3 YACHACHIKUY

‘Llapallankumanmi chuya espiritu huntaykurqa’

Pentecostes fiestapi chuya espiritu huntaykuptin ima ruwasqankumanta

Kayqa Hechos 2:1-47 nisqanmantam kachkan

1. Rimarimuy pentecostes fiestapi imakuna pasasqanmanta.

JERUSALENPIQA achka runakunam kachkarqaku.a Diospa templonpipas altarpi animalkunata kañasqankum qusnirichkarqa. Leviypa mirayninkunapas Salmos 113 capitulomanta 118 capitulokama kaq takikunatam takichkarqaku (chaykunaqa Hallel sutiyuq takikunam karqa), chaytam takiqku huk grupo huk partenta, huknin grupoñataq huknin partenta. Callekunapipas Elanmanta, Mesopotamiamanta, Capadociamanta, Pontomanta, Egiptomanta hinaspa Romamanta runakunam kachkarqaku.b Paykunaqa hamurqaku pentecostes fiesta utaq ‘cosecha qallariy hatun punchaw’ kasqanraykum (Num. 28:26). Chay fiestaqa karqa cebada cosechayta tukunankupaqmi hinaspa trigo cosechayta qallarinankupaqmi.

33 watapi Pentecostes fiestapi Jesuspa qatiqninkunapa willakusqankuta uyariq runakuna maykunamanta kasqankuta qawanapaq mapa 1. Nacionkuna: Libia, Egipto, Etiopia, Bitinia, Ponto, Capadocia, Judea, Mesopotamia, Babilonia, Elam, Media hinaspa Partia. 2. Llaqtakuna: Roma, Alejandria, Menfis, Siria lawpi Antioquia, Jerusalen, hinaspa Babilonia. 3. Lamar quchakuna: Mediterraneo lamar qucha, yana lamar qucha, Puka lamar qucha, Caspio lamar qucha, golfo Persico.

DIOSTA YUPAYCHANANKUPAQMI JERUSALENMAN RIQKU

Hechos libropi qallariynin capitulokunapa nisqanqa yaqa llapanmi Jerusalenpi pasakurqa. Chay llaqtaqa karqa Judea lawpi kaq urqukunapa chawpinpim Mediterraneo lamar quchamanta 55 kilometro karupi. 1070 watapim Davidqa Sion muqupi llaqtata munaychakururqa hinaspam chaypa muyuriqninpi Jerusalen llaqta wiñarurqa. Jerusalenqa Israel nacionpa capitalninmi karqa.

Sion muqupa hichpanpim kachkan Moria sutiyuq muqu. Judiokunam ninku chay muquman churin Isaacta wañuchinanpaq Abrahan apasqanmanta. Chay muqupim Salomon ruwarqa Diospaq templota, chaymanmi judiokunaqa riqku Diosta yupaychanankupaq.

Chay templomanmi judiokunaqa maypiña kaspankupas riqku animalkunata Diospaq kañapunankupaq, Diosta yupaychanankupaq hinaspa fiestakunata ruwanankupaq. Chaytaqa ruwaqku Diospa kamachisqanman hinam, paymi nirqa: “Llapallan qarikunam sapa wata kimsa kutita rinanku Jehova Diospa akllasqan sitioman”, nispa (Deut. 16:16). Jerusalenpitaqmi karqa judiokunapa hatun cortenpas.

2. ¿Imam pasarqa 33 watapi pentecostes fiestapi?

² Chayqa karqa 33 watapim, chay pentecostes punchawmi yaqa las nueve tempranon Jesuspa 120 qatiqninkuna huñunasqa kachkaspanku “qunqayllamanta uyarirurqaku cielomanta hamuq sinchi wayrapa qapariyninta hina” (Hech. 2:2). Chay qapariyqa wasi huntatam uyarikurqa hinaptinmi linwachkaq nina hina rikurirurqa hinaspam chiqiruspan sapakamapa umanman tiyaykurqa.c “Chaymi llapallankuman chuya espiritu huntaykuptin chuya espiritupa rimachisqanman hina tukuy rikchaq rimaykunapi rimayta qallaykurqaku”. Wasimanta lluqsiruptinkuñataqmi huklawkunamanta hamuqkuna admirasqallaña karqaku paykunapa idiomankupi rimasqankuta uyarispanku (Hech. 2:1-6).

