CEZAR

Rzymski przydomek rodzinny, który stał się tytułem. W r. 46 p.n.e. Gajusz Juliusz Cezar został mianowany dyktatorem Rzymu na dziesięć lat, ale w r. 44 poniósł śmierć z rąk spiskowców. Określenie Cezar było przydomkiem rodzinnym (Gajusz to imię, a Juliusz — nazwisko rodowe). Przydomek ten przeszedł na jego adoptowanego syna i późniejszego następcę — Gajusza Juliusza Cezara Oktawiana. Oktawian objął władzę nad całym państwem w r. 31 p.n.e., a w r. 27 otrzymał od senatu przydomek August, stając się znany jako Cezar August (Łk 2:1-7).

Ze względu na pokrewieństwo lub adopcję czterej kolejni cesarze rzymscy (Tyberiusz, Kaligula, Klaudiusz i Neron) również rościli sobie prawo do przydomka Cezar. Z czasem zaczął on tak bardzo się kojarzyć z pozycją najwyższego władcy, że po zakończeniu tej dynastii stał się równoznaczny z tytułem cesarza, a później dał początek jeszcze innym tytułom, takim jak car czy Kaiser.

W tabeli zamieszczonej na następnej stronie wymieniono cezarów panujących w okresie, który obejmują Chrześcijańskie Pisma Greckie, oraz podano lata ich panowania i ważniejsze wydarzenia biblijne, jakie się wtedy rozegrały. W Piśmie Świętym występują imiona tylko trzech spośród tych władców: Augusta, Tyberiusza i Klaudiusza. Więcej informacji o nich można znaleźć pod odpowiednimi hasłami.

Bóg i Cezar. Jedyna zanotowana wzmianka Jezusa o Cezarze pojawia się w słynnej zasadzie: „Spłacajcie więc to, co Cezara, Cezarowi, a co Boże, Bogu” (Mt 22:17-21; Mk 12:14-17; Łk 20:22-25). Pytanie, które wywołało tę wypowiedź, dotyczyło płacenia przez Żydów „podatku pogłównego” na rzecz Rzymu. Odnosiło się więc do ustalonego prawa lub obyczaju i ani ono samo, ani odpowiedź najwyraźniej nie dotyczyły wyłącznie panującego wtedy Tyberiusza (por. Mt 17:25). „Cezar” symbolizował władzę świecką, państwo, reprezentowane przez swych pełnoprawnych przedstawicieli; Paweł nazwał ich „władzami zwierzchnimi”, a Piotr pisał o „królu” i jego „namiestnikach” (Rz 13:1-7; Tyt 3:1; 1Pt 2:13-17; zob. WŁADZE ZWIERZCHNIE).

„To, co Cezara”, oznaczało więc opłaty należne za usługi świadczone przez władze świeckie, które w celu ich sfinansowania nakładały podatki lub daniny. Cesarstwo rzymskie co prawda wykorzystywało podbite ludy, ale też zapewniało im rozmaite usługi, takie jak poczta, budowa dróg, utrzymywanie porządku publicznego czy ochrona przed przestępcami. Ludzie płacili za te usługi podatkami. Na to właśnie zwrócił uwagę Jezus, gdy mówił o monecie z podobizną Cezara, którą nazwał „monetą podatku pogłównego” (Mt 22:19).

Ale prawo „Cezara” do pobierania opłat nawet od chrześcijan nie mogło być wykorzystywane do przeszkadzania im w pełnieniu służby dla Boga, o czym świadczą słowa Jezusa, że należy spłacać „co Boże, Bogu” (Mt 22:21). Apostołowie Jezusa rozumieli, że ich podporządkowanie władzom ludzkim jest ograniczone, względne, bo kiedy później przyprowadzono ich przed najwyższy sąd żydowski, stanowczo oświadczyli: „Musimy być bardziej posłuszni Bogu jako władcy niż ludziom” — w sytuacji, gdy prawa ustanowione przez człowieka są sprzeczne z wymaganiami Boga (Dz 5:29).

