“Ama upallaspayá hinalla willakuy”

1-3. ¿Imapaqmi Pabloqa Corinto llaqtaman rirqa? ¿Imakunamantam preocupakunman karqa?

PABLOM Corinto llaqtapi kachkarqa 50 wata tukuyta, chay llaqtaqa negociokunata ruwananku riqsisqa hatun llaqtam karqa. Chaypim yacharqaku griego, romano hinaspa judio runakuna.a Pabloqa Corintomanqa rirqa manam negociota ruwaqchu nitaq llamkapakuqchu, aswanqa Diospa gobiernonmanta willakuqmi. Chaymi samapakunanpaq wasita necesitarqa. Ichaqa manam munarqachu iñiqmasinkuna mantienenantaqa. Manataqmi munarqachu Diosmanta willakusqanrayku mantienenankupaq kasqanta hukkuna piensanankutaqa. Chaynaqa, ¿imatataq Pabloqa ruwarqa?

² Pabloqa yacharqam carpakuna ruwayta. Chay ruwayqa siraspa ruwana kasqanraykum sasa karqa. Chaynaqa, ¿yaqachu Pabloqa tarirqa yachananpaq wasita hinaspa llamkayta? Chaykunamanta preocupakuspanpas puntataqa kallpanchakurqa Diosmanta willakunanpaqmi.

³ Yaqachusmi Pabloqa unay tiempo qipakurqa Corintopiqa. Chaypim achka runakunata yanaparqa Jehova Diospi iñikunankupaq. Kaypim yachasun chay llaqtapi Pablo imakunata ruwasqanmanta, payta qatipakuymi yanapawasun Diospa gobiernonmanta hinalla willakunapaq.

4, 5. (1) ¿Maypitaq Pabloqa samapakurqa Corinto llaqtapi kaspan? ¿Ima ruwaypitaq llamkarqa? (2) ¿Imanasqataq Pabloqa carpakuna ruwayta yacharqa?

⁴ Corinto llaqtaman chayaruspanmi manapas unaymanta riqsirurqa judio kasta Aquilata hinaspa warmichan Priscilata (Priscilataqa Prisca nispapas sutichaqkum). Allin sunquyuq hinaspa samaykachikuqmi karqaku. Paykunaqa ‘Italia lawmantam chayaramurqaku Romamanta llapallan judiokuna lluqsinankupaq Claudio kamachisqanrayku’ (Hech. 18:1, 2). Paykuna yanapasqanraykum Pablopaqa karqa maypi yachananpas chaynataq llamkayninpas. Bibliapim nin: “[Pablom] Aquilawan Priscila hina carpakuna ruwayta yachasqanrayku wasinpi qipakurqa, chayraykum paykunawan llamkarqa”, nispa (Hech. 18:3). Pabloqa paykunapa wasinpimá yacharqa Corintomanta pasakunankama, yaqapaschá chaypi kachkaspan bibliapi tarisqanchik wakin cartakunata qillqarqa.b

⁵ ¿Imanasqataq Pabloqa ‘Gamalielpa yachachisqan’ allin educacionniyuq kaspanpas carpakunata ruwaypi llamkarqa? (Hech. 22:3). Jesuspa tiemponpi judiokunaqa warmanku allin educacionniyuq kananta munaspankupas yachachiqkum ima ruwaytapas. Pabloqa Tarso llaqtayuqmi karqa. Chay llaqtaqa karqa Cilicia lawpim, chayraykuchusmi carpakunata ruwanapaq telatapas suticharqaku cilicium nispa. Chayraykuchá Pabloqa warma kasqanmanta carpakuna ruwayta yacharqa. Chaypaqqa Pabloqa ichapas raku-raku qaytukunawan awarqa, utaq awasqa kaqkunata kuchuspan carpakunapaq sirarqa. Mayqinta ruwaptinpas chay ruwaykunaqa sasam karqa.

6, 7. (1) ¿Imatam Pablo piensarqa llamkaymanta? ¿Imatam Aquilawan Priscila ruwarqaku Pablo hina piensasqankurayku? (2) ¿Imaynatam qatipakunchik Pablota chaynataq Aquilatawan Priscilata?

