1. ¿Imakunataq wakin familiakunataqa anchata sasachanman?

KUYANAKUSPA, entiendenakuspa familiapi hawkalla kawsakuyqa kusikunapaqmi. ¿Chaynatachu qam kawsakunki familiaykiwan? Ichaqa, achkaq familiakunam kay rimasqanchikpi hinaqa mana kawsakunkuchu. ¿Imanasqa? Kay yachachikuypim yachasunchik familiapi hawka kawsakuyta imakuna sasachasqanmanta. Wakinqa sasachakunkum familian mana iñiqmasin kasqanwan, wakinñataqmi padrastroyoq otaq madrastrayoq kasqankuwan, hukkunañataqmi sasachakunku kapuqniyoq kay maskasqankuwan. Ichaqa manam lliw familiachu kaywanqa sasachakunku. ¿Imaynanpi?

 2. ¿Pikunapa consejontam wakinqa maskanku, hinaspa imapitaq allin consejotaqa tarichwan?

² Sapakama huk claseta piensasqanchikmi sasachawanchik. Familianchikpi hukkaqninchikpa imayna tanteasqanta otaq piensasqanta respetaspaqa hawkallam kawsakusun. Chaymantapas sasachawanchikmantaqmi hukkunapa consejonta kasukuypas. Wakinqa llamkaqmasinpa, vecinonpa otaq huk runakunapa consejasqanman hinam kawsanku. Wakin familiam ichaqa sasachakuyninkuta atipanankupaq Bibliapa yachachikuyninta maskanku hinaspam chayman hina kawsakunku. ¿Imaynatataq kayna rurasqankuqa yanapanman familia hawkalla kawsakunanpaq? (2 Timoteo 3:16, 17.)

 3. a) ¿Imanintaq Bibliaqa Jehová Diosta mana serviqwan casarakuymanta? b) Bibliapa mayqen yachachikuyninkunataq yanapanman, ¿sapaq religionniyoq qosa otaq warmi kaptin?

³ Bibliaqa kamachiwanchikmi Jehová Dios serviq puralla casarakunanchikpaq (Deuteronomio 7:3, 4; 1 Corintios 7:39). Wakin warmiqa casarakusqan qepatañam Bibliapa yachachikuyninmanta yachan, qosanñataqmi yachayta mana munanchu. Chayna kaptinqa, ¿imatataq ruranman? Casarakuspa prometekusqantaqa manam cambiananchu (1 Corintios 7:10). Bibliaqa yachachinmi casarasqakunaqa kuskalla kawsakunankupaq, yachachintaqmi sasachakuyninkuta allichanankupaq, manam chaymanta lluptinankupaqchu (Efesios 5:28-31; Tito 2:4, 5). Sapaq religionniyoq qosaqa manapaschá munanqachu warmin huñunakuyman rinanta otaq wasin-wasin predicanantapas. Hinaptinqa, ¿imatataq warmiqa ruranman Dios serviyninta qosan harkaptinqa?

 4. Diosta serviq warmiqa, ¿imaynatam qosanman kuyasqanta qawachinman?

⁴ Warmiqa tapukunanmi: ‘¿Imanasqataq qosayqa kaynata piensan?’, nispa (Proverbios 16:20, 23). Qosaqa hukmanrayanmanmi warminpa imam rurasqanta mana yachaspan. Hukmanrayanmantaqmi costumbrenkuta warmin manaña rurasqanmanta familiankuna tapupayaptin. Huk qosam nirqa: “Wasiypim wischusqa hina sientekurqani”, nispa. Kay runaqa piensarqam warminpa religionnin rakinachisqanta. Hatunchakuq kaspanmi sapallan sientekusqantaqa warminman mana willakurqachu. Chaymi warmiqa, Diosta servispanpas qosan kuyasqanta qawachinan. Chaymantapas qosanpaqmi tiempochakunan.

 5. Diosta serviq warmiqa, ¿imaynatam qawachinman qosanta chaynataq cristo respetasqanta?

⁵ Mana iñiq qosayoq warmitaqa Bibliapa kayna nisqanpas yanapanmanmi: “Qosaykichikta kasukuychik Señorman iñisqaykichikrayku” (Colosenses 3:18). Qosanta respetaq warmiqa manam munasqanman hinachu imatapas ruranan. “Señorman iñisqaykichikrayku” nispanqa qawachichkan qosanta kasukuspanpas Jesucristota kasukunanmantam. Chaynaqa Jesucristotapas qosantapas kasukunanmi.

 6. ¿Bibliapa ima nisqankunatataq Diosta serviq warmiqa kasukunan?

⁶ Jehová Diosta serviqqa manam saqenanchu huñunakuyninta nitaq runakunaman iñiyninmanta willakuytapas, chay ruraykunaqa Diosta yupaychanapaqmi (Romanos 10:9, 10, 14; Hebreos 10:24, 25). ¿Imatataq rurachwan Diospa kamachisqanta mana rurananchikpaq pipas harkawaptinchik? Jesucristopa apostolninkunam nirqa: “Runakunamanta puntataqa Diostam kasukuna”, nispa (Hechos 5:29). Sasachakuykunapi tarikuspanchikqa apostolkuna hinam ñoqanchikpas kananchik. ¿Jehová Diosta kuyasqanchikqa kallpanchawasunchu payman sonqo kanapaq? Icha, ¿qosanchik kuyasqanchikraykuchu hinaspa respetasqanchikraykuchu Diosman sonqo kayninchikta cambiaruchwan qosanchikpa agradonpaq hina? (Mateo 4:10; 1 Juan 5:3.)

 7. ¿Imatam Japón nacionmanta iñiqmasinchik yachachin Dios serviq warmikunata?

⁷ Jesusmi qawachirqa chayna rurayqa Diospa mana agradonpaq kasqanta. Nirqamá, cristianoqa Jehová Diosta servisqankurayku familian cheqniptin rakisqa hina kananmanta (Mateo 10:34-36). Japón nacionpi iñiqmasinchikpa qosanmi chunka hukniyoq watapuni harkakurqa Dios serviyninta. Llumpaytam maqarqa, wakin kutikunapiqa wasinmantapas qarqorqam, chayna kaptinpas iñiqmasinchikqa hinallam kallpanchakurqa iñiyninpi, wakin wawqe-paninchikkunapas yanaparqataqmi. Sapa kutim Diosta mañakurqa hinaspam 1 Pedro 2:20 nisqanwan kallpanchakurqa. Kay iñiqmasinchikqa confiakurqam iñiyninpi hinalla takyaptinqa qosanpas tiempopa risqanman hina Jehová Dios serviq kananmanta. Chaynamá karqa.

8, 9. ¿Imaynatam Dios serviq warmiqa qosanpa harkakusqanta cambiachinman?

⁸ Warmiqa allin rurayninkunawanmi qosanpa piensasqanta cambiachinman. Dios servinanta qosan mana munaptinqa kallpanchakunanmi imapas rurayninkunapi qosan mana imatapas rimananpaq. Chaymi warmiqa wasinta sumaqta limpianan, kikinpas allichakunanmi hinaspapas kuyakuywanmi qosantaqa atiendenan. Manam qosanpa contranpiqa imatapas rimakachananchu aswanqa kasukuspanmi respetasqanta qawachinan. Manataqmi vengakunanchu ñakarichisqanmantaqa (1 Pedro 2:21, 23). Yuyananmi llapanchik pantaq kasqanchikta, chaymi imamanta piñanakuruspankupas cristianaqa puntata disculpakunan (Efesios 4:26).

⁹ Huñunakuyman rinan kaptinpas qosanpaqqa tiempowanmi yanupunan. Predicaqpas lloqsinmanmi qosan llamkaq rinankama. Allin yuyayniyoq warmiqa manataqmi qosantaqa mana munachkaptinqa predicananchu. Aswanqa kasukunmi apostol Pedropa kamachisqanta, paymi nin: “Warmikuna, qamkunapas qosaykichiktayá kasuychik, chaynapim Diospa palabranpi mana iñiq qosakunapas mana rimapayachkasqalla allin kawsasqaykichikwan iñikunqaku. Respetowan allin kawsasqaykichikta qawaspam iñikunqaku”, nispa (1 Pedro 3:1, 2). Diosta serviq warmikunaqa kallpanchakunkum Jehová Diospa munayninman hina kawsakunankupaq (Galatas 5:22, 23).

10. ¿Imaynataq qosaqa kanan señoran sapaq religionniyoq kaptinqa?

¹⁰ ¿Imatam rurachwan señoranchik huk religionniyoq kaptin? Bibliam nin: ‘Huk kaq wawqepa warmin kanqa Diospi mana iñiq, ichaqa hawkalla yachakunqa paywan hinaptinqa, amayá rakikuchunchu’, nispa (1 Corintios 7:12). Bibliaqa nintaqmi: “Qosakuna, kuyaychik warmikichikta”, nispa (Colosenses 3:19).

11. ¿Imaynatataq qosaqa respetowan cuentallikunman sapaq religionniyoq warminmanta?

