Kształcenie w czasach biblijnych

„Nauczajcie synów waszych” (POWTÓRZONEGO PRAWA 11:19, Wujek).

 1. Skąd wiadomo, że Jehowa interesuje się wychowywaniem i pouczaniem swoich sług?

JEHOWA to Wielki Wychowawca. Nigdy nie pozostawia swych sług w niewiedzy. Zawsze jest gotów dzielić się z nimi wiadomościami. Poucza ich o swojej woli i metodach działania. Od niezliczonych tysiącleci ma przy swym boku jednorodzonego Syna, który stale uczy się jako „mistrzowski wykonawca” Boży (Przysłów [Przypowieści] 8:30, NW). Przybywszy na ziemię, Jezus oświadczył: „Tak mówię, jak mnie mój Ojciec nauczył” (Jana 8:28). Mając na myśli Boga, niezrównanego Wychowawcę, Elihu orzekł: „Nie masz większego nauczyciela nad Niego” (Hioba 36:22, Brandstaetter). Prorok Izajasz nazwał Jehowę „Wspaniałym Nauczycielem” swego ludu, a poza tym przepowiedział: „Wszyscy twoi synowie będą ludźmi wyuczonymi przez Jehowę i synowie twoi będą mieli pod dostatkiem pokoju” (Izajasza 30:20, NW; 54:13, NW). Nie ulega wątpliwości, że Jehowa pragnie, by Jego rozumne stworzenia były oświecone i dobrze wykształcone.

Kształcenie za dni patriarchów

 2, 3. (a) Jak zapatrywali się na kształcenie swych dzieci wierni patriarchowie i jakiego pouczenia Jehowa udzielił Abrahamowi? (b) Do jakiego wspaniałego celu zmierzał nakaz kształcenia potomstwa Abrahama?

² W czasach patriarchalnych do podstawowych uprawnień głowy rodziny należało pouczanie dzieci i innych domowników. Dla sług Bożych kształcenie własnych dzieci było powinnością religijną. Jehowa rzekł o swym słudze Abrahamie: „Wybrałem go (...), aby nakazał synom swoim i domowi swemu po sobie strzec drogi Pana, aby zachowywali sprawiedliwość i prawo, tak iżby Pan mógł wypełnić względem Abrahama to, co o nim powiedział” (1 Mojżeszowa 18:19).

³ Powyższe oświadczenie Boże ukazuje, że Jehowa przypisywał kształceniu duże znaczenie. Oczekiwał od Abrahama, Izaaka i Jakuba, że będą pouczać swych domowników o Jego prawych i sprawiedliwych drogach, aby również przyszłe pokolenia mogły się ich trzymać. Wówczas spełni On obietnice co do nasienia Abrahamowego i błogosławienia „wszystkim narodom ziemi” (1 Mojżeszowa 18:18; 22:17, 18).

System kształcenia w Izraelu

 4, 5. (a) Czym się różnił izraelski system kształcenia od systemów przyjętych u innych narodów? (b) Na jaką jeszcze ważną różnicę zwraca uwagę cytowane dzieło i co niewątpliwie przyczyniło się do jej powstania?

⁴ Dzieło zatytułowane Encyclopaedia Judaica podaje: „Najważniejszym źródłem pozwalającym zrozumieć proces kształcenia w starożytnym Izraelu jest Biblia”. Pierwszym człowieczym nauczycielem Izraela, jakim się posłużył Jehowa, był Mojżesz (5 Mojżeszowa 1:3, 5; 4:5). Przekazywał on słowa otrzymane od Jehowy (2 Mojżeszowa 24:3). Wobec tego najważniejszym Wychowawcą Izraela był w gruncie rzeczy Bóg. Już samo to wyróżniało izraelski system kształcenia spośród systemów przyjętych u innych narodów.

⁵ Wspomniana encyklopedia informuje dalej: „W Mezopotamii i Egipcie kształcenie się na wyższym poziomie, czyli nabywanie wiedzy książkowej, było sformalizowane i ograniczone do klasy urzędniczej, czego raczej nie da się powiedzieć o Izraelu. Różnica ta niewątpliwie wiązała się z prostszym, alfabetycznym sposobem zapisywania, którym się posługiwali Hebrajczycy. (...) Nie wolno pomijać znaczenia, jakie dla historii edukacji ma zapis alfabetyczny. Umożliwił oderwanie się od tradycyjnych kultur urzędniczych Egiptu, Mezopotamii oraz Kanaanu z drugiego tysiąclecia. Umiejętność czytania i pisania przestała być wyłącznym atrybutem klasy zawodowych pisarczyków i kapłanów — biegłych znawców zawiłych hieroglifów i znaków klinowych”.

