Bibliap 45 kaq libron: Romanos

Qillqaq: Pablo

Maypitaq qillqakurqa: Corintopi

Maykʼaqtaq qillqakuyta tukukurqa: ichapis, 56 watapi

HECHOS libropi rikurqanchik Pablo, judío cristianosta may phiñaywan qhatiykachasqanta, chayjina saqra runamantataq Cristop apostolninman tukurqa, mana judío llaqtasmantaq kachasqa karqa. Romanos cartataqa, Pablo qillqarqa, payqa ñawpaqta fariseo karqa. Diospa kasukuq kamachinjina Bibliamanta 14 librosta Dios yuyaychasqanmanjina qillqarqa. Romanos cartata qillqachkaptin, iskay kutitaña llaqtamanta llaqta willaspa purirqa, kunantaq kimsa kaq muyuyninpiña kachkarqa. Pabloqa ñapis phichqa cartastaña qillqarqa: ñawpa kaq, iskay kaq Tesalonicenses, Gálatas, chantapis ñawpa kaq, iskay kaq Corintios cartasta ima. Chaywanpis, kay cartasmanta Romanos carta Bibliapi ñawpaqta churakusqanqa allin kachkan, imaraykuchus judíos kaqkuna mana judíos kaqkunawan, kikillan kasqankuta sutʼita rikuchin. Pabloqa judíos kaqkunaman mana judíos kaqkunamanpis Diosmanta willarqa. Kay Romanos cartapiqa Diosninchik Israel llaqtawan imaynatachus apanakuyninta tikrasqanta sutʼinchakun, chantapis Hebreo Qillqakuna unaymantapacha nisqanmanjina, mana judíos kaqkunaman, willakusqanta niwanchik.

² Pabloqa, Tercioniqta qillqarqa, Hebreo Qillqakunamanta mayta uqharirqa, chayrayku Romanos cartaqa, Griego Qillqakuna librosmanta kallpawan parlasqanta nisunman. Ñawpa kaq cristiano qutuspi, judíos griegos ima kasqankurayku, mana allinta apanakuchkarqankuchu, chaytataq Romanos cartapiqa sutʼita qillqakurqa. ¿Judíos kaqkunachu Abrahampa miraynin kasqankurayku, mana judíos kaqkunamanta aswan sumaq karqanku? Moisespa Leyninmanta kacharisqa kasqankuraykuchu wakin yachayniyuq hermanos, ¿imatapis ruwallankumanchu karqa, jinamanta mana sinchi iñiyniyuq, judío hermanosta, manaraq tukuy ñawpa ruwayninkuta saqiqkunata ima karunchachinankupaq? Pabloqa kay cartawan, Diospa ñawpaqinpi judíos kaqkuna, mana judíos kaqkunapis kikillan kasqankuta sutʼita rikuchirqa. Chantapis mana Moisespa Leyninniqtachu pitapis chiqan runatajina qhawakun, manaqa Jesucristopi iñisqankurayku, Diospa khuyakuyninrayku ima. Jinallataq kay cartapi, Diosqa cristianos kay pachapi kamachiqkunata kasukunankuta kamachin.

³ ¿Imaynatá romano qutuchakuy qallarirqa? Pompeyo 63 q.P. watapi Jerusalenta atipasqanmantapacha, Romapi achkha judíos karqanku. Kay Hechos 2:9, 10 ninjina, 33 watapi Pentecostés ruwakuchkaptin Jerusalenman rispa chay judíos sumaq willaykunamanta uyarirqanku. Jerusalenman judíos riqkunaqa, apostolesmanta astawan yachakunankupaq, juk tiempota Jerusalenpi ichapis qhipakurqanku, chaymantataq watiqmantachá Romaman kutirqanku, ichapis Jerusalenpi cristianosta qhatiykachayta qallariptinku (Hech. 2:41-47; 8:1, 4). Astawanpis, chay tiempomanta runaqa, sapa kuti wak llaqtasman riq kanku, chayrayku Pabloqa Roma qutuchakuy achkha hermanosta ichapis riqsinman karqa, chay hermanosmanta wakinkunaqa sumaq willaykunata Greciapi chayri Asiapi Pablop siminmanta ichapis uyarirqanku.

