MEMFIS
Jedna ze stolic starożytnego Egiptu, obecnie ruiny w Mit Ruhajna, ok. 25 km na pd. od Kairu, na zach. brzegu Nilu. Memfis przez długi czas było najważniejszym miastem Dolnego Egiptu (obejmującego deltę Nilu oraz niewielki obszar na pd. od niej).
W Ozeasza 9:6 w tekście hebrajskim miasto to określono słowem Mof (na ogół tłumaczonym na „Memfis”). W innych miejscach występuje pod hebrajską nazwą Nof (Iz 19:13; Jer 2:16; 44:1; 46:14, 19; Eze 30:13, 16).
Historia. Jak głosi legenda podana przez greckiego historyka Herodota (Dzieje, II, 99), założycielem Memfis był władca imieniem Min (Menes). Przypisuje mu się zapoczątkowanie I dynastii egipskich władców, ale nie znaleziono żadnych historycznych dowodów jego istnienia.
Dzięki swemu położeniu geograficznemu Memfis doskonale nadawało się na stolicę kraju nad Nilem. Usytuowane nieco na pd. od wierzchołka delty (czyli miejsca, w którym Nil się rozwidla), mogło kontrolować zarówno pn. tereny delty, jak i żeglugę na samym Nilu. Dostępu do miasta broniły od zach. pustynia i góry, a od wsch. Nil i wzgórza. Z tych względów Memfis, leżące między Górnym (południowym) Egiptem a Dolnym (północnym, zwanym też Deltą), zajmowało w starożytności strategiczną pozycję, tak jak obecnie pobliski Kair.
Ośrodek handlu. Przez cały okres istnienia miasto było wielkim ośrodkiem handlowym. Straciło nieco na znaczeniu dopiero po najeździe Greków, kiedy to najważniejszym portem kraju stała się nadmorska Aleksandria. Według części historyków Memfis zasłynęło z wyrobów szklanych, których głównym importerem był Rzym. W okolicy uprawiano też drzewa akacjowe, dostarczające drewna do wyrobu mebli, broni oraz statków dla egipskiej floty.
Ośrodek polityczny. Memfis odgrywało również ważną rolę w polityce, zwłaszcza w okresie zwanym przez egiptologów Starym Państwem oraz w początkach Średniego Państwa. Zdaniem większości historyków swą siedzibę mieli tam władcy z pierwszych dynastii, choć okresowo prawdopodobnie przenosili się do Teb (biblijne No i No-Amon, ok. 480 km na pd.). Bardzo możliwe, iż Memfis wciąż było stolicą, gdy do Egiptu przybył Abraham i w szczególnych okolicznościach spotkał się z ówczesnym faraonem (Rdz 12:10-20).
Biblijne dowody zdają się wskazywać, że podczas pobytu Izraelitów w Egipcie stolica kraju znajdowała się właśnie w Dolnym (północnym) Egipcie, niezbyt daleko ziemi Goszen, w której mieszkali (Rdz 47:1, 2; zob. GOSZEN 1). Z kolei fakt, że Mojżesz spotkał faraona ‛nad brzegiem Nilu’, przemawia za usytuowaniem stolicy raczej w Memfis niż w samej delcie Nilu (jak sugerują niektórzy), ponieważ tam rzeka płynie już kilkoma odnogami (Wj 7:15).
Ze względu na znaczącą pozycję wymieniono Memfis w kilku proroctwach dotyczących Egiptu. W Jeremiasza 2:16 prorok wspomina, że Nof (Memfis) i Tachpanes (miasto w Delcie, znane też jako Tachpanches) ‛pasły się na czubku głowy’ Izraela, tzn. ograbiły go i przyprawiły o łysinę. Wskazywało to na żałobę i upokorzenie narodu, który twierdził, że służy Bogu (por. 2Kl 2:23; Iz 22:12). Zarówno północne królestwo Izraela, jak i południowe królestwo Judy na próżno oczekiwały pomocy i wsparcia od Egiptu — wyobrażonego tu przez Memfis i Tachpanes — gdyż kraj ten chętnie wykorzystywał lud Boży do własnych samolubnych celów (2Kl 23:31-35; Iz 30:1-3; Oz 7:11).
Ośrodek religijny. Memfis było egipskim centrum życia religijnego i szkolnictwa, ale w VIII w. p.n.e. Izajasz przepowiedział, że mądrość, którą chlubili się książęta Nof (prawdopodobnie będący też kapłanami), zawiedzie i Egipt zostanie wprowadzony w błąd (Iz 19:13). Tacy doradcy widocznie wzbudzali w Egipcjanach fałszywe poczucie bezpieczeństwa w związku z wojowniczą Asyrią.