⁶ Chaywanpas Pabloqa manam carpakunata ruwayllamanchu qukururqa, aswanqa necesitasqankunallapaqmi llamkarqa, chaynapi Diosmanta astawan willakunanpaq (2 Cor. 11:7). Aquilawan Priscilapas Diosman sunqu kasqankuraykum llamkaymantaqa Pablo hina piensarqaku. Chaymi 52 watapi Corintomanta Efesoman Pablo astakuptin paykunapas riysirqaku. Hinaspam yachasqanku wasipi huñunakuykunata ruwaqku (1 Cor. 16:19). Chaymantam Romaman astakurqaku, chaymantañataqmi Efesoman kutirqaku. Paykunaqa maymanña rispankupas kallpanchakurqakum tukuy sunqunkuwan Diosmanta willakunankupaq hinaspa iñiqmasinkuta yanapanankupaq, chaymi ‘huklaw nacionkunapi huñunakuq llapallan iñiqmasinkupas’ anchata agradecekurqaku (Rom. 16:3-5; 2 Tim. 4:19).

⁷ Kunan tiempopipas Jehova Diosta serviqkunaqa Pablota, Aquilata hinaspa Priscilatam qatipakunku. Diosmanta willakuypi ocupasqallaña kaspankupas llamkankum imapas necesitasqankupaq, chaynapi pitapas ‘mana gastachinankupaq’ (1 Tes. 2:9). Chaynatam achka precursor iñiqmasinchikkuna ruwanku. Diosmanta astawan willakunankuraykum chawpi punchawkamalla utaq wakin punchawkunalla llamkapakunku. Chaymantapas, achka iñiqmasinchikkunam Aquilawan Priscila hina wasinkupi chaskiykunku llaqtan-llaqtan watukuqkunata. Chayna kasqankuraykum ancha kallpanchasqa hinaspa kusisqa tarikunku (Rom. 12:13).

8, 9. ¿Imatam Pabloqa ruwarqa hinaspa nirqa judiokuna mana uyariyta munaptinku? ¿Maypiñam Diosmanta yachachirqa?

⁸ Pabloqa imapas necesitasqallanpaqmá llamkarqa, ¿imanasqataq chaynata ninchik? ¿Imatam Pabloqa ruwarqa Silaswan Timoteo Macedoniamanta chayaruspa imachanpaqpas qullqita quykuptinku? (2 Cor. 11:9). Chayllam judiokunapa huñunakunanku wasipi ‘mana samaykuspa Diospa palabranta yachachiyta’ qallaykurqa (Hech. 18:5). Ichaqa judiokunam Pablopa contranpi hatarirurqaku. Manam uyariyta munarqakuchu Jesuspa wañukusqanwan salvasqa kayta atinankumanta Pablopa willakusqantaqa. Mana uyarisqankurayku kikinku huchayuq kasqankumanta cuentata qukunankupaqmi Pabloqa pachantapas taspispan nirqa: “Mana salvakuptikichikqa qamkunapa huchaykichikñam, manam ñuqapañachu. Kunanmantaqa huklaw nacionniyuq runakunamanñam risaq”, nispa (Hech. 18:6; Ezeq. 3:18, 19).

⁹ Bibliapim nin huñunakuna wasimanta Pablo lluqsispan judiokunapa religionninman yaykukuq Ticio Justo sutiyuq runapa wasinman risqanmanta, paypa wasinqa judiokunapa huñunakunanku wasipa waqtallanpim karqa (Hech. 18:7). Corinto llaqtapi Aquilapa hinaspa Priscilapa wasinpi hinalla samapakuspanpas Pabloqa Ticio Justopa wasinpiñam Diosmanta yachachiyta qallaykurqa.

10. ¿Imawanmi yachanchik Pabloqa judiokunaman hinalla yachachisqanta?

