DARIUSZ

W Biblii imię to jest odnoszone do trzech królów — jednego Meda i dwóch Persów. Zdaniem niektórych przynajmniej w wypadku Dariusza Meda mogło chodzić nie tyle o imię własne, ile o tytuł bądź imię tronowe.

1. Dariusz Med, który po zdobyciu Babilonu przez wojska Cyrusa Persa objął królestwo chaldejskiego króla Belszaccara, mając ok. 62 lat (Dn 5:30, 31). Nazwany jest też „synem Aswerusa z potomstwa Medów” (Dn 9:1).

Korzystając ze swych uprawnień administracyjnych, Dariusz wyznaczył w całym królestwie 120 satrapów, a nad nimi ustanowił trzech wysokiej rangi urzędników, którzy mieli reprezentować interesy króla. Zapewne było to podyktowane głównie względami finansowymi, jako że do najważniejszych powinności satrapów należało zbieranie podatków i danin należnych królowi (por. Ezd 4:13). Jednym z owych trzech wysokich funkcjonariuszy był Daniel, który tak bardzo się wyróżniał zarówno spośród nich, jak i spośród satrapów, że Dariusz zamierzał uczynić go swoim pierwszym ministrem. Powodowani najwyraźniej zawiścią — a być może też uzasadnioną obawą, iż bezkompromisowość Daniela ograniczy łapownictwo i inne formy korupcji — pozostali dwaj dostojnicy w zmowie z satrapami obmyślili pułapkę prawną. Pojawili się gromadnie przed królem i przedstawili mu do podpisu edykt popierany rzekomo przez wszystkich wyższych urzędników państwowych (nie wspomnieli jednak przy tym o Danielu). Chodziło o wprowadzenie na 30 dni zakazu zanoszenia „prośby do jakiegokolwiek boga lub człowieka” poza samym Dariuszem. Nieposłuszeństwo miało być karane wrzuceniem do lwiej jamy. Ponieważ Dariusz był cudzoziemcem i dopiero niedawno został królem, dekret ten na pozór służył umocnieniu jego pozycji, będąc jakoby wyrazem lojalności i oddania urzędników, którzy go zredagowali (Dn 6:1-3, 6-8).

Dariusz podpisał to rozporządzenie i wkrótce poznał jego skutki, które zapewne mu uświadomiły kryjące się za nim intencje. Pierwszy naruszył je Daniel, ponieważ nie przestał modlić się do Jehowy Boga (por. Dz 5:29). Został za to wtrącony do lwiej jamy, mimo iż Dariusz szczerze starał się znaleźć sposób na obejście nieodwołalnej ustawy. Król wyraził jednak przekonanie, że Bóg Daniela potrafi go uratować. Po bezsennej nocy spędzonej na poście pośpieszył do lwiej jamy i ku swej radości zobaczył, że Daniel jest cały i zdrowy! Aby uczynić zadość sprawiedliwości, polecił wrzucić do lwiej jamy oskarżycieli Daniela i ich rodziny. Rozkazał też obwieścić, by ‛na każdym obszarze należącym do jego królestwa ludzie drżeli i żywili bojaźń przed Bogiem Daniela’ (Dn 6:9-27).

Zapiski historyczne ukazują, iż królom mezopotamskim od dawien dawna przypisywano boskość i oddawano cześć. Zdaniem wielu komentatorów edykt Dariusza nie zakazywał zanoszenia wszelkich ‛próśb’, lecz wyłącznie tych o charakterze religijnym. Istnienie „lwiej jamy” w Babilonie poświadczają starożytne inskrypcje, z których wynika, że władcy bliskowschodni nierzadko mieli menażerie z dzikimi zwierzętami. W książce The Soncino Books of the Bible („Daniel, Ezra and Nehemiah”, red. A. Cohen, Londyn 1951, s. 49) napisano: „Wiadomo o Persach, że przejęli od królów asyryjskich zwyczaj trzymania tych zwierząt w swych ogrodach zoologicznych”.

