ROZDZIAŁ CZTERNASTY
Obfitość błogosławieństw — „aż nie będzie już żadnego braku”
1, 2. (a) Jakie możliwości otwierają się przed każdym z nas? (b) Z którym proroctwem mają związek błogosławieństwa mogące przypaść nam w udziale?
NASTAŁ czas osądzania i czas błogosławieństw. To czas upadku religijnego i czas duchowego odrodzenia. Oczywiście każdy z nas chciałby teraz i w przyszłości zaznawać błogosławieństw oraz zbawiennych skutków wspomnianego odrodzenia. Czy można mieć pewność, że się z nich skorzysta? Odpowiedź jest związana z proroctwem, które na większą skalę spełniło się wkrótce po tym, jak w roku 1914 rozpoczęły się „dni ostatnie” (2 Tymoteusza 3:1). Malachiasz oświadczył: „‚Do swej świątyni przyjdzie prawdziwy Pan [Jehowa], którego szukacie, oraz posłaniec przymierza, w którym macie upodobanie. Oto przyjdzie na pewno’ — rzekł Jehowa Zastępów” (Malachiasza 3:1).
2 Proroctwo to, zapisane w ostatniej z 12 ksiąg, które kończymy omawiać, ma ogromny wpływ na twoje życie. Warto więc teraz poświęcić Księdze Malachiasza szczególną uwagę. Zawiera ona ważne wskazówki, które mogą pomóc tobie i innym sługom Jehowy cieszyć się błogosławieństwami — tak obfitymi, że „nie będzie już żadnego braku” (Malachiasza 3:10). Zapoznajmy się bliżej z jej 3 rozdziałem.
CZAS OCZYSZCZANIA DUCHOWEGO
3. Jakie wydarzenia związane ze starożytnym ludem Jehowy doprowadziły do powstania „Izraela Bożego”?
3 Po upływie około pięciu stuleci od czasów Malachiasza Jehowa, reprezentowany przez Chrystusa (Bożego „posłańca przymierza [Abrahamowego]”), przybył do literalnej świątyni w Jerozolimie, by osądzić lud, z którym był związany przymierzem. Naród ten jako całość dowiódł, że nie zasługuje na dalszą łaskę, dlatego Jehowa go odrzucił (Mateusza 23:37, 38). Potwierdziły to wydarzenia z roku 70 n.e. Wiemy też, że Jehowa zastąpił tamten lud „Izraelem Bożym”, narodem duchowym, złożonym ze 144 000 osób wybranych spośród mieszkańców ziemi (Galatów 6:16; Rzymian 3:25, 26). Proroctwo Malachiasza nie urzeczywistniło się jednak wtedy w sposób ostateczny. Dotyczy ono również czasów nowożytnych i ma bezpośredni związek z naszymi widokami na uzyskanie „błogosławieństwa, aż nie będzie już żadnego braku”.
4. Co wymagało ustalenia po objęciu przez Jezusa władzy w roku 1914?
4 Spełnianie się proroctw biblijnych poświadcza, że w roku 1914 Jezus Chrystus został królem w niebiańskim Królestwie Jehowy. Następnie przyszedł czas na ustalenie, która grupa chrześcijan jest godna uznania Bożego. Kto wyjdzie zwycięsko z tego sprawdzianu duchowej czystości? Pewną wskazówkę zawierają słowa Malachiasza: „Kto zniesie dzień jego przyjścia i kto się ostoi, gdy on się ukaże? Będzie bowiem jak ogień rafinera” (Malachiasza 3:2). Kiedy i w jakim sensie Jehowa przyszedł do swej „świątyni” na sąd?
5, 6. (a) W jakim stanie Jehowa zastał większość ludzi podających się za Jego czcicieli, gdy przybył na przegląd do świątyni duchowej? (b) Czego potrzebowali słudzy Boży namaszczeni duchem?