¹¹ Warminchik sapaq religionniyoq kaptinqa kallpanchakunanchikmi imayna piensasqanta otaq sientekusqanta respetananchikpaq. Lliw runakuna hinam payqa libre mayqan religionpi kananpaqpas, chay religionnin manaña gustawaptinchikpas. Ichaqa manam piensananchikchu iñiyninchikmanta willaykuptinchik unay wataña religionninta chaylla saqerunantaqa. Religionninpi costumbrenkuna pantasqa kasqanmanta sientichiq hina rimapayanamantaqa, pacienciakuspam Bibliapa yachachisqanman hina yachachinanchikpaq kallpanchakunanchik. Diosta servisqanchikrayku señoranchikpaq mana tiempochakuptinchikqa wischusqa hinam sientekunmanku. Dios servisqanchikta harkakuspankuqa yaqapaschá huk rimaypiqa niwachkanchik: “Tiempochakuy ñoqapaq”, nispa. Pacienciakusunyá. Kuyakuywan pacienciakusqanchikqa yanapanmanmi tiempopa risqanman hina Jehová Dios yupaychaq kananpaq (Colosenses 3:12-14; 1 Pedro 3:8, 9).

12. Tayta-mama sapakama religionniyoq kaptinkupas, ¿ima nintaq Bibliaqa wawa-churinkuman yachachiymanta?

¹² Tayta-mama sapakama religionniyoq kaptinkuqa warmakunaman Diosmanta yachachiyqa sasam kanman. ¿Imaynatataq yachachichwan Bibliapa yachachikuyninkunata? Bibliaqa taytatam kamachin churinkunaman Diosmanta yachachinanpaq, chayna kaptinpas warmipas wawankunamanqa yachachinanmi (Proverbios 1:8; tupachiy Genesis 18:19; Deuteronomio 11:18, 19). Taytaqa familianpa umanmi, qosapa uman Cristo kasqanta mana reqsikuspankupas.

13, 14. ¿Imatataq warmiqa ruranman wawankunata huñunakuyman pusananta otaq Biblia estudianankuta qosan harkakuptinqa?

¹³ Diosta mana serviq wakin qosakunaqa, Diosmanta churinkunaman warmin yachachinantaqa manam harkakunkuchu, wakinmi ichaqa harkakunku. Chayna kaptinqa, ¿imatataq warmiqa ruranman wawankunata huñunakuyman pusananta qosan mana munaptin otaq Bibliata wasinpi estudianankuta mana munaptinpas? Warmiqa allintam tanteanan rurayninkunata cumplinanpaq: Jehová Diosta servinanpaq, qosanta hinaspa kuyasqa wawankunatapas allinta atiendenanpaq. ¿Imaynatataq chaytaqa ruranman?

¹⁴ Puntataqa Jehová Diospa yanapaynintam mañakunan (Filipenses 4:6, 7; 1 Juan 5:14). Chaywanpas warmiqa tanteananmi imaynata rurananpaq. Qosanta respetowan sumaqllata rimapayaptinqa, tiempopa risqanman hinachá qosanqa manaña harkakunqañachu. Wawankunata huñunakuyman pusananta otaq Biblia estudianankuta qosa hinalla harkakuptinpas, warmiqa atinmanmi wawankunaman Diosmanta yachachiytaqa. Sapa punchaw rimapayaspa hinaspa kikinpa imayna kawsakusqanwanmi Jehová Dios kuyayta yachachinman, kamachikuyninkuna kasukuyta, tayta-maman respetayta, runamasin llakipayayta hinaspa allin llamkaq kaytapas. Warmankunapa sumaq portakusqanta taytan qawaspanqa warmin kallpanchakuspa churinkunata allin uywasqantachá reqsikunqa (Proverbios 23:24).

15. ¿Imatam Biblia kamachin Diosta serviq taytaman?

¹⁵ Wakin familiapiqa qosallam Diosta servin, warminñataqmi mana. Chayna kaptinqa qosam kallpanchakunan churinkunata Diospa “yachachikuyninman” hina uywananpaq (Efesios 6:4). Chayna kaptinpas allin tanteaqmi kanan hinaspapas warmintaqa kuyakuywanmi respetanan.

16, 17. Tayta-mamanmanta sapaq religionniyoq kaq warmakunaqa, ¿Bibliapa mayqen yachachikuynintataq yuyanan?

¹⁶ Wakin warmakunapas kay tiempopiqa manañam tayta-mamanpa religionninpiñachu kanku. ¿Chaynachu qam kanki? Chayna kaptikiqa, Bibliapim qampaq allin consejokuna kachkan.

¹⁷ Bibliam nin: ‘Churikuna, Señorman iñiqña kasqaykichikraykuyá tayta-mamaykichikta kasukuspa [...] respetaychik’, nispa (Efesios 6:1, 2). Kayna nisqanmi qawachin tayta-mamata sonqomanta respetanapaq. Tayta-mamaykita kasukuspaykipas Diospa kamachikuynintaqa manam qonqanaykichu. Warmakuna wiñayta tukuruspankuqa sapakamam imayna tanteakusqankumanta responsable kanku, autoridadkunapa kamachikuyninpi chaynallataq Diospa kamachikuyninpipas. Bibliam nin: ‘Sapakamam Diosmanqa cuentata qosunchik’, nispa (Romanos 14:12).

18, 19. ¿Imaynatataq warmakunaqa huk religionniyoq tayta-mamanta yanapanman iñiyninta respetananpaq?

¹⁸ Diospa yachachikuyninwan imayna kawsakuynikita cambiaspaykipas respetanaykim tayta-mamaykipa piensasqantaqa. Tayta-mamaykiqa kusikunqakum Bibliapi yachasqaykiman hina respetoyoq hinaspa kasukuq kaptikiqa. Ichaqa Jehová Diosta yupaychasqaykirayku allinpaq hapisqanku costumbrenkuta manaña ruraptikiqa, piensanqakupaschá chay rurasqanku costumbrenku despreciasqaykita. Chaymantapas yachasqayki lawpi rurasqayki mana allinpaq qawasqa kaptinqa preocupakunqakupaschá allinnikipaq munasqankurayku hinaspa reqsisqa chaynataq kapuqniyoq kanaykipaq manaña kallpanchakuptiki. Orgulloso kaypas harkakunmi. Nisqaykikuna cheqap kasqanta yachachkaspankupas manapaschá reqsikunqakuchu pantaypi kasqankutaqa.

¹⁹ Imaynaña kaptinpas kallpanchakuy tayta-mamaykiman ancianokunata otaq iñiyninpi takyasqa cristianokunata reqsichinaykipaq. Tayta-mamaykita invitay huñunakusqayki Salonman, chaypi imamanta yachachisqankuta uyarinankupaq hinaspa Jehová Diospa testigonkuna imayna runa kasqankuta reqsinankupaqpas. Ichapas tiempopa risqanman hina tayta-mamaykiqa imayna piensasqanta cambianman. Tayta-mamayki iñiynikimanta llumpayta harkasuspayki Bibliamanta qellqakunata llikipaptinpas otaq huñunakuykunaman rinaykita mana munaptinpas atiwaqmi Biblia leeytaqa wasikimanta huklawpi hinaspa iñiqmasikikunawan rimaytapas, atiwaqtaqmi maypi kaspaykipas hukkunaman Diosmanta yachachiytapas. Chaymantapas Jehová Diosta mañakuy. Wakin warmakunaqa wiñayta tukunankukamam suyanku astawanraq Diosta servinankupaq. Imayna kaptinpas ama qonqaychu tayta-mamayki ‘respetaytaqa’. Kallpanchakuy tayta-mamayki hawkalla kawsakunankupaq (Romanos 12:17, 18). Ichaqa imamantapas llalliriqtaqa Diospa qayllanpi allinta kawsakuy.

20. Wakin warmakunaqa, ¿imaynatam portakunku padrastronwan otaq madrastranwan?

²⁰ Wakin familiakunaqa manam sapaq religionniyoq kasqankuwanchu sasachakunku, astawanqa padrastroyoq otaq madrastrayoq kasqankuwanmi. Achkaq runakunam casado vidankupi kawsanku entenadoyoq otaq entenadayoq. Chayna familiapim wakin warmakunaqa padrastronta otaq madrastranta cheqnispanku taytallanman otaq mamallanman sayapakunku. Chaymi taytan otaq maman hina kananpaq paykuna kallpanchakuptinkupas warmakunaqa manapaschá munanqakuchu. ¿Imaynatam hawka kawsakuyta tarinmanku entenadoyoq otaq entenadayoq kaq familiaqa?

