Bibliap 43 kaq libron: Juan

Qillqaq: Apóstol Juan

Maypitaq qillqakurqa: Efesopi, chayri qayllanpi

Maykʼaqtaq qillqakuyta tukukurqa: ichapis, 98 watapi

Machkha watasmantataq willan: 29 watamanta 33 watakama

ÑAWPA cristianosqa Mateo, Marcos, Lucas Evangeliostaqa, 30 watastaña ñawirichkarqanku, kay Evangeliostaqa Diospa yuyaychasqantajina may sumaqpaq qhawaq kanku. Chaywanpis chay sigloqa tukukuchkarqaña, Jesuswan puriqkunataq manaña anchachu karqanku, ichapis chayrayku tapukunkuman karqa: ¿pillapis Jesusmanta astawan willayta atinmanraqchu karqa? ¿Pillapis yuyasqanmanjina Jesuspa ruwayninmanta imatapis willanmanraqchu karqa? Arí, juk runa karqaraq. Juan, pichus chay kutipaqqa machuña karqa, payqa Jesuswan sumaqta masichakusqanrayku may tʼinkasqa karqa. Juan Bautista Diospa corderonta discipulosninman riqsichichkaptin, Juanqa chaypi kachkarqa. Jesusqa paywan purinankupaq, Juanta wak kimsa runastawan ñawpaqtaqa waqyarqa (Juan 1:35-39; Mar. 1:16-20). Juanqa, Jesús Jallpʼapi kachkaptin tukuy willayninpi payta yanaparqa, chantapis ‘Jesusqa Juanta munakurqa’, qhipa kaq Pascuapitaq Juanqa Jesuspi atiykukurqa (Juan 13:23; Mat. 17:1; Mar. 5:37; 14:33). Juanqa Jesusta mayta ñakʼarichispa wañuchisqankuta qhawarqa, chantapis Jesús payman mamanta qhawaripunanpaq mañarqa, Jesús kawsarimusqanta yachaspataq, Juanqa Pedrowan Jesuspa tumbanta qhawaq risqankupi Pedrota atiparqa (Juan 19:26, 27; 20:2-4).

² Juanqa Diosmanta 70 watataña willachkarqa, Patmos islapi wisqʼasqa kachkaspataq musquypijina rikusqan, sumaqta t‘ukurisqan ima allinta kallpacharqanku, jinamanta Juanqa unayta sunqunpi jallchʼasqanta qillqananpaq sumaq wakichisqa kachkarqa. Chay kuti santo espíritu Juanta yuyarinanpaq yanaparqa, jinamanta Jesuspa sumaq yachachiyninta, kawsayta quq rimayninta ima qillqarqa, pichus chayta ñawiriq ‘creenanpaq Jesús Diospa Churin Cristo kasqanta, paypi creespataq, kawsayniyuq kananpaq’ (Juan 20:31).

³ Cristianos 2 siglop qallariyninpi kawsaqkunaqa, Juanpuni kay Evangeliota qillqasqanta, chantapis qillqasqanqa chiqamanta Diospa yuyaychasqan kasqanta nirqanku. Alejandriamanta Clemente, Ireneo, Tertuliano, Orígenes ima, pikunachus 2 siglop tukuyninpi, 3 siglop qallariyninpi kawsarqanku, Juan kay Evangeliota qillqasqanta nillarqankutaq. Chantapis, imaynatachus qillqasqanqa Juanpuni kay Evangeliota qillqasqanta rikuchin. Juan judío kasqanta, judiospa llaqtanta, ususnintapis allinta riqsisqanta ima, sutʼita rikukun (2:6; 4:5; 5:2; 10:22, 23). Jesusta allinta riqsisqanmanjina qillqaqqa, mana juk apostoljinallachu kasqanta rikuchiwanchik, manaqa Jesuspa kimsa munasqa masisninmanta —Pedro, Santiago, Juan ima— pay juknin karqa, Jesús wakin kutiqa paykunallata maymanpis pusaq (Mat. 17:1; Mar. 5:37; 14:33). Kay kimsamanta mana Santiagoqa (Zebedeop churin) kay Evangeliota qillqanmanchu karqa, imaraykuchus paytaqa I kaq Herodes Agripa 44 watapi wañuchirqa, manaraq kay libro qillqakuchkaptin (Hech. 12:2). Pedro manallataq qillqanmanchu karqa, imaraykuchus Juan 21:20-24 pʼitikunapi, Pedro kay Evangeliota qillqaqwan kachkasqanta willakun.