⁴ Roma qutumanta Pablo kay cartapi qillqarqa. Kay carta nisqanrayku, romano qutuqa, judiosmanta mana judiosmanta ima kasqanta yachanchik, chantapis Romamanta hermanos kʼajaywan willayta munasqankuta. Pablo paykunaman nirqa: “Creesqaykichej uyarikushan tukuynejpi”, nispa, chantapis “Tukuy yachankuña qankuna sumaj kasukoj kasqaykichejta”, nispa nillantaq (Rom. 1:8; 16:19). Suetonio, pichus 2 siglopi, Claudio kamachichkaptin (41-54 wataspi), judíos Romamanta wikchʼusqas kasqankuta qillqarqa. Chaywanpis, judiosqa Romaman kutimurqanku. Áquila, Priscila ima, Romapi kasqankuta willakurqa. Paykunaqa judíos karqanku, Pablotaq paykunata Corintopi riqsirqa. Paykunaqa Claudio kamachisqanrayku Romamanta lluqsirqanku, chaywanpis paykunaqa Romaman watiqmanta kutirqankuña, chaypi kachkaptinkutaq Pablo romano qutuman qillqarqa (Hech. 18:2; Rom. 16:3).

⁵ Kay carta chiqapuni kasqanta sutʼita yachakun. Kay cartap qallariyninpi Pablo nirqa: “Noqa Pabloqa Jesucristoj kamachin kani, apóstol kanaypaq wajyasqa, [...] Roma llajtapi tiyakojkunaman, pikunachus Diospaj tʼaqasqa kanaykichejpaj wajyasqa kankichej, chaykunaman”, nispa (Rom. 1:1, 7). Ñawpaqmantapacha Romanos carta, chiqa kasqanta yachakun, ñawpa Griego Qillqakunawan khuska kasqanrayku. Wakin may yachayniyuq runasqa Pedro ñawpaq cartanta qillqananpaq, Romanos cartata ñawirisqanta ninku. Pedroqa Pablo Romanos cartata qillqasqanta sutʼita yacharqa. Chaytataq Romamanta Clemente, Esmirnamanta Policarpio, chantapis Antioquiamanta Ignacio nirqanku, paykunataq 1 siglop tukukuyninpi, 2 siglop qallariyninpi kawsakurqanku.

⁶ Romanos libroqa, Pablop wak pusaq cartasninwan khuska, Papiro Chester Beatty núm. 2 (P⁴⁶) nisqapi, tarikun. Kay unay qillqamanta, sir Frederic Kenyon qillqarqa: “Kaypi, arí kay qillqapi, Pablop cartasninmanta yaqha tukuynin tarikun, rikukusqanmanjina 3 siglop qallariyninpi qillqakunman karqa”.a Bibliap griego librosmanta Chester Beatty maytʼusqa qillqakunaqa, may riqsisqa Sinaítico, Vaticano núm. 1209 qillqakunamanta, aswan ñawpaqta qillqakurqa, kay qillqakunaqa 4 siglopi qillqakurqanku. Kaykunapipis Romanos libro tarikun.

⁷ ¿Maykʼaqtaq, maymantataq Romanos carta qillqakurqa? Biblia qillqakusqanmanta yachaqkunaqa Pablo Greciamanta qillqasqanta ninku, ichapis Corintomanta, kimsa kaq muyuyninta tukuchachkaspa chaypi wakin killasta qhipakusqanpi. Romanos cartapi qillqakusqanqa, Corintopi qillqakusqanta rikuchin. Pablo Gayop wasinmanta qillqarqa, Gayoqa Corinto qutumanta karqa. Chantapis Pabloqa Febemanta allinta parlarqa, payqa Corintop qayllanpi kaq Cencreas qutumanta karqa, chay llaqtaqa Corintop puerton karqa. Ichapis Febe Pablop cartanta Romaman apanman karqa (Rom. 16:1, 23; 1 Cor. 1:14, 15). Romanos 15:23, pʼitipi Pablo qillqarqa: ‘Kunanqa kay llaqtaspi willayta tukuniña’ nispa, qhipan pʼitipitaq Inti chinkaykun chay ladoman, España llaqtaman willaq riyta munasqanta rikuchin. Chaytataq llaqtasta willaspa, kimsa kaq muyusqanta tukuchkaspa, qillqanman karqa, 56 watap qallariyninpi.