Po 6 rozdz. Księgi Daniela wspomniano o Dariuszu jedynie w związku z pewnymi wydarzeniami, które się rozegrały „w pierwszym roku” jego panowania. Właśnie wtedy Daniel ‛rozpoznał’, że dobiega końca 70-letni okres spustoszenia Judy, i otrzymał objawienie dotyczące proroczych 70 tygodni oraz przyjścia Mesjasza (Dn 9:1, 2, 24-27). Anioł, który mu ukazał wizję obrazującą zmagania „króla północy” i „króla południa”, wyjawił także, iż nieco wcześniej, w pierwszym roku rządów Dariusza Meda, ‛dodawał sił i był twierdzą’ (Dn 11:1, 6). Komentatorzy na ogół odnoszą jego słowa do udzielenia wsparcia Dariuszowi, ale bardziej prawdopodobne wydaje się, że pomagał w ten sposób Michałowi, który — jak wynika z poprzedniego wersetu (Dn 10:21) — walczył u boku tegoż anielskiego posłańca. A zatem aniołowie wspierali się nawzajem w batalii z demonicznym ‛księciem Persji’, usiłującym nie dopuścić do urzeczywistnienia zamierzeń Jehowy (Dn 10:13, 14).

Ustalenie tożsamości Dariusza Meda. Jak dotąd nie znaleziono żadnego pozabiblijnego zapisu, który by wspominał o „Dariuszu Medzie”, nie mówi też o nim żaden świecki kronikarz przed Józefem Flawiuszem (historyk żydowski z I w. n.e.). Dla wielu krytyków jest to powód (lub pretekst) do uznania go za postać fikcyjną.

Niektórzy uczeni twierdzą, że Cyrus obwołał „królem Babilonu” swojego syna Kambyzesa (II), i to wkrótce po zdobyciu tego miasta. Wprawdzie Kambyzes najpewniej reprezentował ojca w Babilonie podczas dorocznego święta Nowego Roku, ale przez pozostały czas raczej rezydował w Sippar. Analiza tekstów klinowych wykazuje, że tytuł „króla Babilonu” przyjął oficjalnie dopiero dnia 1 Nisan 530 r. p.n.e., gdy Cyrus — nim wyruszył na wyprawę, na której zginął — ustanowił go regentem. Prócz tego próby utożsamienia Dariusza z Kambyzesem II, synem Cyrusa, są nie do pogodzenia z informacją, że Dariusz w chwili upadku Babilonu miał „około sześćdziesięciu dwóch lat” (Dn 5:31).

Istnieje też pogląd, że może chodzić o drugie imię samego Cyrusa, co jednak kłóci się z faktem, iż Dariusz był „Medem” i pochodził „z potomstwa Medów”, a zatem jego ojciec, Aswerus, również był Medem. Natomiast Cyrus jest wyraźnie nazwany „Persem”, a chociaż jego matka mogła być Medyjką (jak twierdzą pewni historycy), to ojcem zgodnie z Cylindrem Cyrusa był Pers — Kambyzes I (Dn 9:1; 6:28).

Inni uważają, że Dariusz to hipotetyczny „wuj” Cyrusa, którego grecki historyk Ksenofont przedstawia jako „Kyaksaresa, syna Astyagesa”. Kyaksares objął podobno tron Medii po Astyagesie, ale później oddał swą córkę i całe królestwo swojemu siostrzeńcowi, Cyrusowi (Cyropedia, I, v, 2; VIII, v, 19). Jednakże zaprzecza temu zarówno relacja Herodota, jak i Ktezjasza (historycy greccy mniej więcej współcześni Ksenofontowi), a Herodot twierdzi wręcz, iż sędziwy Astyages nie miał syna. Kronika Nabonida donosi, że po pojmaniu Astyagesa królem Medów został Cyrus. Prócz tego utożsamienie Dariusza z Kyaksaresem II wymagałoby założenia, że Astyagesa znano też pod imieniem Aswerus, gdyż Dariusz Med był „synem Aswerusa” (Dn 9:1). A zatem i ten pogląd nie znajduje potwierdzenia w faktach.

