PASCHA

Pascha (hebr. pésach: „przejście”; gr. páscha) została ustanowiona w wieczór poprzedzający wyjście Izraelitów z Egiptu. Pierwszą Paschę obchodzono mniej więcej w czasie pełni księżyca, 14 dnia miesiąca Abib (nazwanego później Nisan) 1513 r. p.n.e. Odtąd miała być obchodzona każdego roku (Wj 12:17-20, 24-27). Miesiącowi Abib (Nisan) odpowiada w kalendarzu gregoriańskim druga część marca i pierwsza kwietnia. Po Passze następowało siedmiodniowe Święto Przaśników (15-21 Nisan). Pascha upamiętniała wyzwolenie Izraelitów z Egiptu oraz to, że Jehowa „przeszedł obok”, czyli pozostawił przy życiu ich pierworodnych, gdy zabijał pierworodnych Egiptu. Przypadała na początek żniw jęczmienia (Wj 12:14, 24-47; Kpł 23:10).

Izraelitom nakazano w związku z obchodami Paschy: „Gdy zaś synowie wasi powiedzą wam: ‚Co dla was oznacza to wymaganie świętej służby?’, wtedy powiecie: ‚Jest to ofiara paschalna dla Jehowy, który przeszedł obok domów synów Izraela w Egipcie, gdy zesłał plagę na Egipcjan, lecz nasze domy ocalił’” (Wj 12:26, 27).

Ponieważ według żydowskiej rachuby czasu dzień zaczynał się po zachodzie słońca i kończył z następnym zachodem, 14 Nisan również zaczynał się po zachodzie słońca. A zatem Paschę obchodzono wieczorem po upływie 13 Nisan. Skoro w Biblii wyraźnie napisano, że Chrystus jest ofiarą paschalną (1Ko 5:7) oraz że spożył wieczerzę paschalną w wieczór przed swą śmiercią, to jego śmierć musiała nastąpić 14, a nie 15 Nisan, by dokładnie odpowiadać pod względem czasu „cieniowi” (czyli pierwowzorowi) zawartemu w Prawie (Heb 10:1)

Przepisy regulujące obchody Paschy. Każda rodzina miała sobie wybrać z owiec lub z kóz zdrowego, jednorocznego samca. Zabierano go do domu 10 Abib i trzymano aż do dnia 14; wtedy go zabijano, a jego krwią spryskiwano za pomocą wiązki hizopu węgary i nadproże domu, w którym planowano go spożyć (nie kropiono progu, żeby nie deptać po krwi).

Z zabitego baranka (lub koziołka) ściągano skórę, obmywano jego trzewia, a następnie wkładano je z powrotem i całego starannie pieczono, bez naruszania jakiejkolwiek kości (Lb 9:12; 2Kn 35:11). Jeżeli rodzina była zbyt mała, by zjeść całe zwierzę, miała to zrobić wspólnie z sąsiadami, tak by wszystko zostało spożyte tej jednej nocy. Wszelkie pozostałości należało spalić przed porankiem (Wj 12:10; 34:25). Mięso jedzono z przaśnikami, „chlebem udręki”, oraz z gorzkimi ziołami, co przypominało Izraelitom trudne życie w niewoli (Wj 1:14; 12:1-11, 29, 34; Pwt 16:3).

Jak należy rozumieć wyrażenie „między dwoma wieczorami”?

Izraelici liczyli dzień od zachodu słońca do następnego zachodu. A zatem dzień, w którym obchodzono Paschę, rozpoczynał się o zachodzie słońca wraz z końcem 13 Abib (Nisan). Zwierzę należało zabić „między dwoma wieczorami” (Wj 12:6). Panują różne opinie na temat tego, o którą porę dokładnie chodziło. Zdaniem części uczonych, jak również karaimów i Samarytan, chodzi o porę doby zwaną zmrokiem, czyli o czas między zachodem słońca a zapadnięciem nocy. Z kolei faryzeusze i zwolennicy judaizmu rabinicznego za pierwszy wieczór uważali porę, gdy słońce skłania się ku zachodowi, a za drugi — faktyczny zachód słońca. Pod wpływem tego drugiego poglądu rabini twierdzą, że baranka zabijano nie na początku, lecz pod koniec 14 dnia i że tak naprawdę posiłek paschalny był spożywany 15 Nisan.