3. (1) ¿Imanasqataq 33 watapi pentecostes fiestaqa mana qunqanapaq karqa? (2) ¿Imaynatam Pedroqa Diospa gobiernonpa punta kaq llaventa servichikurqa?

³ Chay punchaw ima pasakusqanqa mana qunqanapaqmi karqa. Chay punchawmantapacham Jesuswan kuska kamachimunankupaq hanaq pachapaq kaqkuna akllasqa karqaku (Gal. 6:16). Ichaqa manam chayllachu. Chay punchawmi tarden lawman Pedroqa tukuy lawmanta hamuq runakunaman Diosmanta willayta qallaykurqa. Chaywanmi Diospa gobiernonpa punta kaq llaventa servichikuchkaq hina karqa (Mat. 16:18, 19). Chay punta kaq llaveta servichikusqanraykum judiokunapas chaynataq paykunapa religionninman yaykukuqkunapas willakusqanta chaskikurqaku hinaspa hanaq pachapaq akllasqa karqaku.d Wañukunankama Diosman sunqu kaspankuqa kamachiqkuna hinaspa sacerdotekunam Diospa gobiernonpi kananku karqa (Apoc. 5:9, 10). Chaymanta qipakunatam Samaria runakunapas chaynataq mana judio kaq runakunapas chayta chaskiyta atinmanku karqa. ¿Imatam yachachiwanchik chay pentecostes punchawpi imakuna pasakusqanqa?

‘Llapallankum huk wasillapi huñunasqa kachkarqaku’ (Hechos 2:1-4)

4. ¿Imanasqataq nichwan 33 watapi rikuriq Diospa llaqtanpa wakiqnin kasqanchikta?

⁴ Yachamusqanchikman hinam Jesuspa 120 qatiqninkuna huñunasqa kachkaptinku hanaq pachaman rinankupaq chuya espiritu akllaykurqa, chaynatam qallaykurqa Diospa llaqtan (Hech. 2:1). Chay punchawpa tarde lawninpim waranqantin runakuna bautizakururqaku, chaywanmi Jesuspi iñiqkunaqa achkayarqaku. Chaymantapacham Jesuspi iñiqkunaqa hinalla mirachkanchik. Arí, enteron allpa pachapim qaripas, warmipas Jehova Diospa testigonkuna Diospa llaqtan kachkanchik. Hinaspam sumaq willakuymanta enteron pachapi llapallan runakunaman willachkanchik Diospa piñakuynin punchaw manaraq chayamuchkaptin (Mat. 24:14).

5. ¿Imanasqataq Diospa llaqtanpi kayqa ancha allin?

⁵ Diospa llaqtan rikurirusqanqa ancha allinmi karqa hanaq pachapaq kaqkunapas hinaspa ‘sapaq ovejakunapas’ utaq kay pachapi kawsanankupaq kaqkunapas kallpanchanakunankupaq hinaspa yanapakunankupaq (Juan 10:16). Pabloqa anchatam kusikurqa iñiqmasinkuna kallpanchanakusqankuwanqa, chaymi Romapi iñiqmasinkunaman qillqaspan nirqa: “Qamkunawan tupaykuytam anchata munachkani Diosmanta ima yachachikuytapas willanaypaq, chaynapi Diosta yupaychaspaykichik allinta takyanaykichikpaq. Astawanqa munachkani ñuqanchikpura kallpanchanakuykuytam, qamkunapas chaynataq ñuqapas Diospi hinalla hapipakusqanchikmanta rimarisqanchikwan kallpanchanakuykuytam munachkani”, nispa (Rom. 1:11, 12).

ROMA LLAQTA IMAYNA KASQANMANTA

Hechos libropa willakusqan tiempokunapiqa Roma llaqtaqa wakin llaqtakunamantapas hatunmi karqa. Chay llaqtamantataqmi kamachiqkunapas munaychakusqanku llapallan llaqtakunata kamachiqku. Kamachisqan llaqtakunaqa karqa Gran Bretañamanta Africapa norte lawninkamam hinaspa oceano Atlanticomanta golfo Persico lawkamam.