21. Padrastro otaq madrastra kaspaqa, ¿imanasqataq Bibliapa yachachikuyninwan yanapachikunanchik?

²¹ Entenadoyoq otaq entenadayoq casado vidapi sasachakuqkunatapas Bibliapa yachachikuyninqa wakin familiakunata hinam yanapanman. Munasqanchikman hina kawsayqa, qallariypiqa allinpaq hinam kanman ichaqa tiempopa risqanman hinaqa sasachakuypim kasun (Salmo 127:1; Proverbios 29:15). Yachayniyoq hinaspa entiendeqmi kananchik. Yachayniyoq kayninchikmi yanapawasunchik Diospa yachachikuyninta kasukunanchikpaq chayqa tiempopa risqanman hinam yanapawasun. Entiendeq kayninchikñataqmi yanapawasunchik entenadopa otaq entenadapa imayna portakusqanta entiendenanchikpaq. Chaymantapas llakipayakuqmi kananchik (Proverbios 16:21; 24:3; 1 Pedro 3:8).

22. ¿Imanasqataq warmakunaqa padrastronta otaq madrastranta mana allinpaq hapinku?

²² Manaraq padrastron otaq madrastran kaptinchikqa amistadninta hinachá warmakunaqa qawawarqanchik. Padrastronña otaq madrastranña kaptinchikqa manañapaschá allinpaqñachu qawawasun. Warmakunaqa taytankuta otaq mamankuta yuyaspankum piensanmanku taytanpa otaq mamanpa rantinpi kaspa kuyakuynin qechusqanchikta. Wakin kutipiqa niwasunpaschá, manam taytaychu otaq manam mamaychu kanki, nispa. Chayna niwasqanchikqa sientechiwanchikmi. Bibliam nin: ‘Ama chaylla piñakuruqqa kaychu’, nispa (Eclesiastes 7:9). Warmakunapa imayna rimasqanta otaq portakusqanta entiendenapaqqa allin yachayniyoq hinaspa kuyapayakuqmi kananchik.

23. ¿Entenadota otaq entenadataqa imaynatam corregichwan?

²³ Yachayniyoq hinaspa kuyapayakuyniyoq kayqa yanapawasunmi entenadonchikta otaq entenadanchikta correginanchikpaq. Correginanchikqa imayna portakusqanman hinallam (Proverbios 6:20; 13:1). Warmakunaqa sapakama genioyoqmi kanku chaymi portakusqanman hina corregina. Wakin padrastroqa otaq madrastraqa tanteankum qallariypiqa warmapa maman otaq taytan correginanpaq. Chaymantapas tayta-mamaqa allintam tanteananku imayna correginankupaq, corregispanqa wawanman otaq churinman mana sayapakuspallanmi correginanku (Proverbios 24:23). Kasukuyqa allinpaqmi ichaqa yuyananchikmi pantaq kasqanchikta chaymi warmakunapas wakin kutipiqa mana allinta portakunku. Mana chaylla piñakuqmi kananchik. Kuyakuywanmi mana piñakuspalla correginanchik (Colosenses 3:21).

24. ¿Imataq yanapanman entenadoyoq otaq entenadayoq kaqkunata sasachakuypi mana tarikunankupaq?

²⁴ Familiawan rimayqa yanapanmi sasachakuypi mana tarikunapaq. Yanapawanchikmi allin ruraykunapi kallpanchakunapaq (tupachiy Filipenses 1:9-11). Chaymantapas yanapawanchiktaqmi tanteasqanchikman hina familianchikpi hawkalla kawsakunanchikpaq. Chaynallataqmi confianzawan rimaspanchikqa allinllam kawsakusunchik. Warmi warmamanqa yachachinanchikmi padrastronpa hinaspa paypa churinpa qayllanpi imaynata portakunanpaq otaq pachakunanpaq, chaynallataqmi qari warmamanpas yachachina madrastranpa otaq paypa warmi wawanpa qayllanpi imaynata portakunanpaq (1 Tesalonicenses 4:3-8).

25. ¿Imayna kayninchiktaq yanapawachwan entenadonchikkunawan hawkalla kawsakunapaq?

²⁵ Padrastro otaq madrastra kayqa pacienciakunapaqmi. Unaypim entiendenakunchik entenadowan otaq entenadawanqa. Sasam kanman paykunawan respetachikuyqa otaq kuyachikuyqa. Chayna kaptinpas atikunmanmi. Padrastro otaq madrastra kaspanchikpas yachayniyoq hinaspa allin tanteoyoq kaspaqa Jehová Diospa agradonpaq hinam familianchikwan hawkalla kawsakusunchik (Proverbios 16:20). Yachayniyoq hinaspa allin tanteoyoq kayqa yanapawasunmi ima sasachakuykunapipas.

26. ¿Familiataqa imaynatam sasachan qollqe maskayqa?

²⁶ Kapuqniyoq kay munayqa achkaq familiatam casado vidanpi sasachan. Wakinqa liryanakunkum qollqemanta rimaspa otaq astawan kapuqniyoq kayta munaspa, hinaspam sasachanku familiankuta. Kayna liryanakuyqa rikurin warmi-qari sapakama llamkapakuspa qollqeyoq kay munasqankuraykum. Wakinqa manapaschá qollqemantaqa liryanakunkuchu ichaqa sasachakunkum sapakama llamkapakusqankurayku warminpaq otaq qosanpaq mana tiempochakusqankuwan. Achka nacionkunapim wakin tayta-mamaqa familianta saqespa killantin otaq watantin karu sitiokunaman llamkapakuq rinku astawan qollqe tarinankurayku. Chayna rurayninkuqa familiatam sasachakuypi tarichinman.

27. ¿Bibliapa ima nisqankunataq qollqemanta sasachakuq familiata yanapanman?

²⁷ Sapa familiapam kan sasachakuynin hinaspa ima necesitasqanpas. Chayna kaptinpas Bibliapa yachachikuyninqa yanapawachwanmi. Proverbios 13:10 qawachin, ‘allin consejo chaskiqkunaqa’ imawan sasachakusqankutapas atipasqankuta. Manam munasqanchikman hinachu imatapas rurananchik, aswanqa qosanchikpa otaq warminchikpa imayna piensasqanta tapuspam imatapas tanteananchik. Qollqenchikpa haypasqanman hinalla gastonchikkunata tanteaspaqa hawkallam familianchikpi kawsakusunchik. Wakin kutipiqa warmi-qaripaschá llamkapakunan kanqa wawa-churinkuta otaq mayqen familiankutapas mantienenankupaq. Chayna kaptinpas qosaqa warminpaqmi tiempochakunan. Hinaspapas kikinpas chaynataq churinkunapas yanapanankum wasipi ima ruraykunapipas (Filipenses 2:1-4).

28. Bibliapa, ¿ima nisqankunata kasukuytaq familiata hawkalla kawsakunanpaq yanapanman?

²⁸ Qollqetam munanchik ima necesitasqanchikpaqpas ichaqa qollqewanqa manam rantichwanchu kusikuytaqa nitaq vidanchiktapas (Eclesiastes 7:12). Kapuqniyoq kay munayqa Dios serviyninchikta hinaspa casado vidanchikpi hawka kawsakuyninchiktapas yanqacharunmanmi (1 Timoteo 6:9-12). Imamantapas llalliriqtaqa Jehová Diospa munayninta rurananchikpaqmi kallpanchakunanchik, hinaptinqa Diosqa qowasunchikmi imapas pisipuwaqninchiktaqa (Mateo 6:25-33; Hebreos 13:5). Jehová Dios serviyninchikta vidanchikpi imamantapas puntapi churaspaqa ima sasachakuykunaña familianchikpi kaptinpas atipaspanchikmi hawkalla kusisqa kawsakusunchik.

 1. ¿Imakunataq wakin familiataqa ñakarichin?

LAQLA carrota sumaqta pintarachisqaqa mosoqmanmi rikchakun. Runakunapas mosoq carro kasqanpaqmi piensanku. Ichaqa manam yachankuchu ukunqa oxidasqallaña kasqanta. Chaynam wakin familiapas qawarisqallaqa kusisqa hina kanku. Ichaqa manam qawakunchu wasinkupi hukmanyasqa, llakisqa kawsasqankuqa. Iskay sasachakuymi familiataqa ñakarichin: trago tomayman qokuruyninku hinaspa maltratanakuyninku.

 2. a) ¿Imanintaq Bibliaqa trago tomaymanta? b) ¿Imaynataq kanku trago tomayman qokuruq runaqa?

² Bibliam qawachin pisillata trago tomayqa mana hucha kasqanta, ichaqa ninmi sinkanakama tomayqa hucha kasqanta (Proverbios 23:20, 21; 1 Corintios 6:9, 10; 1 Timoteo 5:23; Tito 2:2, 3). Tomayman qokuruq runaqa manam saqenñachu trago tomaynintaqa tomayllapiñam piensan sinkanankama mana tomaspanpas. Chayna vicioyoqqa kanku manam yuyayniyoq runakunallachu, warmakunapas chayna viciomanqa wichinkum.

3, 4. ¿Imaynatataq tomayman qokuruqqa wasinpi kaqkunata ñakarichin?

