DZIEJE APOSTOLSKIE

Tytuł taki (którego grecki odpowiednik ściśle rzecz biorąc znaczy „czyny apostołów”) od II w. n.e. nosi jedna z ksiąg biblijnych, choć jej treść koncentruje się głównie na działalności Piotra i Pawła, a nie wszystkich apostołów. Stanowi najbardziej wiarygodny i szczegółowy opis spektakularnych początków i szybkiego rozwoju społeczności chrześcijańskiej — najpierw wśród Żydów, a następnie wśród Samarytan i innych narodów.

W księdze tej dominuje przewodni temat całej Biblii: Królestwo Jehowy (Dz 1:3; 8:12; 14:22; 19:8; 20:25; 28:31). Wciąż powtarza się też myśl, że apostołowie dawali „dokładne świadectwo” o Chrystusie i o tym Królestwie oraz że sumiennie pełnili swą służbę (2:40; 5:42; 8:25; 10:42; 20:21, 24; 23:11; 26:22; 28:23). Ponadto omawiana księga wspaniale kreśli tło historyczne, z uwzględnieniem którego należy rozpatrywać natchnione listy wchodzące w skład Chrześcijańskich Pism Greckich.

Pisarz. Dzieje Apostolskie zaczynają się słowami „pierwsze sprawozdanie”, nawiązującymi do Ewangelii według Łukasza. Obie relacje są skierowane do tego samego człowieka, Teofila, i stąd wiemy, że również Dzieje opracował Łukasz, choć nie wymienił swego imienia (Dz 1:1; Łk 1:3). Obie księgi mają zbliżony styl i słownictwo. Informację, że pisarzem Dziejów był Łukasz, można znaleźć w kanonie Muratoriego z końca II w. n.e., a także w pochodzących z tego samego stulecia pismach teologicznych Ireneusza z Lyonu, Klemensa Aleksandryjskiego i Tertuliana z Kartaginy, którzy przytaczali cytaty z tej księgi.

Kiedy i gdzie spisana. Księga ta obejmuje w przybliżeniu 28 lat: od wniebowstąpienia Jezusa w r. 33 n.e. do końca dwuletniego aresztu Pawła w Rzymie ok. 61 r. W okresie tym panowało kolejno czterech cesarzy: Tyberiusz, Kaligula, Klaudiusz i Neron. Ponieważ to sprawozdanie relacjonuje wydarzenia z całego drugiego roku uwięzienia Pawła, nie mogło zostać ukończone wcześniej. Rozsądny wydaje się też wniosek, że gdyby Łukasz sporządził je później, zawarłby w nim więcej informacji o Pawle; gdyby to było po r. 64, z pewnością wspomniałby o okrutnym prześladowaniu rozpoczętym wówczas przez Nerona, a gdyby — jak utrzymują niektórzy — pisał po r. 70, zamieściłby wzmiankę o zburzeniu Jerozolimy.

Łukasz wielokrotnie towarzyszył Pawłowi podczas jego podróży — m.in. w niebezpiecznej drodze do Rzymu — co wynika z użycia zaimków i czasowników w pierwszej osobie liczby mnogiej (Dz 16:10-17; 20:5-15; 21:1-18; 27:1-37; 28:1-16). Sam Paweł w listach wysłanych z Rzymu wspomina o obecności Łukasza (Kol 4:14; Flm 24). A zatem Dzieje Apostolskie zostały ukończone w Rzymie.

Jak już wspomniano, Łukasz był naocznym świadkiem znacznej części opisywanych wydarzeń, a podróżując, spotkał wielu współchrześcijan, którzy albo w nich uczestniczyli, albo je widzieli. Na przykład Jan Marek mógł mu opowiedzieć o cudownym uwolnieniu Piotra z więzienia (Dz 12:12), a misjonarz Filip o przeżyciach zrelacjonowanych w rozdz. 6 i 8. Oczywiście również Paweł mógł szczegółowo przedstawić, co się działo, gdy nie było przy nim Łukasza.

Autentyczność. Dokładność Dziejów Apostolskich potwierdziło wiele odkryć archeologicznych. Na przykład w Dziejach 13:7 czytamy, że Sergiusz Paweł był na Cyprze prokonsulem. Obecnie wiadomo, że jakiś czas przed wizytą Pawła Cypr był zarządzany przez propretora lub legata, niemniej z inskrypcji znalezionej na tej wyspie wynika, iż faktycznie poddano ją bezpośredniej władzy rzymskiego senatu, reprezentowanego przez namiestnika zwanego prokonsulem. Podobnie było w Grecji: za panowania Augusta Cezara prowincja Achaja podlegała senatowi, ale gdy cesarzem został Tyberiusz, przeszła pod jego władzę. Później, jak donosi Tacyt, za Klaudiusza ponownie dostała się senatowi. Odkryto fragment reskryptu Klaudiusza do mieszkańców Delf w Grecji, w którym jest mowa o prokonsulu Gallionie. Tak potwierdziła się wypowiedź z Dziejów 18:12, że gdy Paweł przebywał w Koryncie, stolicy Achai, „prokonsulem” był Gallio (zob. GALLIO). Poza tym inskrypcja na łuku z Tesaloniki (którego fragmenty są przechowywane w Muzeum Brytyjskim) wskazuje, że w Dziejach 17:8 słusznie wspomniano o „władcach miasta” („politarchach”, zwierzchnikach obywateli), choć tytułu tego nie spotyka się w literaturze klasycznej.