Roma llaqtapiqa yacharqakum huklaw llaqtayuqkunapas, huk kastamanta runakunapas, huk idioma rimaqkunapas chaynataq sapaq religionniyuqkunapas. Carreterankuna allin kasqanraykum chay llaqtamanqa achka runakuna chayaqku hinaspa Romapa munaychakusqan llaqtakunamanta tukuy imata chayachiqku. Barcokunapa chayanan Ostia sutiyuq sitiomanpas achkallaña barcokunam chayaq tukuy kawsaykunata chaynataq achka qullqipa chanin tukuy ima cargayuq.

Jesuspa tiemponpaqqa huk millon masninñam Roma llaqtapiqa yacharqaku. Chay runakunamanta yaqa lamitadmi sirviente karqaku, sirvientem karqaku mana allinta ruwasqankurayku preso apasqa kaqkuna, tayta-mamanpa saqisqan utaq rantikusqan warmakuna hinaspa guerramanta Roma soldadokunapa preso apasqan kaqkuna. Soldadokunapa kamachiqnin Pompeyopas Jesuspa tiemponmanta ñawpaqtaraq 63 watapi, Jerusalenta munaychakuruspanmi judiokunata presocharuspan sirviente kanankupaq Roma llaqtaman aparqa.

Mana sirviente kaqkunapas yaqa llapankum wakcha karqaku, paykunaqa edificiokunapim ñitiy-ñitiy yachaqku hinaspapas gobiernopa yanapasqanwanmi kawsaqku. Chayna kaptinkupas, kamachiqkunaqa ruwachirqakum actuacionta qawanapaq wasikunata, hatun estadiokunata hinaspa tukuy imakunata. Chay ruwachisqankuqa kunankamaraqmi kachkan. Chaykunamanmi mana qullqillapaq riqku peleaqkunata qawanankupaq, carretakunata chutaspa caballokunapa kallpasqanta qawanankupaq hinaspa tukuy ruwasqankuta qawanankupaq.

6, 7. ¿Imaynatam Jehova Diospa testigonkunaqa enteron pachapi willakunapaq Jesuspa kamachisqanta kasukuchkanchik?

⁶ Ñawpa tiempopi iñiqkuna hinam ñuqanchikpas kallpanchakuchkanchik Jesuspa nisqanta kasukunapaq. Paymi qatiqninkunata kamachirqa: “Rispayá yachachimuychik qatiqniykunaña kanankupaq, hinaspayá bautizamuychik hanaq pacha taytapa, churipa hinaspa chuya espiritupa sutinpi. Yachachimuychikyá tukuy ima kamachisqaykunata kasukunankupaq”, nispa (Mat. 28:19, 20).

⁷ Jehova Diospa testigonkunallam kallpanchakuchkanchik chay kamachikuyta cumplinapaq. Achka idiomapi willakuy sasa kaptinpas waranqa masnin idiomakunapim Diosmanta yachachiq qillqakunata ruwachkanchik. ¿Qampas huñunakuykunamanchu richkanki hinaspa Diosmanta willakuspachu Jesuspa qatiqnin kanankupaq runakunata yanapachkanki? Chay ruwasqaykiqa kusikunapaqmi. Chaywanmi Jehova Diospa sutinta riqsichichkanki.

8. ¿Imanasqataq ancha allin iñiqmasinchikkunawan huñunakuyqa?

⁸ Chaymantapas Jehova Dios munaptinmi enteron pachapi iñiqmasinchikkunawan aylluntin hina kanchik, paykunam kallpanchawanchik kay sasachakuy tiempopi mana hukmanyaruspa Diospa munayninta hinalla ruwanapaq. Pablopas judio kaq iñiqmasinkunamanmi kaynata qillqarqa: “Llapallanchikyá sumaqta riqsinakuspa kallpanchanakusun kuyakuq hinaspa allin ruwaq kananchikpaq, amayá wakinkunapa costumbrasqanman hinaqa huñunakuyman riytaqa saqirusunchu, aswanqa Diospa punchawnin chaylla chayamunanta yachaspayá llapallanchik astawan kallpanchanakusunchik”, nispa (Heb. 10:24, 25). Jehova Diosqa munanmá huñunakuspanchik iñiqmasinchikkunawan kallpanchanakunanchikta. Chaynaqa, amayá paykunamantaqa karunchakusunchu nitaq huñunakuyman riytapas saqisunchu.