Kim naprawdę był Dariusz Med?

W nowszych czasach niektóre dzieła zaczęły identyfikować Dariusza z niejakim Gubaru (na ogół utożsamianym z Gobriasem wymienionym w Cyropedii Ksenofonta), który po podbiciu Babilonii przez Medów i Persów został jej namiestnikiem. Przedkłada się przy tym następujące argumenty:

Starożytny dokument klinowy znany jako Kronika Nabonida w relacji z upadku Babilonu podaje, że Ugbaru, „namiestnik Gutium, wraz z wojskami Cyrusa dostali się bez bitwy do Babilonu”. Następnie opisano, jak 17 dni później Cyrus wkroczył do miasta, po czym wspomniano, że Gubaru, „jego namiestnik, wprowadził na urząd w Babilonie (pod-)namiestników” (Ancient Near Eastern Texts, red. J. Pritchard, 1974, s. 306; por. J. C. Whitcomb, Darius the Mede, 1959, s. 17). Zwróćmy uwagę, że „Ugbaru” to nie to samo, co „Gubaru”. Choć imiona te wydają się podobne, to jednak znaki klinowe oznaczające ich pierwsze sylaby znacznie się od siebie różnią. W Kronice Nabonida wspomniano, że Ugbaru, namiestnik Gutium, zmarł w kilka tygodni po podboju. Z kolei inne teksty klinowe podają, iż Gubaru żył dalej i przez 14 lat był namiestnikiem nie tylko miasta Babilon, ale i całej Babilonii, a na dodatek „Zarzecza”, które obejmowało Syrię, Fenicję i Palestynę aż do granicy z Egiptem. Tak więc terytorium podlegające władzy Gubaru rozciągało się na cały Żyzny Półksiężyc i obejmowało w zasadzie te same ziemie, co imperium babilońskie. Warto przypomnieć, że Dariusz Med „został ustanowiony królem nad królestwem Chaldejczyków” (Dn 5:31; 9:1), natomiast nigdzie nie nazwano go „królem Persji”, jak zwykle określano Cyrusa (Dn 10:1; Ezd 1:1, 2; 3:7; 4:3). Wydaje się zatem, że Gubaru panował nad tym samym obszarem, co Dariusz.

Ponieważ Gubaru nigdzie nie został nazwany „Dariuszem”, wysunięto przypuszczenie, że był to jego tytuł lub imię tronowe. W. F. Albright powiedział: „W moim mniemaniu jest wysoce prawdopodobne, iż pod nieobecność Cyrusa, toczącego jakąś kampanię na Wschodzie, Gobrias [Gubaru] w istocie rzeczy przybrał godność królewską wraz z imieniem ‚Dariusz’, które mogło być staroirańskim tytułem monarszym” (Journal of Biblical Literature, 1921, t. XL, s. 112, przyp. 19). Jeżeli chodzi o zarzut, że tabliczki klinowe nigdzie nie nazywają Gubaru „królem”, to zwolennicy utożsamienia go z Dariuszem wskazują na fakt, iż w dokumentach tych nie odniesiono też tytułu królewskiego do Belszaccara, chociaż utrwalona pismem klinowym „wierszowana opowieść o Nabonidzie” wyraźnie stwierdza, że Nabonid swemu synowi „powierzył królowanie”.

Na poparcie tej samej tezy prof. Whitcomb przytacza również okoliczność, że według Kroniki Nabonida Gubaru, jako namiestnik reprezentujący Cyrusa, „wprowadził na urząd w Babilonie (pod-)namiestników”, a w Daniela 6:1, 2 podobnie podano, iż Dariusz „ustanowił nad królestwem stu dwudziestu satrapów”. Whitcomb wyciąga stąd wniosek, że podwładni Gubaru, będącego namiestnikiem namiestników, naturalnie mogli go tytułować królem (Darius the Mede, ss. 31-33). Z kolei A. T. Olmstead w nawiązaniu do bezmiernych obszarów podlegających jego rządom pisze: „Całym tym ogromnym szmatem żyznej ziemi rządził Gobryas [Gubaru] jak niezawisły niemal monarcha” (Dzieje imperium perskiego, tłum. K. Wolicki, Warszawa 1974, s. 70).