 6. Jakie dowody biblijne poświadczają, że Izraelici od początku swych dziejów znali umiejętność pisania?

⁶ W Biblii znajdują się świadectwa przemawiające za tym, że Izraelici byli ludem znającym pismo. Zanim jeszcze weszli do Ziemi Obiecanej, powiedziano im, by prawa Jehowy wypisali sobie na odrzwiach i bramach (5 Mojżeszowa 6:1, 9; 11:20; 27:1-3). Wprawdzie przykazanie to miało najpewniej znaczenie przenośne, niemniej dla przeciętnego Izraelity byłoby w ogóle pozbawione sensu, gdyby nie umiał czytać ani pisać. Księga Jozuego 18:9, Sędziów 8:14 (BT) i inne wersety wskazują, że już na długo przed ustanowieniem w Izraelu monarchii umiejętność pisania posiadali nie tylko wodzowie, tacy jak Mojżesz i Jozue, ale też inni ludzie (2 Mojżeszowa 34:27; Jozuego 24:26).

Metody uczenia

 7. (a) Kto według Pisma Świętego zapewniał dzieciom izraelskim elementarne wykształcenie? (b) Czego się dowiadujemy z wypowiedzi pewnego francuskiego biblisty?

⁷ W Izraelu pouczano dzieci od maleńkości, a uczestniczyli w tym zarówno ojcowie, jak i matki (5 Mojżeszowa 11:18, 19; Przypowieści 1:8; 31:26). Francuski biblista E. Mangenot napisał w podręczniku Dictionnaire de la Bible (Słownik biblijny): „Skoro tylko dziecko zaczęło mówić, uczono je szeregu fragmentów Prawa. Matka powtarzała werset; gdy go zapamiętało, podsuwała mu następny. Później wręczano dzieciom zapisany tekst wersetów, które już umiały recytować z pamięci. Tym sposobem wdrażano je do czytania, a gdy podrosły, mogły kontynuować szkolenie religijne, czytając Prawo Pańskie i rozmyślając nad nim”.

 8. (a) Jaką zasadniczą metodę uczenia stosowano w Izraelu, ale co istotnego ją wyróżniało? (b) Jakimi środkami wspomagano pamięć?

⁸ Wynika stąd, że do podstawowych metod kształcenia należało uczenie się na pamięć. Poznawane informacje o prawach Jehowy i o tym, jak postępował ze swym ludem, miały przeniknąć do serca (5 Mojżeszowa 6:6, 7). Trzeba było też nad nimi rozmyślać (Psalm 77:12, 13). Aby ułatwić młodym i starym zapamiętywanie, stosowano różne środki pomocnicze. Należały do nich: akrostych alfabetyczny — kolejne wersety psalmu rozpoczynano następną literą abecadła (przykładem może też być Księga Przypowieści 31:10-31), aliteracja (słowa rozpoczynają się tą samą literą lub głoską), a także użycie liczb, jak na przykład w drugiej części 30 rozdziału Przypowieści. Rzecz ciekawa, że zdaniem niektórych uczonych Kalendarz z Gezer, jeden z najstarszych zabytków piśmiennictwa hebrajskiego, służył do ćwiczenia pamięci ucznia.

Program nauczania

 9. (a) Co było ważnym składnikiem programu nauczania dzieci izraelskich? (b) Co pewna encyklopedia biblijna podaje na temat udzielania pouczeń z okazji dorocznych świąt?

⁹ Edukacja w Izraelu nie ograniczała się do nauki czytania i pisania. Ważnym przedmiotem nauczania była też historia. Znajomość zadziwiających czynów, których Jehowa dokonał dla swego ludu, należała do podstawowych składników wykształcenia. O tych faktach historycznych miało się uczyć pokolenie za pokoleniem (5 Mojżeszowa 4:9, 10; Psalm 78:1-7). Wspaniałą sposobność do pouczania dzieci dawały głowie rodziny obchody dorocznych świąt (2 Mojżeszowa 13:14; 3 Mojżeszowa 23:37-43). Pewna encyklopedia biblijna tak się wypowiada na ten temat: „Słuchając pouczeń otrzymywanych w domu od ojca oraz jego wyjaśnień co do znaczenia świąt, dzieci Hebrajczyków dowiadywały się, jak Bóg objawiał im siebie w przeszłości, jak mają sobie na bieżąco układać życie oraz jakie są obietnice Boże w sprawie przyszłości Jego ludu” (The International Standard Bible Encyclopedia).