5 Oczywiście Bóg nie przybył do świątyni wymurowanej z kamienia. Ostatnia literalna świątynia służąca oddawaniu czci prawdziwemu Bogu legła w gruzach w roku 70 n.e. Jehowa przyszedł do świątyni duchowej — duchowej struktury umożliwiającej ludziom przystępowanie do Niego i oddawanie Mu czci na podstawie ofiary Jezusa (Hebrajczyków 9:2-10, 23-28). Świątyni tej na pewno nie tworzyły kościoły chrześcijaństwa, były bowiem częścią systemu religijnego odpowiedzialnego za przelew krwi i nierząd duchowy. Na dodatek system ten, zamiast zachęcać do czystego wielbienia Boga, szerzył fałszywe nauki. Dlatego Jehowa stał się przeciw niemu „szybkim świadkiem” i surowo go osądził (Malachiasza 3:5). Niemniej po objęciu władzy przez Królestwo Boże można było na dziedzińcu duchowej świątyni dostrzec grono prawdziwych chrześcijan, którzy w ciężkich próbach dowiedli lojalności wobec Jehowy. Ale nawet ci pomazańcy potrzebowali oczyszczenia. Na taki proces uszlachetniania wskazywały księgi 12 proroków, które zawierają krzepiące obietnice duchowego i fizycznego odrodzenia wśród sług Bożych. Malachiasz zapowiedział, że Jehowa będzie niektórych „oczyszczał jak złoto i srebro”, tak iż staną się dla Niego „ludem składającym dar ofiarny w prawości” (Malachiasza 3:3).
6 Istnieją konkretne dowody, że od roku 1918 Jehowa oczyszcza chrześcijan namaszczonych duchem — uszlachetnia ich sposób oddawania Mu czci, ich wierzenia i postępowanie.a Zarówno oni, jak i „wielka rzesza”, która później do nich dołączyła, odnoszą z tego ogromny pożytek (Objawienie 7:9). Jako zjednoczony lud, nieustannie składają „dar ofiarny w prawości”, który ‛sprawia Jehowie zadowolenie’ (Malachiasza 3:3, 4).
7. Pod jakim kątem powinniśmy przeanalizować swą pozycję przed Bogiem?
7 Tak wygląda sytuacja ludu Bożego jako całości, ale co powiedzieć o każdym z nas indywidualnie? Zastanów się: Czy nie muszę jeszcze czegoś oczyścić w swoim nastawieniu i postępowaniu — na wzór tego, jak Jehowa oczyszcza pomazańców? Dzięki księgom 12 proroków potrafisz odróżnić właściwe poglądy, cechy i uczynki od niewłaściwych. Lepiej rozumiesz, „czego Jehowa wymaga od ciebie” (Micheasza 6:8). Zauważ, że Biblia mówi: „od ciebie”. Słowa te podkreślają, iż każdy osobiście powinien się upewniać, czy nie musi pod jakimś względem oczyścić swego życia.
„PROSZĘ, WYPRÓBUJCIE MNIE”
8. Jakie zaproszenie Jehowa skierował do swego ludu?
8 Rozważmy wypowiedź Jehowy zapisaną w 3 rozdziale Księgi Malachiasza, wersecie 10. Znajdujemy tam serdeczne zaproszenie: „Przynieście do spichrza wszystkie dziesięciny, żeby się znalazła żywność w moim domu, i proszę, wypróbujcie mnie w tym — rzekł Jehowa Zastępów — czy nie otworzę wam upustów niebios i nie wyleję na was błogosławieństwa, aż nie będzie już żadnego braku”. Słowa te są skierowane do całego ludu Bożego. Ale czy czujesz, że dotyczą one także ciebie?
9. Jakiego rodzaju ofiary i dziesięciny możemy dawać Jehowie?
9 Jak możesz dawać Jehowie „dziesięciny”? Oczywiście nie musisz składać Mu literalnych ofiar i dziesięcin, do których zobowiązywało Prawo Mojżeszowe. Bóg oczekuje od nas ofiar innego rodzaju. W poprzednim rozdziale mówiliśmy o tym, że apostoł Paweł zaliczył do nich naszą działalność kaznodziejską (Ozeasza 14:2). Ale potem wskazał na coś jeszcze: „Nie zapominajcie o wyświadczaniu dobra i o dzieleniu się [rzeczami materialnymi] z drugimi, bo takie ofiary bardzo się podobają Bogu” (Hebrajczyków 13:15, 16). Nie ulega zatem wątpliwości, że „dziesięciny” wspomniane w Księdze Malachiasza 3:10 to ofiary duchowe i materialne. Co prawda jako ochrzczony chrześcijanin już oddałeś się bez reszty Jehowie, ale wciąż możesz Mu składać dziesięciny. Obejmują one wszystko, co jesteś w stanie Mu ofiarować, czyli przeznaczyć na służbę — czas, siły oraz datki i inne dary materialne.