Na podstawie powyższych danych część uczonych uważa za prawdopodobne, iż Dariusz Med był w rzeczywistości wicekrólem, który panował nad królestwem Chaldejczyków, ale podlegał Cyrusowi jako najwyższemu władcy imperium perskiego. A. T. Olmstead nadmienia: „W stosunkach ze swymi babilońskimi poddanymi Cyrus był ‚królem Babilonu, królem krajów’. Podkreślając w ten sposób, że ciągłość dawnej tradycji królewskiej została zachowana, pochlebiał ich próżności, zyskiwał lojalność (...) Ale po odjeździe króla władzę monarszą reprezentował satrapa Gobryas” (Dzieje imperium perskiego, s. 85). Zwolennicy poglądu, iż biblijny Dariusz był właśnie takim wicekrólem i podlegał zwierzchniemu władcy, wskazują na fakt, że napisano o nim: ‛otrzymał królestwo’ oraz „został ustanowiony królem nad królestwem Chaldejczyków” (Dn 5:31; 9:1; por. Dn 7:27, gdzie „Najwyższy”, Jehowa Bóg, daje Królestwo „ludowi świętych”).

Chociaż dostępne informacje o Gubaru pod wieloma względami przypominają to, co wiadomo o Dariuszu, który istotnie mógł być wicekrólem podporządkowanym Cyrusowi, nie można tej identyfikacji uznać za ostateczną. Zapiski historyczne nie wspominają nic o narodowości Gubaru ani o jego pochodzeniu; nie wiadomo więc, czy istotnie był „Medem” i „synem Aswerusa”. Nie informują również, czy miał tak wielką władzę, żeby wydać obwieszczenie bądź rozporządzenie opisane w Daniela 6:6-9. Prócz tego z Pisma Świętego zdaje się wynikać, iż rządy Dariusza trwały stosunkowo krótko, potem zaś władzę królewską nad Babilonem objął Cyrus, choć niewykluczone, że panowali równocześnie, natomiast Daniel odniósł się konkretnie tylko do tego roku, w którym Dariusz objął wysoki urząd w Babilonie (Dn 6:28; 9:1; 2Kn 36:20-23). Gubaru piastował swe stanowisko przez 14 lat.

Dlaczego dane historyczne nie są pewne. Oczywiście wiarygodność sprawozdania biblijnego nie zależy od potwierdzenia przez źródła świeckie. Wielokrotnie się zdarzało, że osoby lub wypadki opisane w Piśmie Świętym były odrzucane przez krytyków jako „niehistoryczne”, a potem wykazywano ponad wszelką wątpliwość, że są całkowicie autentyczne. Pamiętanie o tym chroni badaczy Słowa Bożego przed przykładaniem zbyt wielkiej wagi do wzgardliwych uwag jego przeciwników (zob. BELSZACCAR; SARGON). Wprawdzie na Bliskim Wschodzie odkryto już setki tysięcy tabliczek klinowych, niemniej historia rekonstruowana na ich podstawie wciąż pełna jest luk i białych plam. Inne źródła — dzieła starożytnych historyków — są nieliczne, zachowały się w odpisach (często jedynie fragmentarycznych), a większość ich autorów była Grekami i żyła sto, dwieście lub więcej lat po wydarzeniach opisanych w Księdze Daniela.

Znacznie bardziej przekonujące wyjaśnienie braku informacji o Dariuszu w zapiskach babilońskich znajdujemy w samej Księdze Daniela. Dowiadujemy się z niej, że Dariusz powierzył Danielowi wysoki urząd ku niezadowoleniu innych dostojników państwowych. Ich spisek przeciw Danielowi został udaremniony, a Dariusz kazał stracić oskarżycieli wraz z rodzinami, co zapewne wywołało niechęć pozostałych dygnitarzy. Z kolei królewskie rozporządzenie nakazujące wszystkim poddanym „bojaźń przed Bogiem Daniela” niewątpliwie wzbudziło głębokie niezadowolenie i oburzenie potężnych kapłanów babilońskich. Jedni i drudzy z pewnością mieli wpływ na działalność skrybów, nie byłoby zatem nic dziwnego w tym, gdyby później dokonano przeróbek w kronikach i usunięto z nich wzmianki o Dariuszu. Z tamtych czasów znane są podobne wypadki.