Sapakamam ‘rimayninkupi rimasqankuta uyarirqaku’ (Hechos 2:5-13)

Jesuspa qatiqninkunam achka runakunapa kasqanpi willakuchkanku. — “Llapallanchikmi uyarichkanchik sapakamapa rimayninchikpi Diospa admirakuypaq ruwasqankunamanta” (Hechos 2:11).

9, 10. ¿Imakunatam wakin iñiqmasinchikkuna ruwanku huk idiomakunapi Diosmanta willakunankupaq?

⁹ ¡Mayna kusisqachá chay pentecostes punchawpiqa karqaku! Judiokunapas chaynataq paykunapa religionninman yaykukuqkunapas entiendenakunankupaqmi yaqa llapallanku rimaqku griego utaq hebreo rimaypi. Ichaqa pentecostes punchawpiqa sapakamañam idiomankupi Jesuspa qatiqninkunapa willakusqankuta uyarirqaku (Hech. 2:6). Paykunaqa anchatachá kusikurqaku idiomankupi Diosmanta uyarisqankuwanqa. Kunanqa manañam chuya espiritupa yanapayninwanqa qunqaymanta huk idiomakunapiqa rimanchikñachu. Chayna kaptinpas achka iñiqmasinchikkunam kallpanchakunku huk idiomakunata yachanankupaq, wakinqa astakunkutaqmi huklaw nacionkunaman chay rimaypi Diosmanta yachachinankupaq. Chaynata kallpanchakusqankuwanmi runakunaqa admirakunku.

¹⁰ Christinmi qanchis iñiqmasinchikkunapiwan gujarati idiomata yacharurqaku. Chay idiomata rimaq llamkaqmasinwan tuparuspanmi idiomanpi rimakuykurqa. Chaymi admirakuspan tapurqa imanasqa gujarati idiomata yachasqanmanta. Christin willakusqantam chay warmiqa sumaqta uyariykurqa, hinaspam nirqa: “Manachusmi ima religionpas kanmanchu kay sasa idiomata yachanankupaq kallpanchaqqa. Willakusqaykichikqa mayna allinchá”, nispa.

11. ¿Imaynatam listo kachwan Diospa gobiernonmanta huk idiomayuq runakunamanpas willakunapaq?

¹¹ Manam llapanchikchu huk idioma yachaytaqa atinchik. Chaywanpas llapanchikmi huk idiomakunata rimaq runakunaman Diosmanta willakunapaq listo kaytaqa atichwan. Chaypaqqa JW Language® niqmi yanapawachwan huk idiomapi rimakuykuyllatapas yachanapaq. Yachachwantaqmi iskay-kimsa palabrallatapas bibliamanta yachachinapaq. Huk idiomata rimaqkunamanqa qawachichwanmi jw.org niqta, qawachichwantaqmi idiomanpi achka videokunata hinaspa qillqanchikkunatapas. Chaykunata servichikuspa rimayninkupi runamasinchikkunaman Diosmanta willaspanchikqa apostolkunapa tiemponpi iñiqkuna hinam kusisqa tarikusunchik.

MESOPOTAMIAPI HINASPA EGIPTOPI JUDIOKUNA KASQANKUMANTA

Emil Schürer sutiyuq runapa nisqanman hinaqa “Mesopotamiapi, Mediapi hinaspa Babiloniapiqa yacharqaku Israel nacionpi chunka ayllukunapa mirayninmi hinaspa Juda ayllupa mirayninmi, paykunaqa Asiria hinaspa Babilonia runakunapa apasqanmi karqaku”. Esdras 2:64 versiculopa nisqanman hinaqa 42.360 Israel runakunallam kutirqaku Babilonia nacionmantaqa. Kutirqakuqa 537 watapim Jesuspa tiemponmanta ñawpaqta. Flavio Josefom nirqa apostolkunapa tiemponpaqqa waranqantin judiokuna Babiloniapi yachasqankuta. Chaymanta 200 utaq 400 wata pasaytam judiokunaqa Babiloniapi qillqarqaku Talmud de Babilonia sutiyuq librota.