10. W jakim sensie można ‛wypróbować’ Jehowę?
10 Jak to dobrze, gdy te symboliczne dziesięciny składasz Jehowie z oddaniem i miłością! Ważna jest przy tym świadomość powagi chwili. Wiesz przecież, że szybko zbliża się dzień Jehowy — dzień, który „napawa wielkim lękiem” (Joela 2:1, 2, 11). Zagrożone jest życie ludzi. Bóg kieruje do nas wezwanie, na które możesz zareagować osobiście. Prosi, byś Go ‛wypróbował’. Oczywiście nie chodzi o to, że znikomy człowiek ma sprawdzać, czy Jehowa jest wiarygodny (Hebrajczyków 3:8-10). Możesz jednak z pokorą ‛wypróbować’ Go we właściwy sposób. Jak? Otóż Bóg przyrzekł błogosławieństwo tym, którzy będą Mu posłuszni. Jeśli więc okazujesz posłuszeństwo, to wystawiasz Go na próbę — niejako pytasz: „Czy Jehowa mi pobłogosławi?” A Bóg, tak jak się zobowiązał, dotrzymuje obietnicy. Gdy więc proponuje, byś Go ‛wypróbował’, utwierdza cię w przekonaniu, że będzie ci hojnie błogosławił.
11, 12. Jak twoje własne doświadczenia potwierdzają, że Jehowa błogosławi swemu ludowi?
11 Na pewno widzisz, że lud Jehowy składa Mu szczodre ofiary duchowe i materialne. A Jehowa ‛wylewa błogosławieństwo, aż nie ma już żadnego braku’. Dostrzegamy to w znaczącym wzroście liczby Świadków Jehowy, jaki następuje od początków XX wieku. Zauważamy też wyraźny postęp w pojmowaniu „głębokich spraw Bożych” (1 Koryntian 2:10; Przysłów 4:18). Ale spójrz na to błogosławieństwo pod innym kątem. Zastanów się, jak Bóg błogosławi tobie osobiście.
12 Przypomnij sobie czasy, kiedy na przykład chodziłeś jeszcze do kościoła albo dopiero zacząłeś uczęszczać na zebrania Świadków Jehowy. Ile ważnych prawd biblijnych wtedy znałeś? Porównaj swą ówczesną wiedzę z tym, co wiesz dzisiaj i co potrafisz udowodnić na podstawie Pisma Świętego. Pomyśl o trudniejszych zagadnieniach, które już rozumiesz — między innymi o spełniających się obecnie proroctwach. Zwróć uwagę, o ile skuteczniej stosujesz różne rady biblijne w codziennym życiu. Zrobiłeś piękne postępy! Możesz powtórzyć za apostołem Piotrem: „Mamy więc słowo prorocze tym bardziej potwierdzone” (2 Piotra 1:19). Zostałeś ‛wyuczony przez Jehowę’ i należysz do grona prawdziwych chrześcijan, którzy pragną służyć Bogu na zawsze (Izajasza 54:13). Dlatego możesz słusznie powiedzieć, że już teraz cieszysz się Jego obfitymi błogosławieństwami.
TWOJE IMIĘ W KSIĘDZE ŻYCIA
13. Jak czyjeś imię może zostać umieszczone w Bożej „księdze pamięci”?
13 Dalsze błogosławieństwa Boże przedstawia Księga Malachiasza 3:16: „Wtedy bojący się Jehowy rozmawiali między sobą, każdy ze swym towarzyszem, a Jehowa uważał i słuchał. I zaczęto przed nim spisywać księgę pamięci dla bojących się Jehowy i dla myślących o jego imieniu”. Taką zdrową bojaźń przed Bogiem żywią zarówno pomazańcy, jak i wielka rzesza. Bez wątpienia czujesz się zaszczycony, że możesz należeć do Jego Świadków — szczęśliwego ludu, którego członkowie myślą o imieniu Bożym i rozsławiają je po całym świecie. Na pewno też cieszysz się z obietnicy, że Jehowa nie zapomni o twojej wierności! (Hebrajczyków 6:10).