³ Ñawpa tiempomantaraqmi Bibliaqa willakurqaña trago tomayman qokuruq runaqa, familianpi hawkalla kawsakuyta yanqachasqanmanta (Deuteronomio 21:18-21). Familiapi pipas tomayman qokuruspanqa llapallan familiantam sasachan. Trago tomayman qokuruqtaqa warminmi otaq qosanmi harkan manaña tomananpaq hinaspapas aguantanmi mana allin portakuynintapas. Chaymi vicioyoqpa tragonta pakan otaq wikapan, qollqetapas pakanmi. Chaymantapas rimapayanmi familianpi, vidanpi hinaspa Diospi piensananpaq, chaywanpas vicioyoq runaqa hinallam toman. Manaña yanapayta atispanmi warmiqa otaq qosaqa mana imapaq valeq hinaña hukmanyasqa sientekun. Chaymi piñasqa, fracasasqa hina llumpay llakisqa tarikun.

⁴ Warmankunapas chaynatam sientekunku taytan otaq maman trago tomayman qokuruptinqa. Wakin warmaqa maqasqa otaq abusasqam kanku. Taytan otaq maman chayna vicioyoq kasqankumantam ñakakunku. Tragollaman qokuruq runapiqa familianqa manañam confianchu. Imayna sientekusqankumanta tayta-mamanman mana willakuyta atisqankuwanmi warmakunaqa hukmanyasqa tarikuspanku onqoqyaqllaña kanku (Proverbios 17:22). Wiñaruspankupas kikinkupi mana confiaspam mana valeqpaq hina hapikunku.

 5. ¿Imata ruraspataq tomayman qokuruqqa allinyanman hinaspa imanasqataq sasa kanman?

⁵ Trago tomayman qokuruq runakunata atiendeq doctorkunam ninku; chay viciopaqqa manam ima hampipas kanchu ichaqa tragota manapuni mallispankuqa saqenmankum tomaytaqa nispa (tupachiy Mateo 5:29). Ichaqa chayna vicioyoq runaqa manam reqsikunkuchu yanapanapaq kasqankuta. Chayna kaptinpas chay vicioyoq runaqa cuentatapaschá qokunman vicioyoq kasqanmanta, familiankuna yanapanankupaq imaymanata ruraptinkuqa. Tomayman qokuruq runakunata hinaspa familiankuta yanapaq doctormi nin: “Vicioyoq runapa familianqa imapas rurayninkunataqa hinallam rurananku. Tomayman qokuruq runaqa cuentatam qokunan chay vicionrayku familianmanta sapa kuti karunchakusqanta”, nispa.

 6. ¿Maypitaq allin consejota tarichwan familianchikpi pipas tomayman qokuruptinqa?

⁶ Familianchikpi pipas trago tomayman qokuruptinpas Bibliapa yachachikuyninkunam yanapawasun allinta kawsakunanchikpaq (Isaias 48:17; 2 Timoteo 3:16, 17). Qawasunchikyá tomayman qokuruqpa familianta Bibliapa wakin yachachikuynin imayna yanapasqanta.

 7. ¿Pitaq huchayoq familianchikpi pipas trago tomayman qokuruptinqa?

⁷ Ama ñakakuychu. Bibliam nin: ‘Rurasqanchikmantaqa sapakamam Diosninchikmanqa cuentata qosunchik’, nispa (Galatas 6:5; Romanos 14:12). Tomayman qokuruqqa familianmanpaschá tumpanman vicionmantaqa. Wakinqa ninkum: “Sumaqta atiendewaptinkuqa manam tomaymanchu”, nispa. Rimasqanta kasuspanchikqa astawanmi kallpanchachwan tomananpaq. Tomaqpas otaq mana tomaqpas sapakamam ima rurasqanchikmantaqa culpayoq kanchik (tupachiy Filipenses 2:12).

 8. ¿Imaynatam yanapachwan tomayman qokuruq runata kikinpuni imapas rurasqanta allichananpaq?

⁸ Tomayman qokuruq runapa mana allin rurasqanmantaqa manam sapa kutichu yanapanayki. Piñakuq runamanta Bibliapi rimasqanqa tupanmanmi tomayman qokuruq runamanpas, chaypim nin: “Castigomanta libraspaykiqa wakin castigomantapas chaylla-chayllam libranki”, nispa (Proverbios 19:19). Tomasqanwan sasachakuyninkunataqa kikinmi allichanan. Qachachasqantaqa kikin limpiachun, chaynataq tomasqanmanta paqarinninta llamkayninman riyta mana atispanqa kikin qayachun patronnintapas.

9, 10. ¿Imanasqataq tomayman qokuruqpa familiankunaqa hukkunapa yanapakuyninta chaskinanku, hinaspa pikunapa yanapakuynintataq maskananku?

⁹ Hukkunapa yanapakuyninta uyariy. Proverbios 17:17 nin: “Tukuy tiempopim cheqap amigoqa kuyakun. Sasachakuy tiempopipas wawqe hinaraqmi kuyakun”, nispa. Tomayman qokuruqqa familiantam ñakarichin chaymi yanapanata necesitanku. Ama iskayrayaspa cheqap ‘amistadnikipi confiay’ yanapasunaykipaq (Proverbios 18:24). Sasachakuynikita entiendeq otaq chayna problemakunata atipaq runamasikipas consejasunkimanmi imata ruranaykipaq otaq mana ruranaykipaqpas. Ichaqa allinta tanteaspa ruray. Ama willaychu mana confiasqaykimanqa, willakuyqa confiasqallaykiman (Proverbios 11:13).

¹⁰ Congregacionpi ancianokunapa yanapakuyninta maskay. Ancianokunaqa yanapaykusunkim. Paykunaqa Diospa Palabranwan allin preparasqa kasqankuraykum yanapasunki Diospa yachachikuyninman hina. Paykunam ‘wayramanta harkachikuna hina kanku. Paykunam kanku chaki allpapi mayukuna hina. Paykunam kanku mana yakuyoq allpapi qaqapa llantuynin hina’ (Isaias 32:2). Ancianokunaqa llapanchiktam mana allinkunamanta cuidawanchik chaymantapas sapakamapi interesakuspam problemayoqkunataqa consuelawanchik. Chaynaqa ama iskayrayaspayá consejonkunata servichikuy.

11, 12. ¿Pitaq yanapanman tomayllaman qokuruq runapa familianta, hinaspa imaynatataq chayta tarichwan?

¹¹ Jehová Diospa yanapakuyninta maskay. Bibliam kallpanchawanchik kaynata: “[Diosqa] llakiq runapa hichpallanpim sayaykun. Huchayoqpas wanakuptinqa Tayta Diosmi salvaykun”, nispa (Salmo 34:18). Familiayki tomayman qokuruptin llakisqa sonqoyoq kaspaykiqa yuyarinaykim Jehová Diosqa ‘hichpaykipi’ kasqanta. Payqa yachanmi imayna sientekusqaykita (1 Pedro 5:6, 7).

¹² Jehová Diospa Palabranpi confiaspaqa yanapasqam kasun sasachakuyninchikta atipanapaq (Salmo 130:3, 4; Mateo 6:25-34; 1 Juan 3:19, 20). Diospa Palabranta estudiaspa hinaspa kasukuspanchikqa chuya espirituntam chaskisunchik yanapawananchikpaq ‘chay hatu-hatun atiyqa manam ñoqanchikmantachu Diosmantam’, sapa punchaw sasachakuyninchikta atipanapaq (2 Corintios 4:7).a

13. ¿Imawanraqtaq familianqa ñakarinku?

¹³ Tomayman qokuruqqa manam sasachayllachu sasachan familiantaqa aswanqa maltrataspanmi ñakarichin.

14. Familiapi maltratayqa, ¿haykapitaq qallaykurqa hinaspa imaynataq kunanqa familia tarikun?

¹⁴ Familiapi maltratayqa qallaykurqa, Abelta Cain maqaspa wañuchisqanmantapacham (Genesis 4:8). Chaymantapacham familiaqa maltratanakuspa ñakariypi tarikunku. Wakin qosakunam warminta maltratan, wakin warmikunapas qosantam maltratan, chaynallataqmi wakin tayta-mamapas wawa-churinkuta maltratanku, wakin wawa-churipas yuyayniyoqña kaspankuqa tayta-mamantam maltratanku.

15. ¿Imanasqam manapuni allinchu familiapi maltratanakuyqa?

¹⁵ Familia maltratayqa manam maqaruyllapichu tukun. Maltratasqa warmim nin: “Kallpanchakunim hukman sientekusqaytawan penqakusqayta atipanaypaq. Hinaspapas yaqa sapa madrugawmi camaymanta mana hatarispay pesadilla kasqanpaq piensayta munani”, nispa. Tayta-maman maltratanakuqta qawaq otaq maltratasqa warmakunaqa yuyayniyoq kaspankum paykunapas maltratanman familianta.

16, 17. ¿Maltratayqa, maqayllachu kanman hinaspa imaynatam familiata ñakarichin?

¹⁶ Familia maltratayqa manam maqayllachu aswanqa nanay simiwan kamispa ñakarichiymi. Proverbios 12:18 nin: “Nanay simikunam rimanku espadawan tuksichkaq hina”, nispa. ‘Espadawan tuksiy’ ninanqa qaparispa insultaymi chaynataq ñakaspa maqarunapaq sapa kuti amenazaymi. Familiapi tukuy kaykunawan ñakariqqa llumpay llakisqam tarikunku, chayna sientekusqanmantaqa manam hukkunaqa cuentata qokunkuchu.