Profesor C. F. Keil napisał na ten temat: „Sprawa ta jest od dawna w różny sposób wyjaśniana przez Żydów. (...) Aben Ezra zgadza się z karaimami i Samarytanami, że pierwszy wieczór to czas, gdy słońce chowa się za horyzont, a drugi — gdy zapadają całkowite ciemności; w takim wypadku okres ‚między dwoma wieczorami’ trwałby od godziny 6 do 7.30 wieczorem. (...) Według rabinów (...) pierwszym wieczorem była pora, gdy słońce zaczynało zachodzić — od godziny 3 do 5 po południu — drugim zaś sam zachód, a okres ‚między dwoma wieczorami’ to czas od godziny 3 do 6. Współcześni komentatorzy słusznie popierają pogląd Aben Ezry oraz zwyczaj karaimów i Samarytan” (Biblischer Commentar über das Alte Testament: Genesis und Exodus, Lipsk 1878, s. 426; zob. DZIEŃ).

Powyższe dowody, zwłaszcza w świetle wypowiedzi z Wyjścia 12:17, 18, Kapłańskiej 23:5-7 i Powtórzonego Prawa 16:6, 7, przemawiają za tym, że wyrażenie „między dwoma wieczorami” określa porę między zachodem słońca a zapadnięciem ciemności. Oznaczałoby to, że posiłek paschalny spożywano 14 Nisan po dość długim czasie od zachodu słońca, gdyż zabicie, ściągnięcie skóry i upieczenie zwierzęcia musiało zajmować sporo czasu. W Powtórzonego Prawa 16:6 nakazano: „Masz składać w ofierze paschę wieczorem, gdy tylko zajdzie słońce”. Jezus i jego apostołowie spożywali posiłek paschalny „po zapadnięciu wieczora” (Mk 14:17; Mt 26:20). Gdy Judasz wychodził zaraz po zakończeniu Paschy, „była noc” (Jn 13:30). W trakcie obchodów Paschy Jezus z pewnością dużo rozmawiał z 12 apostołami, a potem jeszcze trochę czasu zajęło mu umycie im nóg (Jn 13:2-5). Niewątpliwie więc Wieczerzę Pańską ustanowił późno w nocy (zob. WIECZERZA PAŃSKA).

Podczas obchodów Paschy w Egipcie ojciec każdej rodziny miał zabić baranka (lub koziołka), a wszyscy domownicy mieli pozostawać w domu, żeby nie zginąć z ręki anioła. Posiłek jedli na stojąco, z przepasanymi biodrami, laską w ręku i w sandałach — gotowi do długiej drogi po nierównym terenie (na co dzień często chodzono boso). O północy anioł zabił wszystkich pierworodnych Egipcjan, ale pominął domy pokropione krwią (Wj 12:11, 23). Plaga dotknęła każdy egipski dom, w którym był jakiś pierworodny potomek płci męskiej — od domu samego faraona do domu więźnia. Śmierci nie ponieśli ojcowie rodzin, nawet jeśli byli pierworodnymi, tylko wszyscy pierworodni potomkowie w danej rodzinie, a także pierworodne ze zwierząt (Wj 12:29, 30; zob. PIERWORODNY).

Za pomocą dziesięciu plag — a zwłaszcza dziesiątej, polegającej na uśmierceniu pierworodnych — Jehowa dokonał sądu nad bogami Egiptu (Wj 12:12). Ponieważ baran (samiec owcy) był poświęcony bogu Ra, pokropienie krwią baranka drzwi podczas Paschy musiało być w oczach Egipcjan świętokradztwem. Za świętego uważano także byka, więc zabicie wszystkich pierworodnych byków było ciosem wymierzonym w Ozyrysa. Faraona czczono jako syna Ra. Śmierć pierworodnego syna faraona wykazała zatem bezsilność zarówno boga Ra, jak i samego faraona.

Na pustkowiu i w Ziemi Obiecanej. Biblia wspomina tylko o jednych obchodach Paschy na pustkowiu (Lb 9:1-14). Podczas wędrówki po pustkowiu obchodzenie tego święta było zapewne ograniczone, ponieważ: 1) według nakazu Jehowy Izraelici mieli je obchodzić po wejściu do Ziemi Obiecanej (Wj 12:25; 13:5); 2) rodzący się na pustkowiu nie byli obrzezywani (Joz 5:5), a przecież wszyscy mężczyźni i chłopcy spożywający posiłek paschalny musieli być obrzezani (Wj 12:45-49).

