ATENY

(„[od; należące do] Ateny”).

Stolica nowożytnej Grecji i najbardziej znane miasto greckie w starożytności. Leży na pd. krańcu Niziny Ateńskiej, jakieś 8 km od Morza Egejskiego. Obsługuje ją pobliski port Pireus, z którym w czasach przedchrześcijańskich była połączona długimi, niemal równoległymi murami. Ważną rolę w dziejach zawdzięczały Ateny w dużej mierze swemu położeniu geograficznemu. Otaczające je góry stanowiły naturalną ochronę, a przełęcze były na tyle odległe, że uniemożliwiały niespodziewany atak lądowy. Miasto leżało też wystarczająco daleko od morza, by mogła mu zagrozić flota najeźdźcy, ale miało wygodny dostęp do trzech naturalnych portów w niedalekim Pireusie.

Ośrodek kulturalny i religijny. Ateny cieszyły się sławą wojenną jako stolica niewielkiego mocarstwa i potęga morska w V w. p.n.e., lecz przede wszystkim zyskały rozgłos jako ośrodek greckiej nauki, literatury i sztuki. Stały się miastem akademickim, pełnym profesorów, wykładowców i filozofów, z których najsłynniejszymi byli Sokrates, Platon i Arystoteles. Powstały tu cztery szkoły filozoficzne: platonicy, perypatetycy, epikurejczycy i stoicy (Dz 17:18). W czasach rzymskich przybywali do nich uczniowie z całego cesarstwa.

Ateny były też miastem niezwykle religijnym, co skłoniło apostoła Pawła do stwierdzenia, że ich mieszkańcy ‛zdają się żywić większą niż inni bojaźń przed bóstwami’ (Dz 17:22). Historyk Józef Flawiusz uważał Ateńczyków za najpobożniejszych wśród Greków. Państwo sprawowało nadzór nad religią i propagowało ją przez pokrywanie kosztów publicznych ofiar, obrzędów oraz procesji ku czci bogów. Ich wizerunki stały w świątyniach, na placach miejskich i na ulicach, a lud systematycznie zanosił do nich modły przed rozpoczęciem sympozjonów (czyli uczt połączonych z dysputami filozoficznymi), zgromadzeń politycznych oraz zawodów sportowych. Nie chcąc obrazić żadnego bóstwa, Ateńczycy postawili nawet ołtarz „Nieznanemu Bogu”, do czego nawiązał Paweł w Dziejach 17:23. Potwierdza to geograf Pauzaniasz, żyjący w II w. n.e., który podczas podróży z zatoki Faleron do Aten (tą samą drogą mógł podążać Paweł) zauważył „ołtarze bogów zwanych Agnostoj, tj. [Nieznanymi], także herosów” (Wędrówka po Helladzie, tłum. J. Niemirska-Pliszczyńska, 1973, I, I, 4).

Wczesne dzieje. Ateny rozrosły się wokół Akropolu, podłużnego wzgórza o trzech urwistych stokach, wznoszącego się na wysokość ok. 150 m (ILUSTRACJA, t. 2, s. 749). W VII w. p.n.e. pełnię władzy w mieście posiadali eupatrydzi, czyli arystokracja rodowa, z której wywodzili się też członkowie Areopagu — ówczesnego naczelnego sądu do spraw kryminalnych. Jednakże na początku VI w. p.n.e. prawodawca Solon przeprowadził reformy ustawodawcze, które polepszyły dolę ubogich i położyły podwaliny pod państwo demokratyczne. Z demokracji mogli jednak korzystać tylko wolni obywatele, tymczasem sporą część społeczeństwa stanowili niewolnicy.

W V w. p.n.e., po zwycięstwach nad Persami, Ateny stały się stolicą niewielkiego mocarstwa, które kontrolowało większość wybrzeży Morza Egejskiego, a którego wpływy polityczne i handlowe sięgały od Italii oraz Sycylii na zach. do Cypru i Syrii na wsch. Samo miasto urosło do rangi centrum życia kulturalnego ówczesnego świata, chlubiąc się wspaniałymi osiągnięciami w dziedzinie literatury i sztuki. W okresie tym wzniesiono wiele pięknych budynków publicznych i świątyń, m.in. Partenon (świątynię Ateny) oraz Erechtejon, których ruiny wciąż jeszcze można oglądać na ateńskim Akropolu. Partenon uważano za szczytowe osiągnięcie architektoniczne antycznej religii pogańskiej, a zdobił go 12-metrowy posąg Ateny, wykonany ze złota i kości słoniowej.