¹⁷ Ancha llakikuypaqmi warmakunata sapa kuti nanay simiwan kamispa ima rurasqanmantapas mana valeqpaq hina hapispa maltratayqa. Nanay simiwan warmata maltrataspaqa mana valeqpaq hinam sientichinmanku. Warmakuna sapa kuti correginata necesitaptinkupas, tayta-mamatam Biblia nin: “Ama piñachiychikchu wawa-churikichikta chaynapi ama hukmanyarunankupaq”, nispa (Colosenses 3:21).

18. ¿Maypitaq qallarin familia maltratayqa hinaspa imaynatam Biblia yanapanman cambiananpaq?

¹⁸ Maltratayqa sonqonchikpi hinaspa pensamientonchikpim qallarin; chaymi munasqanchikman hina imatapas ruranchik (Santiago 1:14, 15). Familianta maltrataq runaqa sonqonpi mana allin piensasqantam tikranan, familianta manaña maltratananpaq (Romanos 12:2). ¿Atinmanchu cambiayta? Atinmanmi. Diospa Palabranqa atiyniyoqmi runakunata cambiachinanpaq. “Murallasqa” hina mana allin piensayninkutapas cambiachinmanmi (2 Corintios 10:4; Hebreos 4:12). Bibliapa nisqanmi runata yanapan mosoq pachawanpas pachakuchkanman hina allin runaña kananpaq (Efesios 4:22-24; Colosenses 3:8-10).

19. ¿Imaynataq kawsanan Diosta serviq casarasqakunaqa?

¹⁹ Imaynatam kawsananku casarasqakuna. Bibliam nin: ‘Qosakuna warmikichikta kuyaychik imaynam kikikichikpa cuerpoykichikta kuyakusqaykichikta hina’, nispa (Efesios 5:28). Nintaqmi qosakuna warmikichikta respetaychik “pakiq vasota hinayá cuidaychik”, nispa (1 Pedro 3:7). Casada warmitapas ninmi qosaykichikta kuyaspa respetaychik, nispa (Tito 2:4; Efesios 5:33). Diosta respetaq runa, warminta insultaspan otaq maqaspanqa mana respetasqantam qawachichkan. Chaynataqmi qosanta kutipakuq, burlakuq, qaqchaq warmiqa manachá cheqaptaqa kuyachkanmanchu nitaq respetachkanmanchu qosantaqa.

20. ¿Pimantaq cuentata qonqaku tayta-mamakuna wawa-churinkumanta hinaspa imanasqataq mana hukmanyanankuchu warmanku mana allinta piensaptinkupas?

²⁰ Imaynatam wawa-churikunata uywananku. Wawa-churikunaqa necesitankum tayta-maman kuyananta hinaspa cuidanantapas. Bibliam nin: ‘Churi-wawanchikkunaqa Diospa qowasqanchik herencianchikwan [...] premionchikmi’, nispa (Salmo 127:3). Chaymi tayta-mamaqa cuidanan Jehová Diospa qosqan herencianta. Bibliaqa nintaqmi warmakuna imayna portakusqanmanta chaynataq ‘yanqakunallapi piensasqankumantapas’ (1 Corintios 13:11; Proverbios 22:15). Tayta-mamaqa manam hukmanyananchu warmanku ‘yanqakunallapi piensaptinqa’. Warmakunaqa manaraqmi yuyayninkupi huntasqaraqchu kanku. Chaymi warmakunapa wiñasqanman hina chaynataq atisqanman hinalla ima ruranankupaqpas kamachinanku (leey Genesis 33:12-14).

21. ¿Imaynatataq yuyaqyasqa tayta-mamanchikta kuyakuywan atiendenanchik?

²¹ Imaynatam yuyaqyaq tayta-mamata qawananku. Levitico 19:32 nin: “Yuyaqkunapa qayllanpi sayarispam paykunataqa respetanki”, nispa. Chaymi Diospa Leyninqa kallpancharqa yuyaq tayta-mamakunata respetanankupaq. Ichaqa sasam kanman kay kasukuyqa yuyaqyasqa tayta-mama chaylla piñakuruq kaptin, onqoqyaruptin chaynataq utqayllaman imatapas mana ruraptin. Chaynaña kaptinpas churikunaqa ‘tayta-mamanmanmi kuyakuywan kutichinanku uywasqanmanta’ (1 Timoteo 5:4). Chaymi atiendenanchik kuyakuywan, respetowan, yanapananchiktaqmi qollqenchikwan ima necesitasqanpipas. Yuyaq tayta-mamanchikta maltrataspaqa manachá cumplichkachwanchu Diospa kamachisqantaqa.

22. ¿Imataq yanapawachwan familiapi mana maltratanakunapaq hinaspa ima ruraykunataq yanapawachwan?

²² Controlakuqyá kasunchik. Proverbios 29:11 nin: ‘Sonso runaqa chayllam piñakun. Yachayniyoq runaqa piñakuynintam [controlan]’, nispa. ¿Imaynatataq controlakuchwan? Chayllam allichananchik ima sasachawaqninchiktapas mana sientechinakunapaq (Efesios 4:26, 27). Controlakuyta mana atispaqa asurikunanchikmi. Mañakunanchiktaqmi Jehová Diospa chuya espirituntapas controlakuq kananchikpaq (Galatas 5:22, 23). Imayna sientekusqanchiktaqa controlachwanmi ejerciciota ruraspa otaq puriq lloqsispapas (Proverbios 17:14, 27). ‘Anaq piñakuq’ kananchikpaqmi kallpanchakunanchik (Proverbios 14:29).

23. ¿Imataq pasanman mayqen iñiqmasinchikpas piñakuspan familianta sapa kuti maqaspan maltrataptinqa?

²³ Bibliam nin Diospa cheqnisqan ruraykunaqa ‘cheqninakuy, liryanakuy, piñanakuy’ kasqanta. Chaymantapas ninmi: ‘Mana allin ruraqkunaqa manam yaykunqakuchu Diospa munaychakusqanmanqa’, nispa (Galatas 5:19-21). Chaymi pipas cristiano kachkaspan warminta, qosanta otaq wawa-churinkunata sapa kuti maqaspanqa congregacionmantam qarqochikunman (tupachiy 2 Juan 9, 10). Chaynapim congregacionpiqa familianta maltrataq runaqa mana kanqachu (1 Corintios 5:6, 7; Galatas 5:9).

24. a) ¿Imatataq maltratasqa warmiqa otaq qariqa tanteakunan? b) ¿Imaynatataq yanapanman maltratasqa iñiqmasinchikta amistadnin otaq ancianokunapas, ichaqa imatam mana ruranankuchu?

²⁴ ¿Imatataq iñiqmasinchikqa ruranman, warmin otaq qosan maltrataptin hinaspa genionta mana cambiaptinqa? Wakinqa tanteankum maltratakuq qosanmanta otaq warminmanta mana rakikunankupaq. Wakinkunañataqmi rakikunku vidan otaq Diosta serviynin peligropi kasqanrayku. Maltratasqa iñiqmasinchikqa Jehová Diospa yachachisqanman hinam kikin tanteakunan rakikunanpaq otaq mana rakikunanpaqpas (1 Corintios 7:10, 11). Yaqapaschá amistadnin, ayllun otaq ancianokunapas consejaspa yanapayta munanqaku, ichaqa manam hikutanankuchu rakikunanpaq otaq mana rakikunanpaqpas. Kikinmi tanteakunan (Romanos 14:4; Galatas 6:5).

25. Familia, ¿imayna kawsakunantataq Diosqa munarqa?

²⁵ Adantawan Evata Jehová Dios casarachispanqa manam munarqachu tomayman qokuruspa otaq maltratanakuspa familia ñakarinantaqa (Efesios 3:14, 15). Familiaqa kuyanakuspa hawkalla kawsakunankupaqmi karqa, sapakama ima necesitasqankumantapas contentasqa kanankupaq. Huchallikuy qallaykuptinmi familiaqa utqayllamanña yanqachakururqa (tupachiy Eclesiastes 8:9).

26. ¿Imaynam kawsanqaku Jehová Diospa munasqanman hina kaqkunaqa hamuq tiempopi?

²⁶ Kusikuypaqmi; Jehová Diosqa manam qonqarunchu familiapaq imam tanteasqantaqa. Payqa prometenmi paraisopi ‘manaña pipapas manchachisqan hawkaña kawsakuyta’ (Ezequiel 34:28). Chay tiempopiqa tomayman qokuruspa familianku maltratayqa chaynataq imawanpas ñakarichiyqa manañam kanqañachu. Runakunaqa manañan llakisqachu nitaq manchakuywanchu kanqaku aswanqa ‘kusikuywanmi hawkayaypi kawsanqaku’ (Salmo 37:11).

1, 2. ¿Imatataq tapukunanchik casado vidanchikpi sasachakuspaqa?