¹⁰ Pablom nirqa huklaw nacionniyuq runakunamanña willananmanta. Chaynaqa, ¿manañachu mayqan judiomanpas chaynataq paykunapa religionninman yaykukuqmanpas yachachinan karqa? Manam chaynachu. Bibliapim nin: “Huñunakuna wasipi kamachiq Crispo sutiyuq runañataqmi wasinpi kaqkunapiwan señorpi iñikurqa”, nispa. Yaqachusmi achka judiokunapas Pablopa willakusqanta kasukuspanku Crispo hina iñikuyta qallaykurqaku. Chaymi bibliapi nin: “Corinto llaqtayuq uyariq runakunaqa achkallañam iñikurqaku hinaspa bautizakurqaku”, nispa (Hech. 18:8). Paykunaqa Ticio Justopa wasinpiñam huñunakuyta qallaykurqaku. Hechos libropi Lucaspa qillqasqan willakuykuna ordenninpi kaptinqa, chay judiokunaqa hinaspa paykunapa religionninman yaykukuqkunaqa pachanta taspispan Pablopa pasakusqan qipatañam Jesuspiqa iñikurqaku. Chaywanmi yachanchik pipas Diosmanta yachay munaq kaptinqa Pablo hinalla yachachisqanta.

11. Corinto llaqtayuqkunata Pablo yanapasqanman hina, ¿imaynatam ñuqanchikpas pantay religionpi kaqkunata yanapanchik?

¹¹ Kay tiempopiqa achka runakunam “Jesustam qatiniku” niq religionkunapi kachkanku. Chaypi unay wataña kasqankuraykum Corinto llaqtapi judiokuna hina chay religionpa yachachisqanpi utaq costumbrenkunapi hapipakunku. Ñuqanchikqa Pablo hinam kallpanchakunchik chay religionpi kaq runakunaman Diosmanta imam kaqta yachachinapaq. Willakunanchikta mana munaptinkupas utaq religionninkupi punta apaqkuna chiqniwaptinchikpas hinallam willakunchik. Yachanchikmi chaypi kaq achka runakuna ‘tukuy sunqumanta Dios yupaychayta munaspankupas’ Diospa munasqantaqa imam kaqta mana yachasqankuta (Rom. 10:2). Chaynaqa, hinallayá paykunata maskamusun.

12. ¿Ima nispantaq Jesusqa Pablota kallpancharqa?

¹² Pabloqa manapaschá yacharqachu hayka tiemporaq Corintopi kanantaqa. Chaywanpas, musquyninpi hina rikuriykuspan Jesuspa rimapayasqanwanmi yacharqa hinallaraq qipananta. Jesusmi nirqa: “Ama manchakuychu, aswanqa ama upallaspayá hinalla willakuy, ñuqaqa qanwanmi kachkani, manam pipas contraykipi churakuspanpas imanasunkichu, kay llaqtapiqa achka runakunam ñuqapaq kachkan”, nispa (Hech. 18:9, 10). Kikin Jesusmá nirqa ima sasachakuymantapas amparananmanta chaynataq Diosmanta yachay munaq llampu sunqu achka runakunata tarinanmantapas. ¿Imatam Pabloqa ruwarqa? ‘Wata partenmi chay llaqtapi qipakurqa Diospa palabranta runakunaman yachachispan’ (Hech. 18:11).

13. ¿Imatam Pabloqa yuyarinman karqa corteman asuykuspan? ¿Pablotaqa Estebanta hinachu wañuchinanku karqa?

¹³ Corintopi wataña kachkaspanmi Pabloqa astawanraq mana iskayrayarqachu Jesus yanapasqanmanta. Chayqa karqa ‘judiokuna rimanakuruspanku Pablopa contranpi hatariruptinkum hinaspa corteman pusaruptinkum’ (Hech. 18:12). Yachaysapa runakunam ninku chay corteqa utaq griego idiomapi bḗma nisqankuqa yuraq hinaspa azul marmolwan ruwasqa alto patanki kasqanta. Yaqachusmi chayqa karqa mercado plazapa hichpanpi. Chaypa muyuriqninpiqa achka runakunam huñunakuqku. Arqueologo runakunapa tarisqankuman hinaqa yaqachusmi chay corteqa karqa judiokunapa huñunakunanku wasipa chaynataq Ticio Justo sutiyuq runapa wasinpa hichpanpi. Chay sitioman asuykuspanqa Pabloqa yuyarirqachá ñawpaq watakunapi Estebanta rumiwan chuqapaspanku imayna wañuchisqankumanta kusikuywan qawasqanta (Hech. 8:1). ¿Paytapas Estebanta hinachu wañuchinanku karqa? Manam. Jesusmi nirqaña: “Manam pipas contraykipi churakuspanpas imanasunkichu”, nispa (Hech. 18:10).

