 300 talentów srebra (ok. 1 982 000 dolarów) (2Kl 18:14-16; 2Kn 32:1; por. Iz 8:5-8). Chociaż haracz został zapłacony, Sancherib przysłał rzeczników, którzy domagali się bezwarunkowej kapitulacji Jerozolimy (2Kl 18:17 do 19:34; 2Kn 32:2-20). Wówczas Jehowa jednej nocy uśmiercił 185 000 wojowników tego chełpliwego Asyryjczyka, co zmusiło go do wycofania się i powrotu do Niniwy (2Kl 19:35, 36). Został tam później zabity przez dwóch własnych synów, a tron po nim objął inny syn, Asarhaddon (2Kl 19:37; 2Kn 32:21, 22; Iz 37:36-38). Wydarzenia te, oprócz zagłady wojsk asyryjskich, są także opisane na graniastosłupach Sancheriba i Asarhaddona (ILUSTRACJE, t. 1, s. 957).

Asarhaddon. Za panowania Manassesa (716-662 p.n.e.) Jehowa pozwolił, by dowódcy armii asyryjskiej uprowadzili tego judejskiego króla do niewoli w Babilonie (podlegającym wówczas Asyrii) (2Kn 33:11). Niektórzy utrzymują, że mogło się to wydarzyć podczas zwycięskiej wyprawy Asarhaddona przeciwko Egiptowi. Jakkolwiek było, Menasi (Manasses) z Judy jest w inskrypcjach wymieniany wśród królów płacących Asarhaddonowi daninę. Później Manassesowi pozwolono wrócić do Jerozolimy (2Kn 33:10-13). Z Ezdrasza 4:2 wynika, że za dni Asarhaddona dalej trwało wysiedlanie ludzi z północnego królestwa izraelskiego i ponowne zasiedlanie tych terenów, co może tłumaczyć okres „sześćdziesięciu pięciu lat”, wymieniony w proroctwie z Izajasza 7:8 (zob. ACHAZ 1; ASARHADDON).

Asurbanipal. Przed śmiercią Asarhaddon ustanowił następców tronu: w Asyrii miał objąć władzę jego syn Asurbanipal, a Babilonią miał zarządzać drugi syn, Szamaszszumukin. Później Szamaszszumukin zbuntował się przeciw swemu bratu, ale ten stłumił bunt i splądrował Babilon.

Za Asurbanipala imperium osiągnęło największe rozmiary. Władca ten poskromił powstanie w Egipcie i złupił Teby (No-Amon). Granice mocarstwa asyryjskiego obejmowały wówczas tereny od Elamu poprzez część Medii do Araratu, na zach. sięgały aż do Cylicji w Azji Mniejszej, a na pd. poprzez Syrię i Izrael (ale bez Jerozolimy) do Egiptu, a także Arabii i Babilonii. Asurbanipal to prawdopodobnie „wielki i czcigodny Asenappar”, o którym jest mowa w Ezdrasza 4:10 (zob. ASENAPPAR).

Upadek imperium. Pewna kronika babilońska (Muzeum Brytyjskie 21901) opisuje, jak w 14 roku panowania babilońskiego króla Nabopolasara (632 p.n.e.) połączone wojska jego oraz Meda Kyaksaresa obległy asyryjską stolicę, Niniwę, i ją zdobyły: „Miasto (zaś) obrócili w ruinę i kupę gruzów” (A. Mierzejewski, Tajemnice glinianych tabliczek, Warszawa 1981, s. 206). Taki był haniebny kres srogiego imperium asyryjskiego (Iz 10:12, 24-26; 23:13; 30:30-33; 31:8, 9; Nah 3:1-19; Sof 2:13).

Według tejże kroniki w 14 roku Nabopolasara panowanie Asyrii usiłował kontynuować Aszuruballit II, który przeniósł stolicę do Charanu. O wydarzeniach z 17 roku Nabopolasara (629 p.n.e.) dokument ten donosi: „W miesiącu Duʼuzu, Aszuruballit, król Asyrii, (i) wielka [armia] E[gi]ptu [który przyszedł mu z pomocą] przekroczyli rzekę (Eufrat) i [pomaszerowali] zdobyć Charan” (Ancient Near Eastern Texts, red. J. B. Pritchard, 1974, s. 305; nawiasy autora). W rzeczywistości chodziło o próbę odbicia Charanu przez Aszuruballita, który wcześniej został z tego miasta przepędzony. Doniesienie to harmonizuje z relacją zapisaną w 2 Królów 23:29, dotyczącą wyprawy faraona Necho; wówczas śmierć poniósł judzki król Jozjasz (ok. 629). W wersecie tym czytamy, że „faraon Necho, król Egiptu, wyruszył do króla Asyrii nad rzekę Eufrat” — najwyraźniej chciał go wesprzeć. „Królem Asyrii”, do którego śpieszył Necho, mógł być Aszuruballit II. Ale ich wyprawa na Charan się nie powiodła. Imperium asyryjskie upadło.

Tytuł „król Asyrii” został też odniesiony do perskiego władcy (Dariusza I Wielkiego), który panował nad terytorium Asyrii, gdy w Jerozolimie trwała odbudowa świątyni (zakończona w 515 r. p.n.e.) (Ezd 6:22).

Asyria w proroctwach. Asyria pojawia się w proroctwie wypowiedzianym przez Balaama ok. 1473 r. p.n.e. (Lb 24:24). Liczne wzmianki o niej znajdujemy też w proroctwach Izajasza, Jeremiasza, Ezechiela, Micheasza, Nahuma, Sofoniasza i Zachariasza, a ostrzeżenie przed asyryjskim atakiem na północne królestwo izraelskie przewija się przez całe proroctwo Ozeasza. Poza tym odstępcze królestwa: izraelskie i judzkie, zostały wielokrotnie potępione za pokładanie nadziei w pogańskich narodach — często zwracały się na zmianę do Egiptu lub do Asyrii, jak „naiwny gołąb bez serca” (Jer 2:18, 36; Lam 5:6; Eze 16:26, 28; 23:5-12; Oz 7:11). Prorocy bardzo plastycznie opisywali katastrofalne skutki takiego postępowania (Eze 23:22-27). Przepowiedzieli również upokorzenie Asyrii i powrót izraelskich wygnańców do ojczystego kraju (Iz 11:11-16; 14:25; Jer 50:17, 18; Eze 32:22; Za 10:10, 11). Zapowiedziany został nawet czas, gdy między Asyrią i Egiptem zapanują pokojowe stosunki oraz gdy te kraje razem z Izraelem dostąpią łaski Bożej i będą „błogosławieństwem pośrodku ziemi” (Iz 19:23-25).

[Ilustracja na stronie 145]

Płaskorzeźba z pałacu północnego w Niniwie. Król z żoną ucztują w ogrodzie; na drzewie przed harfistą wisi głowa pokonanego króla

[Ilustracja na stronie 147]

Asyryjskie rydwany ruszają do bitwy pod godłami religijnymi

[Ilustracja na stronie 149]

Płyta naścienna z Nimrud ukazuje asyryjskich wojowników wynoszących bogów ze zdobytego miasta