⁴ Kay tukukuy pʼitikunapi, qillqaqqa ‘Jesuspata may munasqa yachachisqan’ kasqanta nin, kayjina rimaykunaqa kay Evangeliopi achkha kutita rikhurin, chaywanpis apóstol Juanpa sutinqa mana rikhurinchu. Juk kuti Jesús paymanta parlaspa, jinata nirqa: “Sichus munani kutimunaykama [jamunaykama] pay qhepakunanta chayqa, [¿]imá dakusunki qanmanri?”, nispa (Juan 21:20, 22). Chayta nispaqa, chay munasqa discipulon tukuy apostolesmanta Pedromanta ima, astawan kawsananta nichkarqa. Tukuy kay rikusqanchikqa apóstol Juan qillqaq kasqanta rikuchin. Juan, Jesuspa jamuyninmanta juk musquypijina rikuytawan, jinata kay Apocalipsis profeciata tukuchan: “Ajina kachun. Arí, jamuy Señor Jesús”, nispa (Apocalipsis 22:20).

⁵ Tukuypis Patmos islamanta Juan kutimuspa Evangelionta qillqasqanta ninku, chaywanpis qillqasqanpi chayta mana willakunchu (Apo. 1:9). Manaraq Domiciano kamachichkaptin Romata kamachiq Nerva, 96-98 watakunapi, Romamanta wak llaqtasman wikchʼusqasta kutichimurqa. Wakin runaqa, Juan 98 watap qayllanpi Evangelionta qillqaytawan, Éfeso llaqtapi wañupusqanta ninku, chaytaq karqa 100 watapi, Trajano kimsa watataña kamachichkaptin.

⁶ Éfeso llaqtapi chayri, qayllanpi kay Evangeliota qillqakusqanta, unay tiempomanta qillqaq Eusebioqa (260-342 K.P.), Ireneo nisqanta uqharirqa: “Juan, Señorpa discipulon, Señorpa pechonpi atiykukuq ima, payllataq chay evangeliota qillqarqa, Asiamanta Efesoniqpi kachkaspa”.a Kay libro mana Palestinapichu qillqakusqanta yachakun, imaraykuchus Jesuswan churanakuqkunata, mana “fariseos” nitaq “kuraq sacerdotes” nispa sutichanchu; manaqa “judíos” nispalla sutinchan (Juan 1:19; 12:9). Chantapis, Galilea, mama quchata, romano sutiwan sutichakun, Tiberíades, mama qucha, nispa (6:1; 21:1). Mana judíos kaqkuna entiendenankupaq, Juanqa judiospa raymisninta sutʼincharqa (6:4; 7:2; 11:55). Patmos islaqa, maypichus wikchʼurqanku chayqa, Efesop qayllanpi kachkarqa, chantapis Apocalipsis 2, 3 tʼaqakunaqa, Juan Efesota riqsisqanta rikuchin, jinallataq Asia Menor nisqamanta wak qutustapis riqsisqanta rikuchin.

⁷ Kay 20 siglo pasasqanmanjina unay qillqakunata tarikun, chaykunataq Juanpa Evangelion chiqapuni kasqanta rikuchinku. Juk qillqata Egiptopi tarikun, chaytaq Papiro Rylands 457 (P⁵²)b nispa sutichakun. Chay qillqaqa Juan 18:31-33, 37, 38, pʼitikunamanta parlachkan, Inglaterramanta Manchesterniqpi, Biblioteca John Rylands nisqapi waqaychasqa kachkan.b Kay qillqaqa, Juan Evangelionta 1 siglop tukukuyninpi qillqasqanta rikuchin, chaymantataq sir Frederic Kenyon nirqa, The Bible and Modern Scholarship, libronpi 1949 watapi, 21 paginapi: “Mana jatunchu kaspapis, kay Evangelio qillqata chay tiempopi runa apaykachasqantaqa sutʼita rikukun, ichapis Egiptop ranchosninpi apaykachakuq karqa, chayniqpitaq 130-150 q.P. watakunapi tarikurqa. Kay Evangeliota qillqakusqanmantapacha juk chhika tiempolla pasasqanta yuyaspapis, nisunman 1 siglop tukukuyninpi qillqakusqanta, chay tiempomanta may yachayniyuq runas nisqankumanjina, chayrayku kay Evangelioqa chay watakunapipuni qillqakunman karqa”.