14, 15. (1) ¿Imamantam judiokunaqa Pablota tumparqaku? ¿Imanasqataq Galionqa mana juzgayta munarqachu? (2) ¿Imam Sostenesta pasarurqa? ¿Imanasqataq wakinku ninku Jesuspi iñikuqña kasqanta?

¹⁴ ¿Imam pasarurqa Pablo corteman chayaruptin? Chay cortepiqa Acaya provinciata kamachiq Galion sutiyuq runam kachkarqa. Payqa Roma nacionniyuq Seneca sutiyuq yachaysapa runapa mayor wawqinmi karqa. Judiokunam quejakuspanku Pablomanta nirqaku: “Kay runaqa lliw runakunatam umachachkan leypa nisqanpa contranpi Diosta yupaychanankupaq”, nispa (Hech. 18:13). Ichaqa Galionqa cuentatam qukururqa Pabloqa ‘ima mana allintapas utaq ima huchatapas’ mana ruwarusqanmanta (Hech. 18:14). Chaymantapas Galionqa manam munarqachu judiokunapa asuntonpi chapukuytaqa, chaymi Pablo inocente kasqanmanta manaraq defiendekuchkaptin Galionqa nirqa: ‘Ñuqaqa manam munanichu chaykunamanta juzgaytaqa’, nispa. Chaynata niptinmi judiokunaqa llumpay piñasqa kasqankurayku Sostenes sutiyuq runawanña tuparurqaku, hinaspam ‘hapiruspanku cortepa ñawpaqninpi maqayta qallaykurqaku’. Sostenesqa yaqapaschá karqa Crispopa rantinpi huñunakuna wasipi umalliq (Hech. 18:17).

¹⁵ ¿Imanasqataq Galionqa mana michakurqachu Sostenesta maqapaptinkuqa? Ichapas piensarqa Sostenesqa Pablopa contranpi hatarinankupaq umachaq kasqanta, chaypaschá maqapanankuta saqirqa. Chay pasakusqanqa ichapas Sostenesta yanaparqa Diospi iñikunanpaq. ¿Imanasqa? Watakuna pasaytam Corinto llaqtapi kaq iñiqkunaman Pablo cartata apachispan rimarqa Sostenesmanta, hinaspam nirqa ‘iñiqmasinchik’ nispa (1 Cor. 1:1, 2). ¿Payqa chay maqapasqanku Sosteneschu karqa? Pay kaptinqa chay kutipi ima pasasqanchá yanaparqa Jesuspi iñikunanpaq.

16. ¿Imanasqam ñuqanchiktapas kallpanchawanchik Pablota Jesuspa nisqan?

¹⁶ Yachamusqanchikman hinam Jesusqa Pablota nirqa: “Ama manchakuychu, aswanqa ama upallaspayá hinalla willakuy, ñuqaqa qanwanmi kachkani”, nispa (Hech. 18:9, 10). ¿Haykapim chaynata nirqa? Pablopa willakusqanta judiokuna mana uyariyta munasqanku qipatam. Ñuqanchikpas Jesuspa chayna nisqantam yuyarinanchik willakuptinchik runakuna mana uyariyta munaptinkuqa. Yuyarinanchiktaqmi Diosqa runakuna imayna sunquyuq kasqankuta yachasqanta hinaspa payman asuykunankupaq yanapasqanta (1 Sam. 16:7; Juan 6:44). Chaymi kallpanchawanchik tukuy sunquwan hinalla willakunapaq. Anchatataqmi kallpanchawanchik achkallay-achka runakuna sapa wata bautizakusqankumanta yachasqanchikpas. Jesusmi kamachiwarqanchik: “Llapallan nacionpi runakunaman rispayá yachachimuychik qatiqniykunaña kanankupaq”, nispa. Chayna nisqanta kasukunapaq kallpanchakuptinchikqa nisqanman hinam Jesusqa yanapawasun, paymi nirqa: “Sapa punchawmi ñuqaqa qamkunawan kasaq kay tiempopa tukupayninkama”, nispa (Mat. 28:19, 20).