14. Jak księgi 12 proroków ostrzegają nas przed postawami i uczynkami, którymi brzydzi się Jehowa?
14 Ale jakim wymaganiom musisz sprostać, by twoje imię mogło się znaleźć w „księdze pamięci”, wciąż spisywanej przed Jehową? Przypomnijmy sobie niektóre mądre rady 12 proroków. Wyjaśnili oni, jakie uczynki, postawy i cechy nie podobają się Jehowie. Ostrzegli nas na przykład przed „rozpasaniem” i „duchem rozpusty” — czymś, co jest wyraźnie sprzeczne ze słusznymi normami Bożymi i może zrujnować nam życie (Ozeasza 4:12; 6:9). Jehowa nienawidzi ludzi postępujących zdradziecko ze współmałżonkiem i rzecz jasna także z innymi członkami rodziny (Malachiasza 2:15, 16). Natchnieni przez Boga prorocy wskazywali, iż nie akceptuje On przemocy, bez względu na jej formę (Amosa 3:10). Kładli też nacisk na konieczność wystrzegania się niesprawiedliwości i nieuczciwości w sprawach zawodowych i finansowych (Amosa 5:24; Malachiasza 3:5). Poza tym podkreślali, że mężczyźni pełniący odpowiedzialne funkcje wśród ludu Bożego nie mogą być stronniczy ani kierować się w osądach własnym interesem (Micheasza 7:3, 4).
15. Wymień niektóre korzyści płynące ze słuchania rad 12 proroków.
15 Jednak prorocy zwracali uwagę nie tylko na konsekwencje złego postępowania, którego powinniśmy się wystrzegać, lecz również na korzyści płynące z trzymania się norm Bożych. Dzięki ich respektowaniu zacieśniamy więź z Jehową (Micheasza 4:5). Gdy kwitnie prawość, nasze zbory są mocniejsze i aktywniejsze. Silniejsze stają się nasze małżeństwa, a rodziny — bardziej zespolone i skoncentrowane na sprawach duchowych (Ozeasza 2:19; 11:4). Jeśli postępujemy sprawiedliwie i uczciwie, zyskujemy szacunek innych. Naśladując miłosierdzie Jehowy, okazujemy naszym siostrom i braciom współczucie i lojalną życzliwość, a oni traktują nas podobnie (Micheasza 7:18, 19). Jesteśmy otoczeni duchowo usposobionymi ludźmi, miłującymi prawdę i pokój, a co najważniejsze — cieszymy się przyjaźnią Jehowy (Zachariasza 8:16, 19). Pomyśl, ilu błogosławieństw już doświadczamy!
16. Jaka różnica jest dziś bardzo wyraźna i jakie będzie miała ona znaczenie w Bożym dniu rozrachunku?
16 Biorąc pod uwagę to wszystko, dochodzimy do przekonania, że „różnica między prawym a niegodziwym” — między prawdziwymi chrześcijanami a fałszywymi — jest dziś wyraźniejsza niż kiedykolwiek (Malachiasza 3:18). Jako słudzy Jehowy, staramy się dostosowywać do Jego zasad, natomiast ogół ludzi grzęźnie coraz głębiej w bagnie bezbożności. Różnica ta, jak wiemy, będzie miała niebagatelne znaczenie, gdy nadejdzie „wielki dzień Jehowy” (Sofoniasza 1:14; Mateusza 25:46).
17. Jak w przyszłości możesz korzystać z praktycznych wskazówek podanych w tym podręczniku?
17 Nie ulega wątpliwości, że wskazówki udzielone przez 12 proroków są ponadczasowe. Dlatego gdy staniesz wobec jakichś trudności czy decyzji, być może zechcesz ponownie sięgnąć po ten podręcznik. Pokażesz w ten sposób, że cały czas jesteś gotów uczyć się dróg Jehowy i „chodzić jego ścieżkami” (Micheasza 4:2). Ale ‛chodzenie jego ścieżkami’ ma związek nie tylko z teraźniejszością. Czyż nie pragniesz gorąco, by twoje imię zawsze znajdowało się w Bożej „księdze pamięci”? Rady 12 proroków z pewnością mogą ci pomóc osiągnąć ten cel.