ITALIA nacionmanta Luciam 1988 watapi llumpay hukmanyasqa tarikurqa.a 10 wataña casarasqa kasqanmantam rakinakuypa patanpiña kachkarqa. Achka kutitam qosanwan amistayta munarqa ichaqa yanqapaqmi karqa. Mana entiendenakusqanraykum sapallanña iskaynin warmi wawankunata uywananpaq piensaspan rakikururqa. Chayna pasasqanta yuyarispanmi, Lucia nin: “Segurom karqani imapas casada vidayta manaña allichay atisqanta”, nispa.

² Casado vidapi sasachakuspaqa entiendenchikmi Luciata. Ichapas tapukuchwan: “Casado vidaypi sasachakuyniyta allichaymanraqchu”, nispa. Chayna kaptinqa piensarinanchikmi kayna niq tapukuypi: ¿Kasukunichu Diospa qosqan lliw consejokunata casado vidaypi allinta kawsakunaypaq?, nispa (Salmo 119:105).

 3. Divorcianakuy astawan yapakuptinpas, ¿imaynatam kikinku chaynataq familiankupas sientekunku?

³ Casado vidapi llumpay sasachakuykuna kaptinmi wakinpiqa rakinakuyta allinpaq hina qawanku. Achka nacionkunapim casarasqakunapa rakinakuynin admirakuypaq yapakurun ichaqa warmipas chaynataq qaripas divorcianakusqankumantam pesapakunku. Achkaqmi rakinakusqankurayku onqonku otaq hukmanyasqa tarikunku casarasqalla kaqkunamantaqa. Tayta-mama divorcianakuptinqa warmakunapas unay watam ñakarinku. Ñakarinkutaqmi divorcianakuqpa tayta-mamanpas chaynataq amistadninkunapas. Casado vidata qallarichiq Jehová Diosqa, ¿imaynatataq qawan divorcianakuyta?

 4. ¿Casado vidapi sasachakuy kaptinqa imaynatam allichana?

⁴ Kay libropi yachamusqanchikman hinam Diosqa munarqa casado vidaqa wiñaypaq kananta (Genesis 2:24). Chaynaqa ¿imanasqataq casarasqakuna divorcianakunku? Manam qonqayllamantachu rakinakuyqa kan. Sutillatam qawakun sasachakuykuna qallarisqanqa. Casado vidapi sasachakuyqa pisi-pisimantam qallarin mana allichay atinakama. Bibliapa yanapakuyninwan tiempollanpi allichaspaqa manam rakinakuymanqa chayasunchu.

 5. ¿Imakunawanmi casarasqakunaqa mana engañachikunankuchu?

⁵ Manaraq casarakuchkaspa piensasqanchikkuna munasqanchikman hina mana cumplikusqanmi casado vidataqa sasachan. Novelakunapi, revistakunapi, peliculakunapi casado vidata qawachisqankum engañawachwan mana kaqpi piensanapaq. Chayna piensasqanchikkuna mana cumplikuptinmi mana contentakuspa piñasqallaña engañasqa hina sientekuchwan. Hinaptinqa ¿imaynatataq pantaq warmi-qariqa kusisqa kawsanmanku casado vidankupi? Kallpanchakunam kusisqa kawsakunapaqqa.

 6. a) ¿Imanintaq Bibliaqa casado vidamanta? b) ¿Imakunataq sasachan casado vidata?

⁶ Bibliaqa sutillatam yachachin casado vidaqa kusikunapaq kasqanta ichaqa ninmi ‘casarakuqkuna kawsakuyninkupi sasachakunankumanta’ (1 Corintios 7:28). Yachamusqanchikman hinam casarasqa warmi-qaripas pantaq kanchik. Sapakamam piensayninchikpi, sentimientonchikpi hinaspa imayna uywasqa kasqanchikpipas diferente kanchik. Wakin kutipim qollqemanta, wawa-churinkumanta, hinaspa huk kaqnin familiankumanta piñachinakunku. Sasachakunkutaqmi imatapas ruranankupaq mana tiempochakuspanku otaq casado vidapi puñuyninkuta neganakuspankupas.b Kayna sasachakuykunataqa unaypipaschá allichachwan ichaqa manam hukmanyanachu. Achkam casado vidapi kayna sasachakuyninkuta allichanku sapakamapi interesakuspanku.

7, 8. Casado vidapi sientechinakuspa otaq yanqamanta piñanakuruspaqa, ¿imayna allichanapaqtaq Biblia consejan?

⁷ Achkam chaylla piñakunku sientechinakusqankumanta otaq imayna kayninkumanta rimaspa. “Manachusmi entiendewankichu”, nispa sonqonmanta rimanan kachkaptinpas piñakuspanmi masyarichistin riman. Hinaspam ninku: “Kikillaykipi piensaqmi kanki”, “manam kuyawankichu” nispa. Qosaqa otaq warmiqa manapaschá contestanqachu mana piñanakunanrayku.

⁸ Bibliapa nisqan ruraymi aswan allinqa: “Piñakuspaqa amataqyá huchallikuychikchu, amayá inti seqaykunankamaqa piñakuruychikchu” (Efesios 4:26). Soqta chunka wataña casado vidanpi kusisqa kawsakuq runata tapuptinkum nirqa: “Puñuq manaraq richkaspaykum piñachinakusqaykuta allichaniku”, nispa.

 9. a) Casarasqakuna, ¿imayna rimanakunankupaqtaq Biblia nin? b) Qosapas otaq warmipas, ¿ima ninankupaqtaq sapa kuti humilde kananku?

⁹ Qosa otaq warmi imayna sientekusqanmanta rimaptinqa ‘chaylla uyariqmi kana, rimanapas allinta tanteaspam, manataqmi piñakuqllañaqa kanachu’ (Santiago 1:19). Sumaqllata rimanakuspaqa cuentatachá qokunqaku pantasqankuta pampachanakunankupaq (Santiago 5:16). Sonqonchikmanta ‘pampachaykuway’ ninapaqqa humildem kana. Kayna rurasqankuqa manam sasachakuyllankutachu allichanqa aswanqa yanapanqam huk sonqolla allinta kawsakunankupaq.

10. ¿Corinto llaqtapi cristianokunaman apostol Pablopa ima consejasqantataq kay tiempopi cristianokunapas servichikunmanku?

¹⁰ Corinto llaqtapi cristianokuna ‘mana huchapakunankupaqmi’ apostol Pablo consejarqa casarakunankupaq (1 Corintios 7:2). Corintopi mana allinkunamantaqa kay tiempom astawan mana allinqa kachkan. Qariwan otaq warmiwan puñuymanta mana penqakuspa rimasqanku, penqaypaq imaymana pachakusqanku, revistakunapi, librokunapi, televisionpi, videokunapi qalalla warmi-qarikuna qawasqankum tanqan huchapakuykunaman. Corintopi yachaqkunapas tiemponchikpi hinam kawsarqaku chaymi Pablo nirqa: “Casarakuymi allinqa huknin-huknin munapayaymantaqa”, nispa (1 Corintios 7:9).

11, 12. a) ¿Imatam Biblia kamachin casarasqakunaman hinaspa imanasqataq kikillankupiqa mana piensanankuchu? b) Ima sasachakuypas kaptin huk tiempo mana puñunankupaq, ¿imaynatam tanteanmanku?

¹¹ Chaymi Biblia kamachin casarasqa cristianokunata: “Qosaqa debernintam cumplinan warminwan chaynataqmi warmipas deberninta cumplinan qosanwan”, nispa (1 Corintios 7:3). Kaywanqa manam obliganakuymantachu rimachkan. Casado vidapi puñuspa contentakuyqa kanqa sapakamapi interesanakuptillankum. Ejemplopaq, Bibliam qosakunata kamachin warminkuta entiendespa kawsanankupaq (1 Pedro 3:7). Casarasqakunaqa puñusqankupi deberninkutaqa kuyanakuspam cumplinanku. Sichum warminwan qosa puñuspan mana kuyakuyniyoq kaptinqa manam mayqanninkupas contentakunqachu.

¹² Wakin kutipiqa ichapas tanteanmanku deberninkuta mana ruranankupaq. Ejemplopaq, warmi killanwan onqoptin otaq llumpay pisipasqa kaptin (tupachiy Levitico 18:19). Otaq llamkayninpi sasachakusqanwan qosa hukmanyasqa sientekuptin. Ima asuntopas kasqanrayku mana puñunankupaq ‘tanteaspankuqa’ sonqonkumantam allinta parlanakunanku (1 Corintios 7:5). Chaymi mayqanninkupas mana yanqakunataqa piensanqachu. Sichum deberninta qosanwan warmi mana cumpliyta munaptinqa otaq qosa deberninta kuyakuywan mana cumpliptinqa ima huchapakuymanpas wichiykunmankum. Kaykunawanmi casado vidankupi wakinqa sasachakunku.

13. ¿Imaynatam cristianoqa pensamientonta waqaychanman chuya kananpaq?