Proces Jezusa. Kiedy Jezusa przyprowadzono na sąd przed rzymskiego namiestnika Poncjusza Piłata, przywódcy religijni postawili mu poważne zarzuty: „Ten człowiek podburza nasz naród i zabrania płacić podatki Cezarowi, o sobie zaś mówi, że jest Chrystusem, królem” (Łk 23:1, 2). To potrójne oskarżenie w gruncie rzeczy oznaczało, że zarzucali Jezusowi zdradę stanu; Rzymianie nazywali to crimen laesae maiestatis (zbrodnia obrazy majestatu). Piłat był tego świadomy, gdyż później powiedział: „Przyprowadziliście do mnie tego człowieka jako kogoś podburzającego lud do rebelii” (Łk 23:13, 14). W wydanej w r. 48 p.n.e. ustawie lex Iulia de maiestate za zbrodnię uznano wszelką działalność przeciwko władzy Rzymu. Prawo to miało szerokie zastosowanie i do czasów Jezusa praktycznie każda zniewaga cesarza lub jakakolwiek działalność mająca pozory rebelii mogła zostać uznana za zdradę stanu. Panujący wówczas Tyberiusz był szczególnie wyczulony na sprzeciw i krytykę, toteż za jego czasów pojawiło się bardzo wielu donosicieli występujących z oskarżeniami wobec rzekomych zdrajców.

Na terenie całego imperium rzymskiego żaden król nie mógł panować bez zgody cesarza. Dlatego gdy Piłat przesłuchiwał Jezusa, najwyraźniej skupił się na kwestii jego władzy królewskiej (Mt 27:11; Mk 15:2; Łk 23:3; Jn 18:33-37). Próbował go uwolnić jako niewinnego, ale przywódcy żydowscy krzyczeli: „Jeżeli zwolnisz tego człowieka, nie jesteś przyjacielem Cezara. Każdy, kto się czyni królem, sprzeciwia się Cezarowi” (Jn 19:12). Określenie „przyjaciel Cezara” było honorowym tytułem często przyznawanym namiestnikom prowincji, ale w tym wypadku przywódcy żydowscy najwidoczniej użyli go w sensie ogólnym, sugerując, że Piłat naraża się na zarzut tolerowania zdrady. Strach przed zazdrosnym cesarzem przyczynił się do tego, że Piłat wydał wyrok śmierci na niewinnego człowieka. Tymczasem kapłani głośno zapewniali o swej lojalności wobec cesarza, mówiąc: „Nie mamy króla oprócz Cezara”; w ten sposób odrzucili wszelką władzę teokratyczną (Jn 19:13-16; por. Iz 9:6, 7; 33:22). Później bezskutecznie protestowali, gdy Piłat kazał umieścić na palu Jezusa tytuł „król Żydów” (Jn 19:19-22). Rzymianie mieli zwyczaj umieszczać tabliczkę informującą o zbrodni, za którą skazano przestępcę.

Paweł — apelacja i pobyt w Rzymie. Żydowscy przywódcy religijni z Tesaloniki, którzy zwołali motłoch i próbowali powstrzymać działalność kaznodziejską Pawła i Sylasa, również postawili im zarzut zdrady przeciw cesarzowi (Dz 17:1-9). W tym czasie był nim Klaudiusz (41-54 n.e.) (Dz 11:28).

Pozostałe biblijne wzmianki o Cezarze odnoszą się do Nerona, który panował od 54 do 68 r. n.e., kiedy to popełnił samobójstwo, mając ok. 31 lat. To o Neronie mówił Paweł, gdy był sądzony w Cezarei przez namiestnika Festusa, zapewne ok. r. 58. Paweł stanowczo zaprzeczył, jakoby zawinił wobec Cezara, i nie zgodził się na proces w Jerozolimie, mówiąc: „Stoję przed fotelem sędziowskim Cezara, gdzie powinienem być sądzony. (...) Odwołuję się do Cezara!” (Dz 25:1, 6-11). Skorzystał w ten sposób z prawa przysługującego mu jako obywatelowi rzymskiemu. Do cesarza można się było odwołać zarówno po ogłoszeniu wyroku, jak i w każdym wcześniejszym momencie procesu. Ponieważ Festus nie był skłonny sam wydać werdyktu, a rozprawa w Jerozolimie nie dawała nadziei na sprawiedliwy wyrok, Paweł wniósł formalną prośbę o to, by osądziła go najwyższa instancja cesarstwa. Jak się wydaje, w niektórych sytuacjach taka apelacja oskarżonego mogła być odrzucona, np. w wypadku złodzieja, pirata czy wywrotowca złapanego na gorącym uczynku. Zapewne z tego powodu przed wydaniem zgody Festus omówił sprawę „ze zgromadzeniem doradców”. Później przesłuchał jeszcze Pawła w obecności swego gościa, Heroda Agryppy II, dzięki czemu mógł przekazać dokładniejsze informacje, gdy odsyłał Pawła do „Najdostojniejszego”, czyli Nerona (Dz 25:12-27; 26:32; 28:19). Wnosząc apelację, Paweł osiągnął jeszcze inny cel — został zabrany do Rzymu, zgodnie ze swym wcześniejszym życzeniem (Dz 19:21; Rz 15:22-28). Prorocza obietnica Jezusa i wiadomość, którą Paweł otrzymał później od anioła, wskazują na kierownictwo Boże w tej sprawie (Dz 23:11; 27:23, 24).