WIARA PROWADZI DO WYBAWIENIA
18. Jakie wymaganie zawiera Księga Joela 2:32 i na jaki jego dodatkowy aspekt zwrócił uwagę apostoł Paweł?
18 O podstawowym warunku, od którego zależy trwałe uznanie u Boga, powiedział Joel: „Każdy, kto wzywa imienia Jehowy, ujdzie cało” (Joela 2:32). Wymaganie to przytoczyli potem dwaj apostołowie, Piotr i Paweł (Dzieje 2:21; Rzymian 10:13). Paweł skierował przy tym uwagę na dodatkowy aspekt omawianej sprawy, pytając: „Jak będą wzywać tego, w którego nie uwierzyli?” (Rzymian 10:14). Na pewno pragniesz wzywać imienia Jehowy i dawać dowody wiary w Niego — teraz i przez całą wieczność!
19. Co to znaczy wzywać imienia Jehowy?
19 Wzywanie imienia Jehowy to coś więcej niż tylko poznanie i wypowiadanie tego imienia (Izajasza 1:15). Kontekst Księgi Joela 2:32 nawiązuje do szczerej skruchy i wiary w miłosierdzie Jehowy (Joela 2:12, 13). Kto wzywa Jego imienia, ten naprawdę Go poznał, ufa Mu, okazuje posłuszeństwo i zawsze na pierwszym miejscu stawia służbę dla Niego. Wszystko to prowadzi do szczęśliwego i bezkresnego życia, będącego błogosławieństwem od Boga (Mateusza 6:33).
20. Na jaką nagrodę możemy liczyć, jeśli okazujemy wiarę?
20 Jehowa oświadczył poprzez Habakuka: „Prawy będzie żył dzięki swej wierności” (Habakuka 2:4). Oby wypowiedź ta głęboko utkwiła nam w umyśle i sercu. To jedna z najważniejszych prawd biblijnych. Apostoł Paweł trzykrotnie przypomniał ją w swoich listach (Rzymian 1:16, 17; Galatów 3:11, 14; Hebrajczyków 10:38).b Musimy zatem wierzyć w ofiarę, którą Jezus Chrystus złożył za nasze grzechy. On sam wyjaśnił: „Bóg tak bardzo umiłował świat, że dał swego jednorodzonego Syna, aby nikt, kto w niego wierzy, nie został zgładzony, lecz miał życie wieczne”. Nieco dalej czytamy też: „Kto wierzy w Syna, ma życie wieczne” (Jana 3:16, 36). Ofiara ta zapewnia uzdrowienie, możliwe tylko za sprawą naszego Odkupiciela. Malachiasz — po opisaniu, jakie skutki będzie mieć wielki dzień Jehowy dla niegodziwego świata Szatana — podał jeszcze Bożą obietnicę: „Wam, bojącym się mego imienia, zaświeci słońce prawości z uzdrowieniem w swoich skrzydłach”. Jezus miał więc ‛zaświecić’ i przynieść „uzdrowienie” — między innymi pod względem duchowym, czego zaznajemy dzisiaj. Ale ileż radości daje nam świadomość, że w nowym świecie nastąpi też całkowite uzdrowienie pod względem fizycznym! (Malachiasza 4:2).
21. Dlaczego wierzymy, że Jehowa jest w stanie przeprowadzić swą wolę?
21 Trzeba wierzyć również w to, że Bóg naprawdę jest zdolny przeprowadzić swoją wolę. Za dni Micheasza trudno było polegać na bliźnich. Prorok ten napisał: „Nie wierzcie towarzyszowi. Nie ufajcie zaufanemu przyjacielowi”. Darzył jednak zaufaniem Jehowę. Ty także powinieneś to robić. Micheasz oświadczył: „Będę wypatrywał Jehowy” (Micheasza 7:5, 7). W odróżnieniu od nieprzewidywalnych ludzi Jehowa nie tylko chce zrealizować swoje zamierzenie, ale też dysponuje potrzebną do tego mocą. Bez wątpienia wykaże słuszność swego zwierzchnictwa i zapewni wiernym sługom trwałą pomyślność.
22. Czego mogą doświadczyć ci, którzy wzywają imienia Jehowy?
22 Możesz śmiało powtórzyć za Habakukiem: „Będę się wielce radował w Jehowie, weselić się będę w Bogu mego wybawienia” (Habakuka 3:18). Prorok Joel wyjaśnił, z jakiego powodu rozradują się ci, którzy z wiarą wzywają imienia Jehowy. Otóż ‛ujdą cało’ albo jak ujął to apostoł Paweł, ‛będą wybawieni’ (Joela 2:32; Rzymian 10:13). Do czego się odnoszą te słowa? Wiara już teraz chroni ich przed machinacjami Szatana i wieloma przykrymi przeżyciami, które dotykają ludzi niegodziwych (1 Piotra 1:18). Ale to nie wszystko. Słudzy Boży mogą też z ufnością wyczekiwać ocalenia, gdy teraźniejszy zły świat ulegnie zagładzie. To z kolei otworzy przed nimi widoki na niezliczone błogosławieństwa, o których mówią księgi 12 proroków.