Odnotowane obchody Paschy. Pisma Hebrajskie bezpośrednio relacjonują obchody Paschy 1) w Egipcie (Wj 12); 2) na pustkowiu półwyspu Synaj, 14 Nisan 1512 r. p.n.e. (Lb 9); 3) po dotarciu Izraelitów do Ziemi Obiecanej i obrzezaniu mężczyzn w Gilgal w 1473 r. (Joz 5); 4) gdy Ezechiasz przywrócił czyste wielbienie (2Kn 30); 5) za panowania Jozjasza (2Kn 35); 6) po powrocie Izraelitów z niewoli babilońskiej (Ezd 6). (Poza tym w 2Kn 35:18 jest wzmianka o obchodach Paschy w czasach Samuela i królów). Po osiedleniu się Izraelici mieli obchodzić Paschę „w miejscu, które wybierze Jehowa, by tam przebywało jego imię”, a nie we własnych domach lub w różnych miastach. Z czasem tym wybranym miejscem okazała się Jerozolima (Pwt 16:1-8).

Dodatkowe zwyczaje. Kiedy Izrael osiedlił się w Ziemi Obiecanej, do obchodów Paschy wprowadzono pewne zmiany i dodatkowe zwyczaje. Izraelici nie musieli już jeść na stojąco ani przygotowani do podróży, gdyż mieszkali wreszcie w ziemi otrzymanej od Boga. W I w. n.e. zwykle układali się do posiłku na lewym boku, podpierając głowę lewą ręką. Dlatego o jednym z uczniów Jezusa powiedziano, że ‛półleżał u jego piersi’ (Jn 13:23). Podczas Paschy w Egipcie nie używano wina, nigdzie też Jehowa nie nakazał go pić w trakcie tego święta. Zwyczaj ten został wprowadzony później. Jezus go nie potępił i sam pił wino, gdy z apostołami spożywał posiłek paschalny, a potem podał im kielich, gdy ustanawiał Wieczerzę Pańską (Pamiątkę) (Łk 22:15-18, 20).

Według tradycji żydowskiej w czasie Paschy podawano sobie cztery kielichy czerwonego wina, choć nie musiano się ograniczać tylko do czterech. Śpiewano Psalmy 113-118, kończąc tym ostatnim. Niewykluczone, że jeden z tych psalmów zaśpiewał Jezus z apostołami na koniec Wieczerzy Pańskiej (Mt 26:30).

Przygotowania do Paschy. Kiedy zbliżała się pora święta, w Jerozolimie rozpoczynano wielkie przygotowania, gdyż Prawo wymagało, by Paschę obchodził każdy mężczyzna izraelski i każdy obrzezany osiadły przybysz (Lb 9:9-14). Oznaczało to, że już na kilka dni przed rozpoczęciem Paschy do miasta ciągnęły tłumy ludzi. Przychodzili z wyprzedzeniem, by się ceremonialnie oczyścić (Jn 11:55). Podobno z myślą o pielgrzymach miesiąc wcześniej wysyłano robotników, by przygotowali mosty i naprawili drogi. Ponieważ kontakt ze zmarłym powodował ceremonialną nieczystość, dla zabezpieczenia podróżnych podejmowano specjalne środki ostrożności. Ze względu na to, że ludzi, którzy zmarli na polu, zaraz tam grzebano, na miesiąc przed świętem bielono groby, by można je było łatwo dostrzec (A. Edersheim, The Temple, 1874, ss. 184, 185). Rzuca to światło na słowa Jezusa, który przyrównał uczonych w piśmie i faryzeuszy do „pobielanych grobów” (Mt 23:27).

W domach w Jerozolimie przygotowywano miejsca dla przybywających na Paschę. Na Wschodzie sypiano we wszystkich izbach, po kilka osób w jednej. Można było również wykorzystać płaski dach domu. Ponadto wielu przybyszów mieszkało poza murami miasta, zwłaszcza w Betfage i Betanii, dwóch wioskach leżących na zboczach Góry Oliwnej (Mk 11:1; 14:3).

Wątpliwości co do kolejności wydarzeń. O Żydach prowadzących Jezusa do Piłata powiedziano: „Sami nie weszli do pałacu namiestnika, żeby się nie skalać, lecz żeby móc jeść posiłek paschalny” (Jn 18:28). Żydzi ci uważali, że wchodząc do domu poganina, staliby się nieczyści (Dz 10:28). Ale działo się to „wczesnym rankiem”, a zatem już po wieczerzy paschalnej. Warto jednak zauważyć, że w tamtych czasach „Paschą” nazywano niekiedy cały okres obejmujący dzień Paschy i Święto Przaśników. W związku z tym A. Edersheim podaje takie wyjaśnienie: Podczas Paschy składano dobrowolny pokojowy dar ofiarny, a kolejny, obowiązkowy, następnego dnia, 15 Nisan, pierwszego dnia Święta Przaśników. Żydzi obawiali się, że nie będą mogli spożywać tej drugiej ofiary, jeśli skalają się w sali, w której Piłat rozstrzygał sprawy sądownicze (The Temple, 1874, ss. 186, 187).