Z należytą uwagą trzeba więc traktować biblijną informację, iż Medo-Persja była mocarstwem dwuczłonowym (Dn 5:28; 8:3, 4, 20). Chociaż historia świecka przyznaje czołowe miejsce Cyrusowi i Persom, sprawozdanie biblijne wskazuje na partnerskie stosunki między Medami i Persami, a ustanawiane przepisy dalej były „prawami Medów i Persów” (Dn 6:8; Est 1:19). Medowie odegrali ważną rolę w zdobyciu Babilonu (Iz 13:17-19). Zauważmy też, że według proroctwa Jeremiasza (51:11) wśród atakujących Babilon mieli się znaleźć „królowie Medów”. Jednym z nich mógł być właśnie Dariusz.

2. Dariusz I Wielki, zwany też Dariuszem Persem. Uchodzi za jednego z najwybitniejszych władców imperium perskiego. Powiedział o sobie: „Jam jest (...) syn Hystaspesa, Achemenida, Pers, syn Persa, Aria z Ariów nasienia” (Dzieje imperium perskiego, s. 131). Wywiódł zatem swój ród od tego samego królewskiego przodka, co Cyrus Wielki, choć pochodził z innej gałęzi tej rodziny.

Po śmierci Kambyzesa II, który zginął w r. 522 p.n.e. w drodze powrotnej z Egiptu, tron perski objął na krótko jego brat Bardija (lub mag imieniem Gaumata). Dariusz z pomocą sześciu innych dostojników perskich pozbawił go tronu i życia, po czym sam sięgnął po koronę. Jego wersja wydarzeń przedstawiona została w trzech językach na ogromnej płaskorzeźbie wyrytej w urwisku skalnym wznoszącym się koło wsi Behistun (Bisutun) nad równiną, którą biegł główny szlak karawanowy z Bagdadu do Teheranu. Z inskrypcji tej wynika, że Gaumata był uzurpatorem podszywającym się pod brata króla Kambyzesa, za co został stracony. Zdaniem większości współczesnych uczonych wersja ta w zasadzie opiera się na faktach (Dariusz wielokrotnie zapewnia: „to prawda jest, a nie kłamstwa”), choć niektórzy uważają, iż Dariusz był „piramidalnym kłamcą”, a dowody sugerują, że to właśnie on uzurpował sobie prawo do tronu. Jakkolwiek było, po objęciu władzy musiał stawić czoło buntowi w imperium i przypuszczalnie przez następne dwa lata tłumił rokosze w całym królestwie. W latach 519-518 p.n.e. ponownie podbił Egipt, który wcześniej zrzucił jarzmo perskie. Następnie poszerzył granice swego państwa po Indie na wsch. oraz po Trację i Macedonię na zach. Zasłynął również ze skutecznej reorganizacji struktury administracyjnej imperium, z utworzenia kodeksu prawnego znanego jako „Rozporządzenie o słusznych przepisach” oraz z przekopania kanału łączącego Nil z Morzem Czerwonym.

