SANDAŁ
Obuwie o płaskiej podeszwie ze skóry, drewna lub innego materiału, trzymające się na stopie dzięki paskom, na ogół skórzanym, które przechodziły między pierwszym a drugim palcem, za piętą i nad wierzchem stopy. Niekiedy pasek owijano wokół kostki.
Egipskie sandały przeważnie miały czubek zakrzywiony ku górze. W sandałach asyryjskich czasami pięta i boki były zakryte, rzemyki przylegały do wierzchu stopy, a podeszwa nie dochodziła do końca palców. Jak się wydaje, Rzymianie oprócz sandałów nosili buty zbliżone do współczesnych. Członkowie rodzin królewskich i arystokratycznych wśród Asyryjczyków, Rzymian i innych ludów mieli bardziej wymyślne sandały i buty. Niektórzy Beduini z okolic góry Synaj noszą sandały ze skóry diugonia (morskiego zwierzęcia przypominającego wyglądem fokę). Jehowa powiedział przenośnie o Jerozolimie, iż obuł ją w „foczą skórę” (hebr. táchasz) (Eze 16:10).
W przybytku i później w świątyni kapłani izraelscy najprawdopodobniej pełnili służbę boso (por. Wj 3:5; Joz 5:15; Dz 7:33). Ale normalnie chodzenie po dworze boso było oznaką smutku lub upokorzenia (2Sm 15:30; Iz 20:2-5; por. Eze 24:17, 23).
W długą podróż zazwyczaj zabierano dodatkową parę sandałów, gdyż podeszwy mogły się zniszczyć, a paski zerwać. Kiedy Jezus rozsyłał apostołów, a także 70 uczniów, kazał im nie zabierać dwóch par butów, lecz polegać na gościnności tych, którzy przyjmą dobrą nowinę (Mt 10:5, 9, 10; Mk 6:7-9; Łk 10:1, 4).
Znaczenie przenośne. Zgodnie z Prawem Mojżeszowym wdowa miała zdjąć sandał z nogi człowieka uchylającego się od zawarcia z nią małżeństwa lewirackiego; o mężczyźnie takim pogardliwie mówiono: „Dom tego, któremu zdjęto sandał” (Pwt 25:9, 10). Wręczenie sandała towarzyszyło przekazaniu komuś jakiejś własności lub prawa wykupu (Rut 4:7-10; zob. LEWIRACKIE, MAŁŻEŃSTWO).
Wypowiedź Jehowy: „Na Edom rzucę swój sandał” (Ps 60:8; 108:9), mogła oznaczać, że kraj ten zostanie ujarzmiony. Być może jest to nawiązanie do zwyczaju rzucania sandała na ziemię, którą brało się w posiadanie. Niewykluczone też, iż chodziło o wyrażenie pogardy dla Edomu, gdyż w tym samym wersecie Bóg nazwał Moab swoją „misą do mycia”. Obecnie na Bliskim Wschodzie rzucenie w kogoś sandałem jest wyrazem pogardy.
Dawid kazał Salomonowi ukarać Joaba, który w czasie pokoju „splamił krwią wojny (...) swoje sandały”, tzn. ściągnął na siebie winę krwi, zabijając wodzów Abnera i Amasę (1Kl 2:5, 6). Okoliczność, iż różne czynności poza domem (lub innym miejscem przebywania; por. Dz 12:8) wykonywano po założeniu sandałów, pozwala lepiej zrozumieć zachętę Pawła, by chrześcijanie mieli nogi obute „w wyposażenie dobrej nowiny o pokoju” (Ef 6:14, 15).
Rozwiązywanie lub noszenie komuś sandałów uważano za czynność poślednią, którą często wykonywali niewolnicy. Jan Chrzciciel odwołał się do tego zwyczaju, by wskazać na swą niższość względem Chrystusa (Mt 3:11; Mk 1:7).