Najprawdopodobniej podczas swego pierwszego uwięzienia w Rzymie Paweł napisał List do Filipian (ok. 60—61 n.e.). W końcowej części tego listu przekazał pozdrowienia od braci w Rzymie, „zwłaszcza tych z domu Cezara” (Flp 4:21, 22). Określenie „dom Cezara” nie musi się odnosić do najbliższej rodziny panującego wtedy Nerona, ale może obejmować osoby zatrudnione w administracji państwowej, niewolników Cezara bądź niższych urzędników. Nie wiadomo, czy zostali oni chrześcijanami w wyniku działalności Pawła. Jeśli miejsce, gdzie go przetrzymywano, znajdowało się w sąsiedztwie kwater gwardii pretoriańskiej (Flp 1:13), to mogło być niedaleko pałacu Nerona, czyli blisko wielu osób „z domu Cezara” (Dz 28:16, 30, 31). Niezależnie od tego, w jaki sposób Paweł poznał tych chrześcijan „z domu Cezara”, najwyraźniej okazali oni szczególne zainteresowanie braćmi w Filippi. Ponieważ była to kolonia rzymska, z której pochodziło wielu weteranów i urzędników państwowych, niektórzy z tych chrześcijan mogli być spokrewnieni lub zaprzyjaźnieni z osobami, którym Paweł przekazywał pozdrowienia.

W r. 64 n.e. wybuchł w Rzymie wielki pożar, który zniszczył mniej więcej czwartą część miasta. Krążyły pogłoski, że odpowiedzialność za to ponosi Neron, więc ten, jak donosi historyk Tacyt, próbował zrzucić winę na chrześcijan (Roczniki, XV, 44). Nastąpiły masowe aresztowania, wielu chrześcijan i ludzi podejrzanych o przynależność do nich poddano torturom i zabito, a niektórych nawet publicznie spalono żywcem. Wydaje się, że był to początek wielkiej fali prześladowań, wywołanych nie przez przeciwników religijnych, ale przez czynniki polityczne zdecydowane unicestwić zbór chrześcijański. Paweł, zwolniony po dwóch latach uwięzienia w Rzymie (ok. 59-61 n.e.), teraz zapewne został ponownie aresztowany (ok. 65 n.e.). Powszechnie uznaje się, że wkrótce potem stracono go z rozkazu Nerona (por. 2Tm 1:16, 17; 4:6-8).

W r. 66 n.e., na dwa lata przed śmiercią Nerona, wybuchło powstanie żydowskie, stłumione dopiero w r. 70, za panowania Wespazjana (69-79 n.e.). Prawdopodobnie za rządów Domicjana (81-96 n.e.), zaciekłego przeciwnika chrystianizmu, na wyspę Patmos został zesłany apostoł Jan (Obj 1:9).

[Tabela na stronie 293]

Imię

Lata panowania

Ważniejsze wydarzenia biblijne

August (Oktawian)

31 p.n.e.-14 n.e.

Narodziny Jana (Chrzciciela); postanowienie o spisie i narodziny Jezusa w Betlejem (Łk 2:1); śmierć Heroda Wielkiego

Tyberiusz

14-37 n.e.

Służba Jana i Jezusa (Łk 3:1), a także ich śmierć. Pięćdziesiątnica 33 r. n.e. i początki działalności nowo powstałego zboru chrześcijańskiego. Nawrócenie się Saula (Pawła)

Kaligula

37-41 n.e.

—

Klaudiusz

41-54 n.e.

Pierwsza, druga i część trzeciej podróży misjonarskiej Pawła. Wielki głód; wygnanie Żydów z Rzymu (Dz 11:28; 18:2)

Neron

54-68 n.e.

Pierwsza rozprawa sądowa Pawła w Rzymie (Dz 25:21; 26:32). Po wielkim pożarze w Rzymie początek oficjalnych, gwałtownych prześladowań chrześcijan; prawdopodobnie druga rozprawa i stracenie Pawła. Początek powstania żydowskiego (66 n.e.)

Galba

68-69 n.e.

—

Oton

69 n.e.

—

Witeliusz

69 n.e.

—

Wespazjan

69-79 n.e.

Zburzenie Jerozolimy (70 n.e.)

Tytus

79-81 n.e.

—

Domicjan

81-96 n.e.

Zesłanie apostoła Jana na wyspę Patmos (Obj 1:9)

Nerwa

96-98 n.e.

—

Trajan

98-117 n.e.

Prawdopodobnie w pierwszym roku jego panowania zakończono kompletowanie kanonu biblijnego