¹³ Jehová Diosta serviqqa solteropas otaq casarasqapas manam qawanankuchu qalalla kaqkunataqa chaykunaqa millakuypaq kaq ruraykunamanmi apanman (Colosenses 3:5). Cuidakunankutaqmi huk qariwan otaq warmiwan ima asuntomantapas rimaspankuqa imayna piensasqankuta chaynataq rurasqankutapas. Jesusmi nin: “Pipas warmita munapayaspan qawaqqa sonqonpim hukwan pierdekuy huchata rurarunña”, nispa (Mateo 5:28). Bibliapa consejasqanman hina casarasqakuna deberninkuta cumplispankuqa manapaschá ima tentacionmanpas urmanqakuchu nitaq huchapakunqakuchu. Chaymantapas casado vidapi deberninkuta ruraspankuqa kusikunkum hinaspam casado vidata qallarichiq Diospa regalonta hina qawanku (Proverbios 5:15-19).

14. Wakin kutipiqa, ¿imam pasachkan casado vidapi hinaspa imanasqa?

¹⁴ Kusikunapaqmi, yaqa llapan casarasqa cristianokunam casado vidankupi sasachakuyninkuta atipanku. Wakin kutipim ichaqa mana chaynachu. Runaqa lliwmi pantaq kanchik chaynataq Satanaspa munaychakusqan runakunapa kasqanpim kawsanchik chaymi wakin casarasqakunaqa divorcianakuyman chayanku (1 Juan 5:19). ¿Imaynatam kayna sasachakuykunata cristianokuna atipanmanku?

15. a) Bibliapa nisqanman hina, ¿ima kaptillantaq divorciakunmanku hinaspa yapamanta casarakunmanku? b) ¿Imanasqataq wakinqa mana divorciakunkuchu qosan otaq warmin hukwan pierdekuchkaptinpas?

¹⁵ Kay libropa 2 kaq yachachikuyninpim yachamurqanchik qosa otaq warmi hukwan pierdekuptillan divorciakuymanta chayna casollapi hukwan casarakuy atinankumantapasc (Mateo 19:9). Qosanchik otaq warminchik engañawasqanchikmanta seguro kaspaqa manam imayna tanteakuytapas atinchikchu. ¿Hinallachu casarasqa kasun icha divorciakusunchu? Chaypaqqa manam kanchu kamachikuy. Wakin cristianoqa pampachaykunmi huchapakuq qosanta otaq warminta sonqonmanta wanakuptinqa hinaspam casado vidankupiqa hawkalla kawsakunku. Wakinqa manam divorciakunkuchu wawa-churinkurayku.

16. a) ¿Imanasqataq wakinqa divorciakunmanku hukwan pierdekuq qosankumanta otaq warminkumanta? b) Mana huchallikuq qosa otaq warmi imayna tanteakusqanpiqa, ¿imanasqataq pipas mana chaqrukunanchu?

¹⁶ Wakinpiqa huchapakusqankuraykum wiksayakurunku, ima onqoywanpas hapirachikunku. Otaq warmakunataqa cuidananpaschá kanqa abusaq taytanmanta. Chaymi manaraq imatapas tanteachkaspanku allinta piensananku. Sichum qosan otaq warmin pierdekusqanmanta yachasqan qepata paywan puñuspanqa pampachasqantam qawachichkan chaynataq hinalla casarasqa kay munasqantapas. Chaynaqa manam divorciakunmanñachu hukwan casarakunanpaqqa. Hukwan mana pierdekuq warmi otaq qari imayna tanteakusqanpiqa manam pipas chaqrukunanchu. Tanteakusqanman hinachá kawsanqa. “Rurasqanchikmantaqa sapakamam Diosman cuentata qosunchik” (Galatas 6:5).

17. Mayqenpas mana pierdekuchkaptin rakikuspaqa, ¿imatam mana rurayta atinmanchu Bibliapa nisqanman hina?

¹⁷ ¿Qosan otaq warmin hukwan mana pierdekuchkaptin pipas rakikunmanchu otaq divorciakunmanchu? Arí, rakikunmanmi otaq divorciakunmanmi, ichaqa cristianoqa manam librechu hukwan casarakunanpaq (Mateo 5:32). Bibliam nin: ‘Rakinakuspaqa amayá hukwanqa casarakuchunchu, manachayqa qosanwanyá amistachun’, nispa (1 Corintios 7:11). ¿Ima llumpay sasachakuy kaptintaq pipas rakikunman?

18, 19. ¿Imakuna kaptintaq cristianoqa rakikunman otaq divorciakunman yapamanta manaña casarakunanpaq kaptinpas?

¹⁸ Familiaqa wakchayarunmanmi qosa qella kaptin otaq llumpay ima vicioyoqpas kaqtinqa.d Qosaqa yaqapaschá familianta mantienenanpaq qollqeta gastanman pukllaykunapi, trago tomaykunapi otaq drogakunapipas. Bibliam nin: “Pipas [...] wasinpi yachaqkunata mana mantienespanqa qepanchakurunñam iñisqantapas, payqa Diosman mana iñiq runakunamantapas peorraqmi rikurirun”, nispa (1 Timoteo 5:8). Sichum qosa mana cambiayta munaspan vicionkunapaq, warminpa qollqenta qechuptinqa warmiqa kikinta chaynataq wawankunata amparananpaqmi tanteakunman rakikunanpaq otaq divorciakunanpaqpas.

¹⁹ Qosa otaq warmi llumpay maqakuq kasqanwan vidanta peligropi churaptinqa mayqenpas rakikunmanpaschá autoridadpa qayllanpi. Chaymantapas sichum qosa otaq warmi Diospa contranpi imatapas rurananpaq sapa kuti obligaptinqa hinaspa Dioswan amistadnin peligropi kaptinqa tanteakunmanpaschá rakikunanpaq. Dioswan amistadnin peligropi kasqanraykum qosaqa otaq warmiqa tanteanman ‘runakunamanta puntataqa Diosta kasukuspan’ autoridadkunapa qayllanpi rakikuyta (Hechos 5:29).

20. a) Rakinakuy otaq divorcianakuy kaptinqa, ¿imaynatam yanapanmanku iñiyninkupi allin takyasqa otaq congregacionpi ancianokuna ichaqa imatataq mana ruranankuchu? b) ¿Imanasqataq mana allinchu kanman yanqa-yanqa sasachakuywan warmipas otaq qosapas divorciakuyta otaq rakinakuyta munaptinqa?

²⁰ Maynataña ñakarichisqa kaptinpas manam pipas hikutananchu rakikunanpaq nitaq hinalla kuska kananpaqpas. Iñiyninpi allin takyasqa iñiqmasinchik otaq congregacionpi ancianokunapas yanapanmanmi Bibliapa nisqanwan, ichaqa manam yachankuchu sasachakuqpa vidantaqa. Chaytaqa Jehová Diosllam yachan. Sichum qosanpa yanqa faltankunata servichikuspa rakikuyta munaspanqa qawachichkan Diospa qallarichisqan casado vidata mana respetasqantam. Qosan llumpayta ñakarichiptin vidanpas peligropi kasqanwan rakikuyta munaptinqa manam pipas juzgananchu. Chaynallataqmi rakikuy munaq cristianopaqpas, “lliwchanchikmi Diospa qayllanman rikurisunchik juzgawananchikpaq” (Romanos 14:10).

21. ¿Ima willakuytaq qawachiwanchik Bibliapa consejonkuna casado vidapi yanapaq kasqanta?

²¹ Qallariypi rimasqanchik Lucia sutiyoq warmim qosanmanta kimsa killaña rakikusqan qepata Jehová Diospa testigonkunawan Biblia estudiayta qallaykurqa. Luciam willakun: “Bibliaqa admirakuypaqmi casada vidaypi sasachakuyniykunata allichanaypaq yanapawarqa. Semanallaraq Bibliata estudiasqaywanmi qosaywan chaylla allinyanakuyta munarqani. Chaymi seguropuni kani Jehová Diosqa casado vidapi imaymana sasachakuytapas allichay atisqanta, yachachikuyninkunaqa yanapanmi casado vidapi kuyanakuspa kawsakunapaq. Jehová Diospa testigonkunaqa casarasqa warmi-qaritam rakinachinku nispa huk runakunapa nisqankuqa manam cheqapchu. Ñoqataqa allintam paykunaqa yanaparuwanku”, nispa. Luciaqa yacharurqam Bibliapa consejasqanta casada vidanpi kasukuyta.

22. ¿Imapitaq confiananku casarasqakunaqa?

²² Manam Luciallatachu yanaparqa. Casado vidaqa kusikunapaqmi manam ñakarinapaqchu. Chayraykum Diosqa casado vidapaq admirakuypaq consejokunata qorqa Palabranpi. Bibliaqa ‘mana yachaqman yachay qoykuqmi’ (Salmo 19:7-11). Rakinakunankupaqña otaq divorciakunankupaqña kaqkunatam yanaparqa, hinaspapas yanapantaqmi imaymana sasachakuyniyoqkunatapas. Casarasqakunaqa confianankum Jehová Diospa qosqan consejokunapi. Chayqa yanapanqapunimá.