ZAPOWIEDZI RAJU
23, 24. (a) Jakie wzmianki o raju zawierają księgi 12 proroków? (b) Jak wypowiedzi 12 proroków kształtują twoje spojrzenie na przyszłość?
23 „Bojących się Jehowy” czekają wiecznotrwałe błogosławieństwa (Malachiasza 3:16). Niektóre księgi 12 proroków zawierają ciekawe zapowiedzi bliskiego już raju na ziemi. Mogą one wzbudzić w twym sercu nastrój radości i oczekiwania. Na przykład Micheasz napisał: „Będą siedzieć, każdy pod swą winoroślą i pod swym drzewem figowym, i nikt nie będzie ich przyprawiał o drżenie” (Micheasza 4:4). Pod rządami Królestwa Bożego naprawdę będziesz czuł się bezpieczny i będziesz się rozkoszował plonami swej pracy!
24 Przekonanie, że nadejdzie kres chorób, smutku, a nawet śmierci, nie jest wcale utopią. Wyobraźmy więc sobie, jak rozradowani będą ludzie, którzy zmartwychwstaną, mając możliwość uzyskania doskonałości! Tu na ziemi doświadczą tego, na co wskazują prorocze słowa z Księgi Ozeasza 13:14, odniesione przez apostoła Pawła do zmartwychwstania niebiańskiego: „Z ręki Szeolu wykupię ich; wyratuję ich ze śmierci. Gdzież są, o Śmierci, twe żądła? Gdzież jest, o Szeolu, twa niszczycielska moc?” (1 Koryntian 15:55-57).
25. Jakie uczucia napełnią nasze serca w nowym świecie?
25 Nie powinno nam być trudno uwierzyć w ziemskie zmartwychwstanie (Zachariasza 8:6). Gdy Amos i Micheasz zapowiadali ludowi Bożemu powrót z niewoli, mogło się to wydawać nieprawdopodobne. A jednak słowa proroków się sprawdziły (Amosa 9:14, 15; Micheasza 2:12; 4:1-7). Powracający wygnańcy mówili: „Staliśmy się podobni do tych, którzy śnią. Wówczas usta nasze napełniły się śmiechem, a nasz język radosnym wołaniem. (...) Jehowa dokonał wielkiej rzeczy w tym, czego z nami dokonał. Ogarnęła nas radość” (Psalm 126:1-3). Tak właśnie będziesz się czuł, gdy w nowym świecie Bóg ‛wyleje błogosławieństwo, aż nie będzie już żadnego braku’.
Słudzy Jehowy przebywają w gronie osób, które miłują prawdę i sprawiedliwość
26. Jaka przyszłość czeka tych, którzy stale pamiętają o dniu Jehowy?
26 Kiedy „dzień Jehowy” usunie z ziemi zło, „władza królewska będzie należeć do Jehowy” w jeszcze pełniejszym sensie (Abdiasza 15, 21). Wszystkim Jego ziemskim poddanym przyniesie to niezwykłe błogosławieństwa! Ty także możesz się znaleźć w gronie osób, których dotyczą słowa z 3 rozdziału Księgi Malachiasza: „Na pewno staną się moimi — rzekł Jehowa Zastępów (...) I okażę im współczucie, jak człowiek okazuje współczucie swemu synowi, który mu służy” (Malachiasza 3:17). Dzięki wierności masz więc szanse na ocalenie oraz na późniejsze błogosławieństwa — tak obfite, że „nie będzie już żadnego braku”. Cóż za cudowna perspektywa!
a Więcej informacji na ten temat można znaleźć w Strażnicy numer 19 z roku 1987, strony od 12 do 18.
b Paweł napisał, że ‛prawy będzie żył dzięki wierze’, cytując z greckiej Septuaginty, w której słownictwo nie zawsze ściśle odpowiada tekstowi hebrajskiemu.