W Memfis znaleziono zabytki pozostałe po nubijskim władcy Taharce (w Biblii zwany Tirhaką, królem Etiopii). Chociaż udało mu się wyjść obronną ręką ze starcia w Kanaanie z asyryjskim królem Sancheribem (732 p.n.e.; 2Kl 19:9), po jakimś czasie syn Sancheriba Asarhaddon rozbił armię egipską i zmusił ją do wycofania się do Memfis. Sam Asarhaddon tak opisał, co się później wydarzyło: „Oblegałem Memfis, jego [Taharki] królewską siedzibę, i zdobyłem je w pół dnia dzięki podkopom, wyłomom w murach i drabinom oblężniczym; zniszczyłem (je), zburzyłem (jego mury) i spaliłem” (Ancient Near Eastern Texts, red. J. Pritchard, 1974, s. 293). Po paru latach wojska egipskie odbiły Memfis i wymordowały asyryjską załogę. Ale Asurbanipal, syn Asarhaddona, wkroczył do Egiptu, wyparł Taharkę z Memfis i zmusił do ucieczki w górę Nilu (na pd.).
Kiedy w drugiej połowie VII w. p.n.e. Asyria zaczęła chylić się ku upadkowi, Egipcjanie odzyskali nad Memfis całkowitą kontrolę. Po spustoszeniu Judy przez babilońskiego króla Nebukadneccara (607 p.n.e.) żydowscy uchodźcy schronili się w Egipcie i zamieszkali w Memfis oraz innych miastach (Jer 44:1). Za pośrednictwem swych proroków Jeremiasza i Ezechiela Jehowa zapowiedział tym uchodźcom, że spadnie na nich nieszczęście, gdy Nebukadneccar (Nebukadreccar) zada Egiptowi druzgocący cios, który nie ominie też Memfis (Nof) (Jer 44:11-14; 46:13, 14, 19; Eze 30:10-13). Babilońscy zdobywcy mieli zuchwale zaatakować to miasto w środku dnia (Eze 30:16).
Kolejną klęskę zadał miastu perski król Kambyzes. Memfis, zdobyte przez niego w 525 r. p.n.e., stało się stolicą perskiej satrapii. Po tej klęsce już nigdy nie odzyskało dawnej świetności. Gdy w czasach Ptolemeuszów nastąpił rozkwit Aleksandrii, Memfis zaczęło stopniowo podupadać, aż w końcu w VII w. n.e. zostały z niego tylko ruiny.
Memfis należało do najświętszych miast starożytnego Egiptu, tak jak pobliskie On (Heliopolis) (Rdz 41:50). Szczególne znaczenie przypisywano sanktuariom poświęconym bogu Ptahowi oraz świętemu bykowi Apisowi. Według teologii memfickiej, będącej dziełem tamtejszych kapłanów, bóg Ptah był stwórcą (podobnie jak Tot, Ra i Ozyrys), a mity opisujące jego dokonania najwyraźniej nawiązywały do roli, jaką w społeczeństwie odgrywał faraon. Historycy klasyczni donoszą, że świątynię Ptaha w Memfis co jakiś czas powiększano i odnawiano. Ozdabiały ją olbrzymie posągi.
Apisa, żywego byka mającego na ciele szczególne znaki, czczono w Memfis jako wcielenie boga Ozyrysa, choć niektóre legendy łączą go także z Ptahem. Po śmierci byka organizowano uroczystości żałobne oraz imponujący pogrzeb w pobliskiej Sakkarze. (Na odkrytym tam w XIX stuleciu cmentarzysku badacze znaleźli przeszło 60 zabalsamowanych ciał byków i krów). Równie niezwykły był ceremoniał związany z wyszukaniem i wprowadzeniem na tron nowego Apisa. Być może właśnie pod wpływem tego kultu buntowniczy Izraelici chcieli wielbić Jehowę za pośrednictwem złotego cielca (Wj 32:4, 5). W Memfis oddawano też cześć cudzoziemskiej bogini Asztarte oraz wzniesiono świątynie takim egipskim bogom i boginiom, jak Hathor, Amon, Imhotep, Izyda, Ozyrys-Sokaris, Anubis i inni. Wszystkie te starożytne bóstwa i ich wizerunki zostały skazane przez Boga na zagładę (Eze 30:13).
Królewskie nekropole. O minionej chwale Memfis świadczą rozległe cmentarzyska przylegające w starożytności do miasta, m.in. ok. 20 piramid, monumentalnych grobowców faraonów. Okoliczność, że Memfis słynęło z królewskich grobów, znalazła potwierdzenie w proroctwie, które w VIII w. p.n.e. Ozeasz wyrzekł przeciw niewiernemu Izraelowi: „Egipt ich zbierze, Memfis — pogrzebie” (Oz 9:6). Wśród piramid w Sakkarze, w pobliżu Memfis, znajduje się piramida schodkowa wybudowana przez króla Dżesera (z III dynastii), uważana za najstarszą znaną budowlę wolno stojącą wykonaną z kamienia. Dalej na pn. zach. od Memfis, w Gizie, można zobaczyć znacznie bardziej imponujące piramidy, a także słynnego sfinksa. Obecnie te okoliczne grobowce oraz podobne kamienne budowle są jedynymi pozostałościami po dawnej świetności Memfis. Zgodnie z zapowiedzią miasto stało się „dziwowiskiem” (Jer 46:19).