Piękno materialne nie podnosiło jednak poziomu moralnego Ateńczyków, gdyż czczeni przez nich bogowie i boginie — opisywani w mitologii greckiej — dopuszczali się wszelkich znanych ludziom zbrodni i niemoralnych występków. Toteż współczesny Pawłowi filozof grecki Apollonios krytykował Ateńczyków za orgiastyczne tańce podczas Dionizji (świąt ku czci Dionizosa) oraz za lubowanie się w przelewie krwi ludzkiej podczas walk gladiatorów.

Państwo ateńskie rozpadło się pod koniec V w. p.n.e., po wygraniu przez Spartan wojen peloponeskich, ale zwycięzcy docenili dorobek kulturowy miasta i nie obrócili go w perzynę. W 86 r. p.n.e. Ateny zostały zdobyte przez Rzymian i przestały się liczyć jako centrum handlowe. Toteż gdy w Palestynie działał Jezus i pierwsi chrześcijanie, Ateny były znane już tylko ze swych uczelni oraz szkół filozoficznych.

Działalność Pawła w Atenach. Około 50 r. n.e. Ateny odwiedził apostoł Paweł podczas swej drugiej podróży misjonarskiej. Towarzyszący mu Sylas i Tymoteusz zostali w Berei, ale polecił, żeby jak najprędzej do niego dołączyli (Dz 17:13-15). Kiedy na nich czekał, oburzał się na pospolity w tym mieście widok fałszywych bóstw, zaczął więc prowadzić rozważania z ludźmi w synagodze żydowskiej i na rynku (Dz 17:16, 17). We współczesnych czasach rynek ten, czyli agora, leżący na pn. zach. od Akropolu, został odsłonięty w ramach wykopalisk prowadzonych przez Amerykańską Szkołę Studiów Klasycznych. Na agorze nie tylko prowadzono interesy, ale też dyskutowano i załatwiano sprawy publiczne. Już Demostenes krytykował swych współobywateli za to, że z upodobaniem włóczą się po rynku i ciągle się dopytują: „Co nowego?” Tę dociekliwość Ateńczyków odzwierciedla relacja z Dziejów 17:18-21.

Na rynku zaczepili Pawła filozofowie stoiccy i epikurejscy, którzy podejrzliwie uznali go za „głosiciela cudzoziemskich bóstw” (Dz 17:18). W cesarstwie rzymskim wyznawano wiele religii, ale prawo greckie i rzymskie zabraniało wprowadzania obcych bogów i nowych zwyczajów religijnych, zwłaszcza gdy pozostawały w sprzeczności z rodzimym kultem. Nietolerancja religijna najwyraźniej przysporzyła Pawłowi kłopotów w zromanizowanym Filippi (Dz 16:19-24). Mieszkańcy Aten okazali się bardziej sceptyczni i tolerancyjni niż Filipianie, niemniej byli wyraźnie zaniepokojeni, jak ta nowa nauka wpłynie na bezpieczeństwo państwa. Pawła zabrano na Areopag, choć nie wiadomo na pewno, czy przemawiał przed sądem noszącym takie samo miano. Zdaniem niektórych w tamtych czasach posiedzenia tego trybunału nie odbywały się już na owym wzgórzu, lecz na agorze.

Dobitne wystąpienie Pawła przed wykształconymi Ateńczykami jest lekcją taktu i rozeznania. Apostoł wykazał, że nie głosi o nowym bóstwie, lecz o Stwórcy nieba i ziemi, i taktownie nawiązał do „Nieznanego Boga”, którego ołtarz widział nieco wcześniej. Zacytował nawet słowa z eposu Fajnomena, autorstwa Aratosa z Soloj, i z Hymnu do Zeusa ułożonego przez Kleantesa (Dz 17:22-31). Chociaż większość słuchaczy go wyśmiała, niektórzy Ateńczycy uwierzyli — wśród nich sędzia Dionizy, członek Areopagu, oraz niewiasta imieniem Damaris (Dz 17:32-34).

Niewykluczone, że w Atenach dołączył do Pawła Tymoteusz, który potem został skierowany z powrotem do Tesaloniki, ale wydaje się bardziej prawdopodobne, iż Paweł przesłał mu stosowne instrukcje do Berei, a w Atenach już nikt mu nie towarzyszył. W 1 Tesaloniczan 3:1, 2 Paweł mówił raczej o samym sobie, liczba mnoga jest tu tylko zabiegiem stylistycznym (por. 1Ts 2:18; 3:6). Jeśli tak było, to apostoł w pojedynkę odbył drogę z Aten do Koryntu, gdzie w końcu dołączyli do niego Sylas i Tymoteusz (Dz 18:5). Całkiem możliwe, że Paweł zawitał do Aten podczas swej trzeciej podróży misjonarskiej (r. 55 lub 56), gdyż sprawozdanie mówi, iż spędził wówczas w Grecji trzy miesiące (Dz 20:2, 3).

[Ilustracja na stronie 156]

Współczesne Ateny; w tle wzgórze Likabet