Jesuspa tiemponmanta yaqa 600 wata ñawpaqmantaraqmi Egipto nacionpiqa judiokuna yacharqaku. Chay tiempopim Egiptopi achka llaqtakunapi yachaq judiokunaman Jeremias qillqarqa, huknin llaqtam karqa Nofpi (Menfis) (Jer. 44:1). Yaqachusmi chaymanta qipamanqa 323 watamanta 30 watakamaqa aswan achka judiokunaraq Egipto nacionmanqa chayarqaku. Chaymi Josefo nirqa Alejandria llaqtapi punta yachaqkunaqa judiokuna kasqankumanta. Tiempopa pasasqanman hinam allpata quykurqaku judiokuna chaypi yachanankupaq. Filon sutiyuq runam nirqa apostolkunapa tiemponpaqqa huk millon judiokunaña Egiptopi yachasqankumanta. Yachasqanku allpaqa karqa Libia qatamanta Etiopiakamam.

‘Pedrom [...] sayariykurqa’ (Hechos 2:14-37)

12. (1) ¿Pentecostes fiestapi ima pasakunanmantam profeta Joel nirqaña? (2) ¿Imanasqataq Joelpa nisqan cumplikunanta Jesuspa qatiqninkuna suyachkarqaku?

¹² Hinallayá pentecostes fiestapi ima pasakusqanmanta rimasun. ‘Pedrom sayariykurqa’ tukuy nacionmanta hamuq runakunata rimapayananpaq (Hech. 2:14). Paykunatam nirqa Jesuspa qatiqninkuna huk idiomakunapi rimasqankuqa Diospa atiyninwan kasqanta. Diosmi ñawpaqmantaraq profeta Joelwan kaynata willachirqa: ‘Atiyniytam chaqchurimusaq tukuy rikchaq runakunaman’, nispa (Joel 2:28). Jesuspa qatiqninkunaqa chay nisqan cumplikunantam suyachkarqaku. Jesusqariki hanaq pachaman manaraq richkaspanmi qatiqninkunaman kaynata prometerqa: “Ñuqam taytayta mañakusaq hinaptinmi ñuqamanta huk yanapasuqnikichikta qusunkichik [...]. Chayqa Diosmanta hamuq atiymi [utaq chuya espiritum]”, nispa (Juan 14:16, 17).

13, 14. ¿Imaynatam Pedroqa yachachirqa? ¿Imaynatam ñuqanchikpas qatipakuchwan?

¹³ Pedroqa kaynata nispam rimayta tukurqa: “Chayraykuyá llapallan Israel runakuna yachaychik señor hinaspa Cristo kananpaq Jesusta Dios churarusqanta, paytam qamkunaqa qirupi wañurachirqankichik”, nispa (Hech. 2:36). Pedrota uyariq judiokunaqa manamá llapankuchu Jesusta wañuchiptinkuqa chaypi karqaku. Ichaqa kastamasinkuna Jesusta wañurachisqanraykum paykunapas huchayuq karqaku. Paykunapa sunqunman chayayta munaspanmi Pedroqa respetowan rimapayarqa. Manamá tumpachkarqachu, aswanqa wanakunankupaqmi kallpanchachkarqa. Chaymi ‘sunqunkupi llumpayta hukmanyarurqaku’ utaq pesapakurqaku hinaspam Pedrota nirqaku: “¿Imatataq ruwasaqku?”, nispanku. Respetowan Pedro rimasqanraykuchá achka runakuna uyarikuspa wanakurqaku (Hech. 2:37).

¹⁴ Ñuqanchikpas runakunapa sunqunman chayanapaqqa respetowanmi Pedro hina rimapayananchik. Diosmanta willakuspaqa manam chayllachu ninanchik pantay yachachikuypi kasqanta, aswanqa imapi creesqanmanta cuenta qukuspam chayman hina rimapayachwan. Willasqanchikta allinpaq hapiptinqa bibliamantam kuyakuywan yachaykachichwan, chayna kuyakuywan yachachiptinchikqa achka runakunam uyariwasun.

PONTO LLAQTAPI JESUSPA QATIQNINKUNA KASQANKUMANTA

Pentecostes fiestapi Pedropa yachachisqanta uyariqkunamanta wakinmi karqaku Asia menorpa norte lawninpi kaq Ponto distritomanta (Hech. 2:9). Paykunaqa Diosmanta yacharusqankutam llaqtankupi willakuyta qallaykurqa. Chaychá punta kaq cartanta Pedro apachirqa ‘Ponto lawpi chiqisqa’ hinaspa huklawpi kaq iñiqmasinkunaman (1 Ped. 1:1).g Cartanpiqa nirqataqmi chaylawpi iñiqkuna Diosta servisqankurayku ‘achka sasachakuykunawan ñakarisqankuta’ (1 Ped. 1:6). Ichapas iñiqkunaqa maqapasqa hinaspa qatikachasqa karqaku.