17, 18. ¿Imakunata yuyaristintaq Pabloqa Efeso llaqtaman rinman karqa?

¹⁷ Manam yachanchikchu Pablota kamachiq Galion kacharisqan qipaman Jesuspi iñiqkuna Corintopi hawkaña tarikusqankumantaqa. Chaywanpas yachanchikmi Pabloqa ‘iskay-kimsa punchawkunaraq’ qipakuspan iñiqkunata kallpancharuspa despedikuykusqanmanta. Chaymantam 52 watapi Cencreas llaqtamanta barcowan rirqa Siria lawman. Ichaqa manaraq richkaspanmi Cencreaspi “Diosman prometekusqanrayku chukchanta yaqa kachiy-kachiyta ruturachikurqa” (Hech. 18:18).c Chaymantam Priscilawan hinaspa Aquilawan Egeo lamar quchanta Asia Menor lawpi Efeso llaqtaman pasarqaku.

¹⁸ Pabloqa Corinto llaqtapi imakuna ruwasqanta yuyaristinchá rirqa. Kusisqachá tarikurqa wata parten Corinto llaqtapi runakunata yanapasqanta yuyarispanqa. Corintopiqa achkañam Jesuspi iñiqkunaqa karqa, paykunam Ticio Justopa wasinpi huñunakurqaku. Wakinmi karqa Crispowan wasinpi kaqkuna. Pabloqa Jesuspi iñikunankupaq yanapasqan runakunatam anchata kuyarqa. Chaymanta qipatam Corinto llaqtapi kaqkunaman cartata qillqaspan nirqa: “Qamkunam kankichik pim kasqaykuta riqsichiq cartaykuqa, sunquykupi qillqasqa, lliw runapa yachasqan hinaspa leesqan cartaqa”, nispa. Ñuqanchikpas anchatam kuyanchik Jehova Diospi iñikunankupaq yanapasqanchik runamasinchikkunataqa. Paykunam kanku pim kasqanchikta riqsichiwaqninchik ‘cartakuna’ hina (2 Cor. 3:1-3).

19, 20. ¿Imatam Pablo ruwarqa Efesoman chayaruspan? ¿Imaynatam Pablota qatipakuchwan Diosta astawan servinapaq tantiakuspaqa?

¹⁹ Pabloqa Efeso llaqtaman chayaruspanmi ‘huñunakuna wasiman yaykuruspan’ judiokunaman yachachiyta qallaykurqa (Hech. 18:19). Efeso llaqtapi kaqkuna ruegaptinkupas Pabloqa manam unaychu qiparqa, aswanqa despedikuspanmi nirqa: “Jehova Dios munaptinqa kaqmantachá qamkunaman kutimusaq”, nispa (Hech. 18:20, 21). Pabloqa yacharqamá chay llaqtapiqa achka runakuna Diosmanta yachay munasqankuta, chaymi kutiyta munarqa. Ichaqa Jehova Diospa makinpim kutiy munasqantaqa saqirqa. ¡Mayna allinmi payta qatipakuyninchikqa! Diosta serviyninchikpi imapipas astawan yanapakuyta munaspaqa paypa munasqanman hina tantiakuspam makinpi saqinanchik, hinaspam chayman hina kallpanchakunanchik (Sant. 4:15).

²⁰ Pabloqa Aquilatawan Priscilata Efeso llaqtapi saqiykuspanmi Cesareaman botewan pasarqa. Chaymantaqa yaqachusmi “Jerusalenman rispan iñiqkunaman watukuykurqa” (Hech. 18:22). Chaymantam lluqsimusqan Siria lawpi Antioquiaman kutirqa. Chaypim tukurqa iskay kaq viajen. ¿Imakunam pasarqa kimsa kaq viajasqanpiqa? Chaymantam qatiqninkunapi yachasun.