10. Jakie praktyczne szkolenie przechodziły dziewczynki, a jakie chłopcy?

¹⁰ W zakres kształcenia przez rodziców wchodziły zajęcia praktyczne. Dziewczynki nabierały umiejętności potrzebnych w gospodarstwie domowym. Końcowy rozdział Przypowieści ukazuje, jak liczne i różnorodne były te obowiązki: należało do nich przędzenie, tkanie, gotowanie, zakupy i prowadzenie domu. Chłopcy na ogół uczyli się zawodu ojca — czy to rolnictwa, czy też rzemiosła lub handlu. W czasach późniejszych rabini żydowscy mawiali: „Kto nie uczy syna pożytecznego zawodu, ten go wychowuje na złodzieja”.

11. Co wskazuje na zasadniczy cel kształcenia się w Izraelu i jaka stąd płynie nauka dla dzisiejszej młodzieży?

¹¹ Duchowa głębia metod uczenia stosowanych w Izraelu daje o sobie znać w całej Księdze Przypowieści. Wynika z niej, iż celem, do którego zmierzano, było wszczepienie „niedoświadczonym” tak wzniosłych cech, jak mądrość, karność, zrozumienie, wnikliwość, rozsądek, bystrość umysłu, wiedza i umiejętność myślenia — a wszystko to w „bojaźni Jehowy” (Przysłów 1:1-7; 2:1-14, NW). Widać stąd, jakimi pobudkami powinien się dziś kierować sługa (lub służebnica) Boga, chcąc podnieść swe wykształcenie.

Kapłani, lewici i prorocy

12. Kto prócz rodziców uczestniczył w kształceniu ludu izraelskiego i jakie jest podstawowe znaczenie hebrajskiego słowa tłumaczonego na „prawo”?

¹² Wprawdzie podstawowe wiadomości przekazywali rodzice, ale Jehowa pouczał swój lud także za pośrednictwem kapłanów, lewitów nie będących kapłanami oraz proroków. Mojżesz w swym końcowym błogosławieństwie dla plemienia Lewiego oświadczył: „Niech uczą Jakuba praw twoich, a Izraela zakonu twojego” (5 Mojżeszowa 33:8, 10). Rzecz znamienna, że hebrajski odpowiednik słowa „prawo” (to·raʹ) opiera się na rdzeniu, którego forma czasownikowa znaczy „pokazać”, „nauczyć”, „poinstruować”. Encyclopaedia Judaica podaje: „Słowo to [tora] oznacza zatem ‛naukę’, ‛doktrynę’ bądź ‛instrukcję’”.

13. Dlaczego Prawo obowiązujące w Izraelu tak się różniło od ustawodawstwa innych narodów?

¹³ Okoliczność ta wyróżniała ponadto Izraela spośród ówczesnych narodów, a nawet spośród narodów dzisiejszych. Zbiory ustaw obowiązujących obecnie w poszczególnych państwach są ogółowi ludności znane tylko fragmentarycznie. Kiedy ktoś popadnie w kolizję z prawem, musi prosić o obronę prawników, pobierających wysokie honoraria. Szkoły prawnicze są dla specjalistów. Tymczasem w Izraelu Prawo służyło Bogu do informowania Jego ludu, jak Mu oddawać cześć i jak żyć w harmonii z Jego wolą. W przeciwieństwie do innych ustawodawstw obejmowało wymaganie miłości do Boga i do bliźniego (3 Mojżeszowa 19:18; 5 Mojżeszowa 6:5). Prawo to nie było chłodnym, bezosobowym zbiorem przepisów. Zawierało nauki, doktryny oraz instrukcje co do drogi życia, którą należało sobie przyswoić.

14. Głównie dlaczego Jehowa odrzucił kapłaństwo lewickie? (Malachiasza 2:7, 8).

¹⁴ Dopóki kapłani i lewici byli wierni, wywiązywali się z powinności nauczania ludu. Niemniej dość często zdarzało się kapłanom zaniedbywać obowiązki wychowawcze wobec narodu. Z kolei brak wykształcenia w Prawie Bożym musiał pociągnąć za sobą przykre konsekwencje zarówno dla nich, jak i dla ludu. W VIII wieku p.n.e. Jehowa rzekł proroczo: „Naród mój ginie z powodu braku nauki; ponieważ i ty odrzuciłeś wiedzę, Ja cię odrzucę od mego kapłaństwa. O prawie Boga twego zapomniałeś, więc Ja zapomnę też o synach twoich” (Ozeasza 4:6, BT).