Biblia wspomina o Dariuszu I Wielkim głównie w związku z odbudową świątyni jerozolimskiej. Jej fundamenty położono w 536 r. p.n.e., ale w r. 522 prace budowlane zostały wstrzymane „aż do drugiego roku panowania Dariusza” (520 p.n.e.) (Ezd 4:4, 5, 24). Wtedy to prorocy Aggeusz i Zachariasz pobudzili Żydów do czynu i do wznowienia budowy (Ezd 5:1, 2; Ag 1:1, 14, 15; Za 1:1). Skłoniło to Tattenaja, namiestnika reprezentującego interesy państwa na zach. od Eufratu, oraz innych urzędników do przeprowadzenia dochodzenia, po którym wystosowali list do króla perskiego Dariusza. Powiadamiali go o pracach budowlanych oraz o twierdzeniach Żydów, iż postępują zgodnie z prawem, i prosili o sprawdzenie, czy poświadczają to dokumenty przechowywane w archiwach królewskich (Ezd 5:3-17). Żydzi w swoich wyjaśnieniach przeciwstawili poczynania Chaldejczyka Nebukadneccara, który zburzył świątynię, stanowisku Cyrusa Persa, który zezwolił na jej odbudowę. Niewątpliwie miało to pożądany, pozytywny wpływ na Dariusza, skoro w pierwszych latach swych rządów musiał on uśmierzyć dwa bunty, których przywódcy podawali się za synów Nabonida, przybrali imię Nebukadneccara (historycy opatrzyli ich numerami III i IV) i usiłowali uniezależnić Babilonię od imperium perskiego.

Po oficjalnych poszukiwaniach w archiwach Ekbatany, starodawnej stolicy Medów, odnaleziono dokument Cyrusa. Wówczas Dariusz polecił namiestnikowi Tattenajowi, by wraz z innymi urzędnikami nie tylko nie przeszkadzał w budowie, ale nawet dostarczał na nią funduszów „z królewskiego skarbca podatku zza Rzeki”, jak również zwierząt i innych artykułów niezbędnych do składania ofiar. Każdego, kto by naruszył rozkaz króla, czekała śmierć przez zawieszenie na palu, a jego dom miał być „zamieniony w ustęp publiczny” (Ezd 6:1-12).

Dzięki takiemu poparciu czynników oficjalnych i dalszym zachętom proroków (Za 7:1; 8:1-9, 20-23) kontynuowano prace przy świątyni i szczęśliwie ukończono ją „do trzeciego dnia miesiąca księżycowego Adar, to jest w szóstym roku panowania króla Dariusza” (6 marca 515 p.n.e.; Ezd 6:13-15). Ponieważ z inskrypcji Dariusza wynika, że był on żarliwym czcicielem Ahura Mazdy, więc jego poczynania wynikały zasadniczo z szacunku dla nieodwołalnych praw medo-perskich i harmonizowały z tolerancyjną polityką, o której świadczą pewne dokumenty sporządzane w jego imieniu. Rzecz jasna, służyło to zamierzeniu Jehowy Boga i niewątpliwie było przez Niego kierowane.

Późniejsze wyprawy do Grecji. Na przełomie VI i V w. różne greckie miasta w Jonii podniosły bunt przeciw panowaniu perskiemu i chociaż został on zdławiony, Dariusz postanowił ukarać Ateny i Eretrię za udzielenie pomocy rebeliantom. Persja dokonała inwazji na Grecję, jednakże w 490 r. p.n.e. armia Dariusza została pokonana w bitwie pod Maratonem. Dariusz zaczął starannie przygotowywać następną wyprawę do Grecji, ale już nie zdążył jej poprowadzić, gdyż umarł w 486 r. p.n.e. Tron po nim objął jego syn Kserkses.

3. W Nehemiasza 12:22 wspomniano o zapiskach obejmujących naczelników lewickich domów patriarchalnych „za dni Eliasziba, Jojady i Jochanana oraz Jaddui (...) aż do królowania Dariusza Persa”. Eliaszib był arcykapłanem, gdy Nehemiasz pojawił się w Jerozolimie (Neh 3:1), gdy zaś przybył tam po raz drugi (po 32 roku panowania Artakserksesa [443 p.n.e.]), Jojada miał żonatego syna (Neh 13:28), a zatem wymieniony tu król to najprawdopodobniej Dariusz Ochos (Notos), który panował w latach 423-405 p.n.e.

Wśród papirusów z Elefantyny znaleziono list datowany na końcowe lata V w. p.n.e., w którym znajduje się wzmianka, iż arcykapłanem w Jerozolimie był wówczas „Jochanan”.