„Pierwszy dzień Przaśników”. Wątpliwości pojawiają się również w związku z wypowiedzią z Mateusza 26:17: „Pierwszego dnia Przaśników podeszli do Jezusa uczniowie, mówiąc: ‚Gdzie chcesz, żebyśmy ci przygotowali do zjedzenia posiłek paschalny?’”.

Wyrażenie „pierwszy dzień” można tu przetłumaczyć na „przeddzień; dzień przed”. Na temat użycia greckiego słowa oddanego tu jako „pierwszy” w przypisie do Mateusza 26:17 (NW) czytamy: „Lub: ‚W przeddzień’. Takie tłumaczenie gr. słowa (...) [pròtos], po którym występuje wyraz w dopełniaczu, zgadza się ze znaczeniem i tłumaczeniem podobnej konstrukcji w Jn 1:15, 30: ‚istniał przede [pròtos] mną’”. W dziele A Greek-English Lexicon pod red. H. G. Liddella i R. Scotta (zrew. H. Jones, Oksford 1968, s. 1535) wyjaśniono że ‛pròtos jest czasami używane tam, gdzie należałoby się spodziewać pròteros [co znaczy „wcześniejszy”]’. W tamtym okresie Paschę powszechnie uważano za pierwszy dzień Święta Przaśników. A zatem tekst grecki — z uwzględnieniem żydowskiego zwyczaju — dopuszcza, że pytanie to zadano Jezusowi w dzień poprzedzający Paschę.

„Przygotowanie”. Opisując końcową część rozprawy Jezusa przed Piłatem, apostoł Jan wtrąca: „A było właśnie przygotowanie Paschy; godzina była mniej więcej szósta [licząc od początku dnia, czyli między 11 a 12]” (Jn 19:14). Oczywiście posiłek paschalny dawno się skończył — został spożyty poprzedniego wieczoru. Podobne sformułowania można znaleźć w wersetach 31 i 42. Grecki wyraz paraskeué przetłumaczono w nich na „Przygotowanie”. Wygląda na to, że słowo to nie odnosi się do dnia poprzedzającego 14 Nisan, lecz określa dzień poprzedzający cotygodniowy sabat, który w tym wypadku był „wielki”, gdyż był sabatem jako 15 Nisan, pierwszy dzień rzeczywistego Święta Przaśników, oraz jako siódmy dzień tygodnia. Wydaje się to zrozumiałe, skoro — jak już wspomniano — „Paschą” nazywano niekiedy cały ten świąteczny okres (Jn 19:31; zob. PRZYGOTOWANIE).

Znaczenie prorocze. Zachęcając chrześcijan do prowadzenia zbożnego życia, apostoł Paweł przypisuje Passze znaczenie prorocze. Powiada: „Bo istotnie Chrystus, nasza ofiara paschalna, został ofiarowany” (1Ko 5:7). Przyrównuje więc Chrystusa Jezusa do baranka paschalnego. Jan Chrzciciel, wskazując na Jezusa, powiedział: „Oto Baranek Boży, który usuwa grzech świata!” (Jn 1:29). Mógł mieć na myśli baranka paschalnego albo barana, którego Abraham złożył zamiast Izaaka, bądź też baranka, którego codziennie rano i wieczorem składano Bogu na ołtarzu w Jerozolimie (Rdz 22:13; Wj 29:38-42).

Pewne elementy Paschy spełniły się na Jezusie. Na przykład krew na domach w Egipcie ratowała pierworodnych od śmierci z rąk anioła. Paweł nazwał chrześcijan namaszczonych duchem zborem pierworodnych (Heb 12:23), a o Chrystusie powiedział, że ratuje ich na mocy swej krwi (Ef 1:7; 1Ts 1:10). Ponadto barankowi paschalnemu nie wolno było złamać kości. Proroczo wskazywało to, że żadna kość Jezusa nie zostanie złamana, co faktycznie spełniło się podczas jego śmierci (Ps 34:20; Jn 19:36). Tak więc Pascha, od stuleci obchodzona przez Żydów, była jednym z elementów Prawa stanowiących cień przyszłych rzeczy i wskazywała na Jezusa Chrystusa, „Baranka Bożego” (Jn 1:29; Heb 10:1).