15. (a) Kogo prócz kapłanów powoływał Jehowa na nauczycieli w Izraelu i co pewien biblista napisał o ich roli wychowawców? (b) Co w końcu spotkało Izraela i Judę z powodu odrzucenia wiedzy o Jehowie i Jego drogach?

¹⁵ Do pełnienia funkcji wychowawców Jehowa powoływał oprócz kapłanów także proroków. Czytamy: „Jahwe upominał Izraela i Judę za pośrednictwem wszystkich swoich proroków i wszystkich widzących mówiąc: Odwróćcie się od złych dróg waszych i strzeżcie moich nakazów i moich przepisów, według całego Prawa, które nadałem ojcom waszym i które przekazałem wam przez moje sługi, Proroków” (2 Królów 17:13, Biblia poznańska). Francuski biblista Roland de Vaux tak napisał o prorokach usługujących w roli wychowawców: „Prorocy również mieli za zadanie pouczać lud; był to co najmniej tak samo ważny składnik ich misji, jak przepowiadanie przyszłości. A natchnienie prorockie nadawało ich kazaniom powagę słowa Bożego. Jest rzeczą pewną, iż w okresie monarchii prorocy byli religijnymi i moralnymi nauczycielami ludu, dodajmy — najlepszymi jego nauczycielami, chociaż nie zawsze najchętniej słuchanymi”. Wskutek braku właściwych pouczeń ze strony kapłanów i lewitów, połączonego z lekceważeniem słów proroków Jehowy, Izraelici opuścili drogi Boże. W roku 740 p.n.e. Asyryjczycy zdobyli Samarię, a w roku 607 Babilończycy zburzyli Jeruzalem i świątynię.

Zdobywanie wykształcenia w okresie niewoli i później

16, 17. (a) Jaki program kształcenia narzucono Danielowi i trójce jego współtowarzyszy? (b) Co pomogło im zachować wierność wobec Jehowy mimo poddania ich szkoleniu babilońskiemu?

¹⁶ Mniej więcej dziesięć lat przed zburzeniem Jeruzalem król Nabuchodonozor uprowadził do Babilonu króla Jojakina oraz grupę książąt i szlachty (2 Królewska 24:15, BT). Wśród jeńców znaleźli się Daniel i trzej inni młodzieńcy szlachetnego rodu (Daniela 1:3, 6). Nabuchodonozor rozkazał poddać całą tę czwórkę specjalnemu trzyletniemu szkoleniu, „aby ich nauczyć pisma i języka Chaldejczyków”. Ponadto „wyznaczył im na każdy dzień część strawy królewskiej i wina, które on pił” (Daniela 1:4, 5, Bp). Kryło się w tym pewne niebezpieczeństwo, i to z kilku względów. Program tego szkolenia najprawdopodobniej obejmował nie tylko trzyletnią naukę języka. Występujące w powyższym tekście określenie „Chaldejczycy” zdaniem niektórych znawców odnosi się „nie tyle do ludności babilońskiej, ile raczej do klasy ludzi wykształconych” (The Soncino Books of the Bible). A autor komentarza do Księgi Daniela, C. F. Keil, twierdzi: „Daniel i jego współtowarzysze mieli się kształcić w mądrości kapłanów i uczonych chaldejskich, którą wykładano w szkołach Babilonu”. Z kolei przydział potraw królewskich narażał ich na złamanie ograniczeń w zakresie odżywiania, nakładanych przez Prawo Mojżeszowe. Jak sobie poradzili?

¹⁷ W roli rzecznika całej czwórki szlachetnie urodzonych młodzieńców żydowskich wystąpił Daniel, który zaraz na początku wyjaśnił, że nie będą mogli jeść ani pić niczego, na co nie pozwala im sumienie (Daniela 1:8, 11-13). Jehowa pobłogosławił tę stanowczość i zmiękczył serce ich babilońskiego zwierzchnika (Daniela 1:9, 14-16). Jeżeli chodzi o pobierane przez nich nauki, to późniejsze fakty z życia wszystkich czterech młodych Hebrajczyków dowodzą ponad wszelką wątpliwość, iż obowiązkowe trzyletnie zapoznawanie się z kulturą babilońską nie skłoniło ich do rozluźnienia dotychczasowej mocnej więzi z Jehową i z czystym wielbieniem (Daniela, rozdziały 3 i 6). Dzięki pomocy Jehowy wyszli bez szwanku z trzyletniego przymusowego nurzania się w wyższej uczoności babilońskiej. „Bóg dał tym czterem młodzieńcom znajomość i rozumienie wszelkiego pisma i mądrości; Daniel zaś znał się na wszelkiego rodzaju widzeniach i snach. W każdej (...) sprawie, która wymagała mądrości i rozumienia, o którą pytał ich król, stwierdzał, że przewyższają dziesięciokrotnie wszystkich wróżbitów i magów, którzy byli w całym jego królestwie” (Daniela 1:17, 20).