Watakuna pasaytam Ponto llaqtapi Jesuspa qatiqninkunaqa aswan sasachakuykunapi karqaku. Chaytam yachanchik Romapa provincian Bitiniata hinaspa Pontota kamachiq gobernador Plinio el Joven, cartata Trajano sutiyuq kamachiqman apachisqanwan. Yaqa 112 watapim gobernador Plinio cartasqanpi nirqa Jesuspa qatiqninkunaqa “unquy” hina mirarusqankuta. Jesuspa qatiqninkunata payman apaptinkum Plinioqa niq Jesusta neganankupaq, negayta mana munaqkunataqa wañuchiqmi. Jesusta ñakaqkunaqa chaynataq Trajanopa imagenninta utaq huk taytachakunata mañakuptinkuqa libraqmi. Chaymantam Plinio kaynata nirqa: “Jesusta tukuy sunqunkuwan qatiqkunaqa obligasqapas manam chaykunataqa ruwarqakuchu”, nispa.

g “Chiqisqa” niq palabraqa “diaspora” ninanmi. “Diaspora” niqkum judiokuna chiqiruspanku yachasqanku llaqtakunata. Chaymi Jesuspi punta iñikuqkunaqa yaqa llapanku judiokuna karqaku.

“Sapakama bautizakuychik” (Hechos 2:38-47)

15. (1) ¿Imatam judiokunaman hinaspa paykunapa religionninman yaykukuqkunaman Pedro nirqa? ¿Imatam paykuna ruwarqaku? (2) ¿Imanasqataq Diosmanta uyarisqanku punchawlla bautizakunankupaq listoña karqaku?

¹⁵ Chay punchawmi Pedroqa Diosmanta willakusqanta uyariq judiokunaman hinaspa paykunapa religionninman yaykukuqkunaman nirqa: “Huchaykichik pampachasqa kananpaqyá wanakuychik hinaspa [...] sapakama bautizakuychik”, nispa (Hech. 2:38). Chayraykum bautizakurqaku yaqa 3.000 runakuna, ichapas bautizakurqaku Jerusalenpi kaq quchakunapi utaq hichpan quchakunapi.e ¿Paykunaqa manaraq allinta yachachkaspankuchu bautizakurqaku? ¿Chayllachu bautizakunanku bibliata estudiaqkuna chaynataq warmachakuna Diosmanta manaraq allinta yachachkaspankupas? Manam. Pentecostes fiestapi bautizakuq judiokunaqa chaynataq paykunapa religionninman yaykukuqkunaqa bibliamantaqa allintañam yacharqaku, hinaspapas Diospaq sapaqchasqa llaqtamantam karqaku. Chaymantapas paykunaqa Diostam anchata respetarqaku. Chaymi karu-karumanta hamurqaku pentecostes fiestaman. Paykunataqa faltarqa Diospa gobiernonpi kamachinanpaq Jesus akllasqa kasqanmanta sumaqta yachaynillankuñam, chaymanta allinta yacharuspankuqa listoñam karqaku bautizakuruspa Jesuspa qatiqninña kaspanku Diosta hinalla servinankupaq.

JUDIOKUNAPA RELIGIONNINMAN YAYKUQ RUNAKUNAMANTA

Pentecostes fiestapi Pedropa yachachisqantam uyarirqaku judiokuna hinaspa “paykunapa religionninman yaykuq runakuna” (Hech. 2:10).

“Mikuyta aypunankupaq” akllasqa kaqkunamanta hukninmi karqa Nicolas, payqa “judiokunapa religionninman yaykuq” Antioquia llaqtayuqmi karqa (Hech. 6:3-5). Judiokunapa religionninman yaykukuqkunaqa karqaku huklaw nacionkunamantam. Paykunaqa judiokuna hinañam karqaku judiokunapa Diosninta yupaychanankupaq hinaspa Moisespa chaskisqan kamachikuykunata kasukunankupaq tantiakusqankurayku. Hinaspapas manañam kikinkupa diosninkutaqa yupaycharqakuñachu. Qarikunapas qari kayninkupim señalarachikurqaku.