Do dziś niemym świadkiem wiarygodności Dziejów jest ateński Areopag, czyli Wzgórze Aresa, na którym przemawiał Paweł (Dz 17:19). Medyczne wyrażenia i określenia z tej księgi zgadzają się z terminami używanymi w greckich dziełach medycznych z tamtego okresu. W I w. podróżowano na Bliskim Wschodzie w zasadzie tak, jak to opisano w Dziejach: po drogach lądowych poruszano się pieszo, wierzchem lub na rydwanach zaprzężonych w konie (8:27-38; 23:24, 31, 32), a morze przemierzano statkami handlowymi (21:1-3; 27:1-5). Nie miały one pojedynczego steru, lecz były kierowane dwoma wielkimi wiosłami, słusznie więc Łukasz użył liczby mnogiej („wiosła sterowe”; 27:40). Poza tym dzisiejsi marynarze znający owe regiony potwierdzają, że opis morskiej podróży Pawła do Rzymu (27:1-44) jest całkowicie realistyczny i godny zaufania, jeśli chodzi o czas trwania, pokonaną odległość i odwiedzone miejsca.

Twórcy katalogów biblijnych od II do IV w. n.e. bezspornie uznawali Dzieje Apostolskie za natchniony i kanoniczny składnik świętych Pism. Urywki tej księgi razem z fragmentami czterech Ewangelii zawiera papirusowy rękopis Chester Beatty 1 (P⁴⁵), pochodzący z III w. n.e. Części rozdz. 18 i 19 znajdują się w papirusie Michigan 1571 (P³⁸) z III lub IV w., a niepełne rozdz. 4-6 w manuskrypcie Aegyptus 8683 (P⁸) z IV w. Z Dziejów cytowali: Polikarp ze Smyrny ok. 115 r., Ignacy z Antiochii ok. 110 r. i Klemens Rzymski prawdopodobnie już w r. 95. Żyjący w IV w. Atanazy, Hieronim i Augustyn poświadczają wcześniejsze zestawienia, które wymieniają tę księgę.

[Ramka na stronie 517]

GŁÓWNE MYŚLI DZIEJÓW APOSTOLSKICH

Relacja o powstaniu zboru chrześcijańskiego i jego gorliwej działalności publicznej mimo zaciekłego sprzeciwu

Obejmuje okres: od 33 do ok. 61 r. n.e.

Przed wstąpieniem do nieba Jezus poleca swym naśladowcom, by świadczyli o nim jako o Mesjaszu Jehowy (1:1-26)

Po otrzymaniu ducha świętego uczniowie śmiało głoszą w wielu językach (2:1 do 5:42)

Żydzi z różnych krajów, zebrani w Jerozolimie, słyszą dobrą nowinę we własnych językach; ok. 3000 ochrzczonych

Piotr i Jan aresztowani i zabrani przed Sanhedryn; śmiało oświadczają, że nie przestaną głosić

Wszyscy uczniowie, napełnieni duchem świętym, odważnie rozgłaszają słowo Boże; liczne rzesze zaczynają wierzyć

Apostołowie aresztowani, ale uwalnia ich anioł; zaprowadzeni przed Sanhedryn, mówią: „Musimy być bardziej posłuszni Bogu jako władcy niż ludziom”

Prześladowania prowadzą do rozszerzenia zakresu działalności (6:1 do 9:43)

Aresztowany Szczepan nieustraszenie daje świadectwo i umiera śmiercią męczeńską

Wskutek prześladowań wszyscy prócz apostołów się rozpraszają; dobra nowina dociera do Samarii; chrzest etiopskiego eunucha

Jezus ukazuje się prześladowcy Saulowi, który się nawraca, zostaje ochrzczony i rozpoczyna gorliwą służbę

Pod kierownictwem Bożym dobra nowina jest głoszona nieobrzezanym poganom (10:1 do 12:25)

Piotr głosi Korneliuszowi, jego rodzinie i przyjaciołom; ci zaczynają wierzyć, otrzymują ducha świętego i zostają ochrzczeni

Relacja apostoła przyczynia się do rozwoju dzieła wśród narodów

Podróże ewangelizacyjne Pawła (13:1 do 21:26)

Pierwsza podróż: Cypr, Azja Mniejsza. Paweł i Barnabas śmiało dają świadectwo publicznie i w synagogach; wyrzuceni z Antiochii; w Ikonium narażeni na atak motłochu; mieszkańcy Listry najpierw traktują ich jak bogów, później kamienują Pawła

Ciało kierownicze w Jerozolimie podejmuje decyzję w sprawie obrzezania; Paweł i Barnabas mają informować braci, że obrzezanie nie jest wymagane, ale że wierzący muszą się powstrzymywać od tego, co ofiarowano bożkom, od krwi i od rozpusty

Druga podróż: ponownie Azja Mniejsza oraz Macedonia i Grecja. W Filippi dochodzi do uwięzienia Pawła, ale strażnik i jego domownicy dają się ochrzcić; Żydzi wywołują rozruchy w Tesalonice i Berei; w Atenach Paweł głosi w synagodze i na rynku, a potem na Areopagu; 18-miesięczna działalność w Koryncie

Trzecia podróż: Azja Mniejsza, Grecja. Owocna służba w Efezie przerwana rozruchami wznieconymi przez złotników; apostoł udziela zachęt starszym

Paweł aresztowany, daje świadectwo urzędnikom; odesłany do Rzymu (21:27 do 28:31)

Paweł zaatakowany przez tłum w Jerozolimie; staje przed Sanhedrynem

Uwięziony Paweł śmiało daje świadectwo Feliksowi, Festusowi, królowi Herodowi Agryppie II oraz osobom spotkanym podczas podróży statkiem do Rzymu

Przetrzymywany w Rzymie, Paweł dalej wyszukuje okazje do głoszenia o Chrystusie i Królestwie