18. Jaki program wychowawczy realizowano w Judzie po niewoli babilońskiej?

¹⁸ Po niewoli babilońskiej szeroko zakrojoną kampanię kształcenia przeprowadził kapłan Ezdrasz, który „przygotował serce swoje, aby badać prawo Boże, aby wypełniać je i uczyć w Izraelu ustaw i przykazań” (Ezdrasza 7:10, Kruszyński). Pomagali mu w tym wierni lewici, którzy „objaśniali ludowi Prawo” (Nehemiasza 8:7, BT). Ezdrasz był „pisarzem biegłym w prawie”, uczonym znawcą Pisma (Ezdrasza 7:6, Kruszyński). Za jego to czasów klasa uczonych w Piśmie zyskała na znaczeniu.

Szkoły rabiniczne

19. Jaka klasa nauczycieli wyłoniła się w Izraelu jeszcze przed pojawieniem się na ziemi Jezusa i z jakich ważnych powodów ani on, ani jego uczniowie nie korzystali z wyższego szkolnictwa żydowskiego?

¹⁹ Zanim na ziemi pojawił się Jezus, uczeni w Piśmie zdążyli stać się elitarną grupą nauczycieli przywiązanych bardziej do tradycji niż do prawdziwych nauk Słowa Bożego. Lubili, gdy ich nazywano „Rabbi” — określenie to stało się tytułem honorowym, a znaczyło „Mój Wielki (Wybitny)” (Mateusza 23:6, 7, przypis w NW). W Chrześcijańskich Pismach Greckich ci uczeni w Piśmie często są wymieniani obok faryzeuszy, z których niejeden sam był nauczycielem Prawa (Dzieje 5:34). Jezus zarzucił obu grupom, iż ze względu na swoją tradycję unieważniają słowo Boga, „głosząc nauki, które są nakazami ludzkimi” (Mateusza 15:1, 6, 9). Nic więc dziwnego, że ani Jezus, ani prawie nikt z jego uczniów nie kształcił się w szkołach rabinicznych (Jana 7:14, 15; Dzieje 4:13; 22:3).

20. Co nam ukazał ten przegląd kształcenia w czasach biblijnych i z czego wynika, że sługom Jehowy potrzebne jest wykształcenie?

²⁰ Powyższy przegląd metod kształcenia w czasach biblijnych ukazał, że Jehowa jest Wspaniałym Nauczycielem swego ludu. Za pośrednictwem Mojżesza zorganizował w Izraelu sprawny system edukacji. Dużo później rozwinęło się jednak żydowskie szkolnictwo wyższe, które wpajało nauki sprzeczne ze Słowem Bożym. Jezus nie chodził do takich szkół, mimo to okazał się niezrównanym Nauczycielem (Mateusza 7:28, 29; 23:8; Jana 13:13). Swoim naśladowcom także polecił nauczać, i to aż do zakończenia systemu rzeczy (Mateusza 28:19, 20). Musieli w tym celu być dobrymi nauczycielami, co z kolei wymagało wykształcenia. Jak w takim razie mają się zapatrywać na zdobywanie wykształcenia dzisiejsi prawdziwi chrześcijanie? Kwestia ta będzie rozpatrzona w następnym artykule.

Sprawdzian pamięci

◻ Dlaczego możemy być pewni, że Jehowa interesuje się kształceniem swych sług?

◻ Pod jakimi względami system kształcenia przyjęty w Izraelu różnił się od systemów obowiązujących wśród innych narodów?

◻ Jakie wykształcenie otrzymywały dzieci izraelskie?

◻ Jakie metody nauczania stosowano w Izraelu?

◻ Dlaczego Jezus i jego uczniowie nie chodzili do wyższych szkół żydowskich?

[Ilustracja na stronie 14]

Obowiązkowe kształcenie w Babilonie nie skłoniło Daniela ani jego towarzyszy do odwrócenia się od Jehowy