IMAYNATATAQ YANAPAWANCHIK

²⁰ Romanos libroqa Diospi creenapaq sumaqta tʼukurichiwanchik, kayta nispa: “Diospa mana rikukuj imasnenqa sutʼita rikuchikunku paypa ruwasqasninnejta, kay pacha ruwakusqanmantapacha”. Chaywanpis mana chayllamantachu parlan, manaqa Diospa chiqan kayninta jatunchan, chantapis Diospa jatun khuyakuyninta, kʼacha kayninta ima, sumaqta riqsichin. Kayta olivos sachʼamanta rikchʼanachinawan rikuchiwanchik, may sachʼapichus ramasninta kʼuturaspa wak kʼita ramasta kʼaskaykuchinku chaywan. Diospa phiñakuyninta, kʼacha kayninta ima rikuspa, Pablo nirqa: “May jina jatumpuni Diospa qhapaj kaynin, yachaynin, rejsiynimpis, jinallataj ñankunampis”, nispa (1:20; 11:33).

²¹ Kaymanta parlaspa Romanos libroqa, Diospa pakasqa yachaynin imaynatachus ruwakuchkasqanta sutʼinchan. Cristiano qutupiqa, judíos kaqkunapis mana judíos kaqkunapis kikillan kanku, tukuy runa Jesucristoniqta Diospa jatun khuyakuyninta rikunkuman. “Diosqa mana wakillantachu allimpaj qhawan.” “Cheqamanta judioqa sonqo ukhumantapacha judío, cheqamanta circuncidasqa kajtaj Espíritu Santonejta sonqompi circuncidasqa kaj, manataj qhelqasqa leynejtachu.” “Judío runapis, mana judío runapis uj rejlla kanku. Ujlla Señorqa tukuypata; yanapaynenqa may jina paypa sutinta tukuy oqharejkunapaj.” Kay qillqakusqanpi rikusqanchikmanjina, chiqan runajina qhawasqa kanapaqqa, ima ruwaymantapis, iñiyniyuq kay aswan valorniyuq (2:11, 29; 10:12; 3:28).

²² Pablo cartanpi cristiano romanosman kʼamirisqanqa, kunan tiempomanta cristianospaqpis may sumaq. Diosmanta karunchasqa pachapi tiyakusqanchikrayku, llakiyniyuq kasqanchikrayku ima, kay kʼamiriykuna sumaqta ñawpaqman lluqsinanchikpaq yanapawanchik. Cristianos, ‘atisqankumanjina tukuy runawan, qutumanta mana qutumanta kaqkunawanpis allinta kawsakunankuta’ nin. Tukuypis “runa kamachejkunata” kasukunanku tiyan, Diospa churasqan kasqankurayku, leyta kasukuqkunaqa kamachiqkunata mana manchachikunankuchu tiyan, manaqa saqrata ruwaqkunalla chay ‘runa kamachiqta’ manchachikunanku tiyan. Cristianosqa, mana castigota manchachikusqankuraykuchu kasukunanku tiyan, manaqa Dios chayta paykunamanta suyasqanta yachasqankurayku; chayrayku impuestosta paganku, maychus kaqta qunku, ley kamachisqanta juntʼanku, mana pimanpis manu kankuchu, ‘manaqa puraqmanta munanakuyllamanta’ manu kanku. Munakuyqa Ley kamachisqanta juntʼan (12:17-21; 13:1-10).