Jesuspa tiemponmanta ñawpaqtaraq 537 watapi Israel runakuna Babilonia llaqtamanta librasqa kaspankuqa manam lliwchu llaqtankuman kutirqaku, aswanqa huklaw nacionkunamanmi rirqaku, chaywanpas hinallam judio religionninkupi karqaku. Chayraykum religionninkuqa tukuy Oriente Proximo lawkunapi hinaspa huklaw karu llaqtakunapi ancha riqsisqa rikurirurqa. Ñawpaq tiempopi ancha riqsisqa Horacio, Seneca hinaspa huk qillqaqkunapas nirqakum achka nacionmanta runakuna Diosmanta yachayta munaspanku judiokunapa religionninman yaykukusqankuta.

16. ¿Imatam ruwarqaku apostolkunapa tiemponpi Diosta serviqkunaqa iñiqmasinkuta yanapanankupaq?

¹⁶ Jehova Diosqa paykunatamá bendecirqa, bibliapipas ninmi: “Llapallan iñikuqkunam huñulla karqaku, ima kapuqninkutapas llapankum qunakuykuqku. Rantikurqakutaqmi imapas kapuqninkuta chaynataq allpankutapas hinaspankum huñusqankuta llapallanman aypurqaku sapakamapa imanpas pisisqanman hina”, nispa (Hech. 2:44, 45).f Kunan tiempopipas Jehova Diosta serviqkunaqa qatipakunanchikmi paykunapa kuyakuyninta hinaspa qukuykuq kasqankuta.

17. ¿Imakunatam ruwana bautizakunapaq?

¹⁷ Kunanpas pipas Diosllapaqña kawsakuyta munaspanqa hinaspa bautizakuyta munaspanqa puntatam bibliamanta allinta yachanan (Juan 17:3). Chaymantapas allin iñiyniyuqmi kanan hinaspa huchanmantam wanakunan, sutillam kanan sunqumanta wanakusqanqa (Hech. 3:19). Chaymantañataqmi Diosman kutirikunan utaq ñawpaq mana allin ruwasqankunata saqispan Diospa munasqanman hina kawsakunan (Rom. 12:2; Efes. 4:23, 24). Chaymantañataqmi Diosta mañakuspan payllapaqña kawsakunanpaq ninan hinaspa bautizakunan (Mat. 16:24; 1 Ped. 3:21).

18. ¿Imakunatataq ruwananchik bautizasqaña kaspanchikqa?

¹⁸ ¿Qampas Jehova Diosllapaqña kawsakunaykipaq mañakuruspaykichu bautizakurunkiña? Bautizasqaña kaspaykiqa hinalla kallpanchakuy Diosta kasukunaykipaq. Diosqa ñawpaq tiempopi serviqninkunata chuya espiritunwan yanapasqanman hinam qamtapas yanapasunki allinta willakunaykipaq hinaspa munayninta ruwanaykipaq.

a Qaway “Diosta yupaychanankupaqmi Jerusalenman riqku” niqta.

b Qaway “Roma llaqta imayna kasqanmanta” niqta, “Mesopotamiapi hinaspa Egiptopi judiokuna kasqankumanta” niqta hinaspa “Ponto llaqtapi Jesuspa qatiqninkuna kasqankumanta” niqta.

c Umankupi linwachkaq ninaqa manam cierto ninachu karqa, chuya espiritum linwachkaq ninaman rikchakurqa.

d Qaway “Judiokunapa religionninman yaykuq runakunamanta” niqta.

e Yaqa chaynam 1993 watapipas agosto killapa 7 punchawninpi Ucrania nacionpi Jehova Diospa testigonkunapa hatun huñunakuyninkupi 7.402 runakuna bautizakurqaku suqta piscinakunapi. Bautizaytam tukurqaku iskay hora masninpi.

f Chayna ruwasqankuqa allinmi karqa Diosmanta astawan yachanankupaq Jerusalenpi qipakuq iñiqkunata imapas necesitasqankupi yanapaykunankupaq. Tukuy sunqunkuwanmi quykanakuqku, manam obligasqachu (Hech. 5:1-4).