⁸ Juanpa Evangelionqa sumaq qallariyniyuq, imaraykuchus Palabra pichus kasqanta rikuchin, pay “qallariypeqa Dioswan karqa”, nispa nin, payniqtataq tukuy imapis ruwasqa kasqanta nin (1:2). Tata Dios, Churinwan may allinta apanakusqanta rikuchiytawan, Juanqa Jesuspa ruwayninmanta, yachachisqanmanta ima, sumaqmanta willayta qallarirqa, imaynatachus Diospa munakuynin tukuy ruwasqanpi mayta rikukusqanta sutʼinchaspa. Juan qillqasqanqa Jesús Jallpʼapi ruwasqanta 29 watamanta 33 watakama willawanchik, qillqasqanpitaq Jesús tawa kutita Pascuata ruwasqanta sutʼita willan, jinamanta Jesús kimsa wata khuskanniyuqta runaman Diosmanta willasqanta rikuchin. Kay tawa Pascuata Jesús ruwasqanmanta kimsa Pascuamanta sutʼita willan (2:13; 6:4; 12:1; 13:1). Juknin Pascuamanta jinata nirqa: “Chay imas qhepata judiospa fiestan karqa”, nispa. Jesustaq maykʼaqchus chay Pascua ruwakusqanmanta parlaspa nirqa: “Tawa killamanraj cosecha kanqa” nispa, jinamanta yachanchik chay kuti Pascua fiestata ruwakusqanta, chaytaq cosecha qallariypi karqa (4:35; 5:1).c

⁹ Juan sumaq willayta qillqasqanqa, wakkuna qillqasqankuta astawan sutʼinchan; yaqha tukuy (92%) Juan qillqasqanqa wak Evangeliospi mana tarikunchu. Chaywanpis, Juanqa jinata qillqasqanta tukucharqa: “Jesuspa ruwasqasninqa aswan ashkharaj tiyan, chaykunachus ujmanta uj qhelqakunman chayqa, yuyani tukuynin kay pacha mana wakinmanchu chay qhelqasqa librosta churanapaj”, nispa (21:25).

IMAYNATATAQ YANAPAWANCHIK

³⁰ Juanpa Evangelionqa, sutʼita parlasqanrayku may atiyniyuq, imaraykuchus pichus Palabra kasqanta munakuywan sutʼita rikuchin, chantapis parlaywan, ruwaywan ima, imaynachus Diospa akllasqa Churin kasqanta rikuchin, sumaqta yanapawananchikpaq. Juan imaynatachus chantapis ima rimaykunawanchus qillqasqanqa, mana may yachayniyuq runaptajinachu karqa. Chaytaq ‘mana yachayniyuq runalla kasqanta’ rikuchin, chaywanpis willayta munasqantaqa sutʼita qillqarqa (Hech. 4:13). Juan Evangelioqa, Tata Dioswan Churinwan mayta manakusqankuta, chantapis ñuqanchikpis paykunawan munakuyta atisqanchikta riqsichispa, kay Evangelio may sumaq kasqanta rikuchin. Juanqa “munakusqaykichejta” chantapis “munakonqa” rimaykunata, wak Evangeliosmanta astawan achkhata uqharirqa.

³¹ ¡Palabrawan Dios Tatawan munakuyninkuqa may sumaqpuni karqa! Diospa munayninmanjina, “Chay Palabraqa aychallikorqa, noqayku ukhupitaj tiyakorqa. Jatun kaynimpa kʼanchayninta rikorqayku, Dios Tatajpa uj kʼata Churimpa jatun kaynimpa kʼanchayninta jina. Payqa juntʼa karqa kʼacha kaywan, cheqa kajwantaj” (Juan 1:14). Chaymanta Jesusqa, Juanniqta Tatanpa munayninta ruwasqanta; mana imata suyaspa, tukuy imapi kasukusqanta ima, rikuchirqa (4:34; 5:19, 30; 7:16; 10:29, 30; 11:41, 42; 12:27, 49, 50; 14:10). Jesusqa Tatanwan sinchita munakusqankuta rikuchin, Juan 17 tʼaqa nisqanpi, Tatan imapaqchus Jallpʼaman kachamusqanta, Jesús Tatanpa munayninta juntʼasqanta ima, qillqakun, chayrayku Jesús nirqa: “Kunantaj Tatáy, qayllaykipi jatunchaway, jaqay janaj pacha jatun kaywan, mayqenchus tiyapuwarqa qanwan kashajtiy, manaraj kay pacha ruwakushajtin, chaywan”, nispa (17:5).