²³ Pablo tukuy runap ñawpaqinpi Diosmanta willananchikta allinta sutʼincharqa. Chiqan runajina qhawasqa kanapaq sunquchikpi iñinanchik tiyan, salvakunapaqtaq siminchikwan tukuypa ñawpaqinpi willananchik tiyan. “Pillapis Jehovap sutinta uqhariqqa salvasqa kanqa.” Chayta ruwanapaq, willaqkunaqa, ‘sumaq imasmanta sumaq willaykunata’ willamuq rinanku tiyan. ¡Kusikusunchik parlayninchik wak willaqkunap parlayninkuwan khuska “kay pachaj kʼuchusninkama” chayaptin! (10:13, 15, 18, NM.) Runaman willanapaq wakichikuchkaspa, Diospa Palabranta allinta riqsina, Pablo imaynatachus riqsirqa ajinata, payqa kay pʼitikunallapi (10:11-21), Hebreo Qillqakunamanta kutin kutita uqharirqa (Isa. 28:16; Joel 2:32; Isa. 52:7; 53:1; Sal. 19:4; Deu. 32:21; Isa. 65:1, 2). Chayrayku Pablo kayta niyta atinman karqa: “Ñaupajta qhelqasqa kajqa yachachinawanchejpaj qhelqasqa karqa, Diosmanta qhelqasqapi pacienciakuspa, sonqochakuspataj suyakuyniyoj kananchejpaj” (Rom. 15:4).

²⁴ Cristiano qutupi allinta apanakunanchikpaq sumaq kʼamiriykunata Romanos cartapi tarillanchiktaq. Wak suyumanta kaspa, wak laya runa kaspa, wakcha runa kaspa chayri qhapaq runa kaspa, tukuypis yuyayninchikta tikrachinanchik tiyan, jinamanta Diospa ‘kʼacha, kusichiq, juntʼasqataq munayninmanjina’, Diosta yupaychananchikpaq (11:17-22; 12:1, 2). ¡Pablo Romanos 12:3-16 pʼitikunapi kʼamirisqanqa may sumaqpuni! Kay kʼamiriykunaqa, cristiano qutupi, sunqu kʼajayninchikta, kʼumuykukuyninchikta, munakuyninchikta ima, astawan wiñachinanchikpaq may sumaq kanku. Romanos cartata qillqayta tukuchachkaspa, sinchi parlaywan, qututa tʼaqayta munaqkunamanta karunchakunanchikta qillqarqa, chantapis qutupi allin masichakuyqa kusikuyta, samarikuyta ima, apamusqanta qillqallarqataq (16:17-19; 15:7, 32).

²⁵ Chiqa cristianosjina, puraqmanta allinta apanakunapaq allinta qhawarikunanchik tiyan. Imaraykuchus “Diospa reinonmanta parlaspaqa, mana mikhunamantachu nitaj ujyanamantachu parlashanchej, manachayqa cheqan kaymanta, sonqo tiyaykuymanta, Espíritu Santopi kusikuymanta” ima (14:17). Chiqan kay, sunqu tiyasqa kay, kusisqa kay imaqa, ‘Cristowan herenciata japʼikunapaq’ astawan kanqa, paykunaqa janaqpacha Reinopi Cristowan ‘khuska jatun kʼanchayninpi’ kanqanku. Chantapis, Romanos libroqa, Edén huertapi Reinomanta willakusqanmanta, juknin juntʼakuyninta rikuchin, jinata nispa: “Pisimantawan sonqo tiyaykuyta qoj Diosqa Satanasta chakiykichej urapi pʼaltarparenqa” (Rom. 8:17; 16:20; Gén. 3:15). Romanos cartapi chiqa willaykunawan sunqu tiyaykuyninchikta, kusiyninchikta ima, wiñachinallapuni, suyakuyninchiktaq aswan jatun kanqa. Reinop Mirayninwan khuska atipaspa lluqsinanchikpaq sumaqta kallpakuna, imaraykuchus kayta allinta yachanchik: ni janaqpachamanta, ni kaypachamanta, “nitaj ima waj ruwasqa kajpis tʼaqayta atiwasunmanchu Diospa munakuyninmanta, mayqenchus Cristo Jesús Señorninchejpi kashan” chaymantaqa (Rom. 8:38, 39; 15:13).

[Sutʼinchaynin]