³² ¿Imaynatá Jesús discipulosninwan apanakurqa? Juanqa, Dios Jesusniqllata discipulosninman, tukuy runamanpis tʼinkasqanta, kutin kutita qillqarqa (14:13, 14; 15:16; 16:23, 24). Jesusta, “kaymá Diospa corderon”, “Noqamin chay kawsachej tʼanta”, “kʼanchay”, “sumaj michej”, “kawsarimuy kawsaytaj”, ‘ñan, cheqa kajtaj kawsaytaj” chantapis “cheqa uva sachʼa” nispa sutichakurqa (1:29; 6:35; 8:12; 10:11; 11:25; 14:6; 15:1). Jesús “cheqa uva sachʼa” rikch‘anachinawanqa, imaynatachus chiqa discipulosnin paywan Tatanwan ima, khuska kasqankuta rikuchirqa. Discipulosninku achkha puquyniyuq kaspa, Jesuspa Tatanta jatunchanku. Jesús jinata yuyaycharqa: “Imaynatachus Dios Tataqa noqata munakuwan ajinallatataj noqapis qankunata munakuykichej. Chay munakuyniypi kallaychejpuni”, nispa (15:9).

³³ ¡Jesusqa, munasqa discipulosninpaq, ‘discipulosta uyarispa Jesuspi creeqkunapaq’ ima, sunqumantapacha Diosmanta mañapurqa, paywan Tatanwan ima, juklla kanankupaq, chiqa palabrawan llimphuchasqa kanankupaq ima! Arí, Jesús imapaqchus kay Jallpʼaman jamusqantaqa, Tatanmanta mañakuchkaptin rikuchin: “Paykunaman sutiykita rejsicherqani, astawanraj rejsichisajpis, ima munakuywanchus munakuwarqanki, chay munakuy sonqonkupi kananpaj, noqataj paykunapi”, nispa (17:20, 21, 26).

³⁴ Jesús discipulosninta kay pachapi saqispapis, mana sapallankutaqa saqinchu, “cheqa kaj espirituta” yanapatajina saqin. Chantapis, kay pachawan mana masichakunankupaq sumaqta yuyaycharqa, ‘kʼanchaypa wawasninjina’ kay pachata imaynatachus atipanankuta, sumaqta yachachirqa (14:16, 17; 3:19-21; 12:36). Jesús nirqa: “Nisqayman jinachus sayankichej chayqa, cheqatapuni yachachisqasniy kankichej. Cheqa kajta rejsinkichej, chay cheqa kajtaj kacharichisonqachej”, nispa. Laqhapta wawasninmantaq nirqa: “Qankunaqa tataykichej kuraj supaymanta kankichej, chay tatakichejpa munaynintataj ruwayta munankichej. Payqa [...] mana jaykʼajpis cheqapeqa sayanchu. Cheqa kajqa sonqonpi mana kanchu”, nispa. Chayrayku, chiqa kaqpi sinchita sayanallapaqpuni wakichikuna, arí, pikunachus “Dios tatata cheqatapuni yupaychajkunaqa tukuy sonqowan cheqa kajman jinataj yupaychanqanku”. Jesús, “kallpachakuychej imaraykuchus kay pachaj sajra kayninta atipaniña”, nisqanwan mayta sunquchakunchik atipananchikpaq (8:31, 32, 44; 4:23; 16:33).

³⁵ Tukuy kay nisqanchikqa, Diospa Reinonmanjina kachkan. Jesús payta juzgachkaptinku nirqa: “Reinoyqa mana kay pachamantachu. Reinoychus kay pachamanta kanman chayqa, kamachisniy noqarayku maqanakunkuman judioswan ama japʼisqa kanaypaj; chaywanpis Reinoyqa mana kay pachamantachu”, nispa. Chaymanta, Pilato tapusqanman kutichirqa: “Arí qan ninkiña noqa Rey kasqayta. Noqaqa chaypaj nacerqani, chaypajtaj kay pachaman jamorqani, cheqa kajmanta willanaypaj. Tukuy cheqa kajmanta kajtaj parlasqayta uyarin”, nispa (18:36, 37). Pichus uyarin, ‘watiqmantataq nacekun’ ‘Diospa Reinonman yaykunanpaq’ chiqamanta kusikunkuman, Reywan khuska kasqanmanta. “Waj ovejas” kaqkunaqa, Michiq-Rey nisqanta uyarispa kusikunku, wiñay kawsaytataq japʼinku. Chayrayku, Juan Evangelio qillqakusqanmanta mayta pachis ninchik, imaraykuchus ‘creenanchikpaq Jesusqa Diospa Churin kasqanta, paypi creespataq, kawsayniyuq kananchikpaq’ qillqakurqa (3:3, 5; 10:16; 20:31).

[Sutʼinchaykunasnin]