1, 2. a) ¿Imakunam pasawanchik yuyaqyaptinchik? b) Diosta serviq ñawpa runakuna, ¿imaynatam kusikuyta tarirqaku?

MACHUYAPTINCHIKQA otaq payayaptinchikqa tukuy imapim vidanchik cambian. Kallpanchik pisiyaptinmi manaña igualchu cuerponchik. Espejopi qawarikuspam cuentata qokunchik uyanchik sipuyasqanta, chukchanchik soqoyasqanta hinaspa pisi-pisimanta wichisqantapas. Chaymantapas qonqay sonqoñam rikurinchik. Chaynallataqmi costumbrananchik casarasqa wawa-churinchikkunawan hinaspa willkanchikkunawan vida pasaytapas. Wakinñataqmi jubilakuruspanku hukmanña sientekunku.

² Cheqaptamá pipas yuyaqyaruspaqa sasachakunñam (Eclesiastes 12:1-8). Imayna kaptinpas qawasunchikyá Diosta serviq ñawpa runakunata. Paykunaqa allin yachayniyoq hinaspa allin entendimientoyoqmi karqaku, chaymi yuyaqyasqankupi allinta yanaparqa kusisqa kawsakunankupaq (Genesis 25:8; 35:29; Job 12:12; 42:17). ¿Ima rurasqankutaq yanaparqa machu-payayasqankupi kusisqa kawsakunankupaq? Diospa kamachisqanman hina kawsakusqankum (Salmo 119:105; 2 Timoteo 3:16, 17).

 3. ¿Imatataq nirqa apostol Pablo machu-payayaq cristianokunaman?

³ Pablom Titoman nirqa: ‘Machu señorkunatayá rimapayay imamantapas controlakuspa respetachikuq hinaspa allin piensaq kanankupaq, paykunaqa iñisqankupi, kuyakuyninkupi hinaspa pacienciayoq kayninkupiyá allinta takyachunku. Paya señorakunapas Diospa agradonpaqyá kawsachunku, amayá runamasinpa contranpiqa rimachunkuchu, amayá tomaymanqa qokuruchunkuchu, paykunaqa allin ruraytayá yachachichunku’, nispa (Tito 2:2, 3). Kay nisqanta kasukuyqa yanapawachwanmi yuyaqyasqanchikpi sasachakuyninchikta atipanapaq.

4, 5. ¿Imaynam sientekunku tayta-mamakuna wawa-churinku casarakuruspa pasakuptinku hinaspa ima ruraymi yanapan?

⁴ Vidanchik cambiaptinqa pacienciakuspam costumbrananchik. Astawanraqmi wawanchik otaq churinchik casarakuruspa pasakuptinqa. Kaywanmi tayta-mamaqa cuentata qokunku machu-payayasqankumanta. Tayta-mamaqa kusikunkum wawa-churinku yuyayniyoqña kasqanwan, ichaqa tapukunkum sichum vida pasanankupaq hina uywasqankumanta. Chaymi llakikunku pasakuptinku.

⁵ Chayraykum tayta-mamakunaqa wawa-churinkumanta hinalla preocupakunku manaña ladonkupi kaptin. Huk mamam nirqa: “Wawaykuna allin kasqanta uyariykuyllatam munani anchata kusikunaypaq”, nispa. Huk taytapas ninmi: “Warmi churiy casarakuspa ripukuptinmi llumpayta llakikurqaniku. Paywanqa kuskam imatapas ruraq kaniku”, nispa. ¿Imaynatam kay tayta-mamakuna wawa-churinkumanta llakikuyninkuta atiparqaku? Hukkunata yanapaspam.

 6. ¿Imataq familiakunata yanapan hawkalla kawsakunankupaq?

⁶ Wawa-churikuna casarakuptinmi tayta-mamakunapa vidanku cambian. Genesis 2:24 nin: ‘Qariqa tayta-mamanta saqespam hukllawakunqa warminmanña chaymi iskayninku huk runa hinallaña kanqaku’, nispa. Familiapi pi uma kananpaq Diospa churasqanta tayta-mamakuna respetasqankum yanapanqa wawa-churinkuna casarakuptin hawkalla kawsanankupaq (1 Corintios 11:3; 14:33, 40).

 7. ¿Imayna tanteasqantaq yanaparqa huk taytata churinkuna casarakuruspa pasakuptinku?

⁷ Huk tayta-mamam llakisqa karqaku iskay warmi wawanku casarakuspa pasakuptinku. Qallariypim tayta mana allintachu sientekuq masankunawan. Ichaqa piensarqam familiapi pi uma kananpaq Diospa nisqanpi, chaymi entienderqa churinkunapa umanqa qosankuña kasqanta. Consejonta mañakuptinkupas tapuykuqmi, ¿imanintaq qosayki?, nispa; chaymi consejaykuq qosankupa nisqanman hina. Chaywanmi masakunaqa suegronkuta qawanku amigonkuta hina, valorankutaqmi consejonkunatapas.

8, 9. ¿Imaynatam wakin tayta-mamaqa casarasqa wawa-churinku respetasqankuta qawachinku?

⁸ Diospa nisqanman hina kawsaq chayraq casarasqakuna, ¿tayta-mamanpa munasqanman hina mana ruraptinkuqa? Casarasqa iskay wawa-churinkumantam huk tayta-mama nin: “Jehová Diospa piensasqantam qawachiniku, piensasqankuwan tanteasqayku mana tupaptinpas respetaspam yanapaniku”, nispa.

⁹ Asia law nacionkunapim wakin mamakuna mana munankuchu qari wawanku casarakuruspa sapaqpiña yachanankuta. Ichaqa familiapi uma kananpaq Diospa kamachisqanta respetaspankum llumchuyninkunawanqa manaña piñanakunkuchu. Huk iñiqmasinchikmi wawankuna casarakusqanmanta “anchata kusikurqa”. Chaymantapas kusikurqataqmi familianmanta wawan allinta cuentallikuptin hinaspa machu-payayasqankuman hina mantieneypi manaña preocupakusqankumantapas.

10, 11. Bibliapa, ¿ima nisqantaq casarasqakunata yanapan machu-payayasqankupi mana sientechinakunankupaq?

¹⁰ Machuyayta otaq payayayta qallarispaqa cambiankum. Wakin qarikunam mozo tukuspanku mozokuna hinaraq pachakunku. Wakin warmikunañataqmi edad critica nisqankuwan kaspanku hukman sientekunku. Llakikuypaqmi chay warmi-qarikunaqa vida pasaq masinta sientechinku mozo-sipaskunata qawapayaspanku. Diosta serviq machuyaqkunaqa ‘allinta piensarispam’ aychanpa munasqanta controlanku (1 Pedro 4:7). Chaynallataqmi payayaq warmikunapas kallpanchakunku casado vidanku takyananpaq, qosanta kuyaspam Diospa agradonpaq kawsanku.

¹¹ Lemuel sutiyoq reymi qellqarqa; “sasa tarinam allin warmiqa” qosanpaqmi allin kaqkunallata ruran ‘kawsanankamam tukuypi agradan’ nispa. Diosta serviq qosaqa valorananmi warmin edad critica nisqawan kaspan atipananpaq kallpanchakusqanta. Señoranta kuyasqanmi kallpanchanqa ‘alabananpaq’ (Proverbios 31:10, 12, 28).

12. ¿Imakunata rurayninkutaq yanapanman casado vidankupi huk sonqolla kawsakunankupaq?

¹² Tayta-mamaqa llumpaytam afanakunku wawa-churinku uywaypi, chaymi kikinkupaqqa manaña tiempochakunkuchu. Chaymi wawanku vida pasaytaña yachaspa pasakuptinqa kikinkupaqña tiempochakunku. Huk qosam nin: “Iskaynin warmi churiykuna pasakuptinkum chayraq reqsinakusqayku tiempopi hina señoraywan kawsarqaniku”, nispa. Hukñataqmi nin: “Cuidanakunikum saludniykuta, yuyachinakunikutaqmi ejerciciota ruranaykupaq”, nispa. Sapallanku mana sientekunankupaqmi iñiqmasinkuta invitanku. Allinmi hukkunapi interesakuyqa, Diospas kusikunmi (Filipenses 2:4; Hebreos 13:2, 16).

13. ¿Imanasqataq imam kaqta rimayqa casarasqakunata allinta yanapan yuyaqyaptinkupas?

¹³ Amayá imawanpas harkachikusunchu casado vidanchikpi rimapayanakuyninchiktaqa, sonqonchikpi kaqtam rimana (Proverbios 17:27). Huk qosam nin: “Imayna kasqaykumanta yachaspaykum sientenakuniku, chaywanmi astawanraq entiendenakuniku”, nispa. Señoranpas ninmi: “Yuyaqyasqaykuman hinam yacharuniku kuskayku qoñi yaku tomayqa, rimapayanakuyqa chaynataq yanapanakuypas allinpaq kasqanta”, nispa. Mana llullakuspa imam kaqta rimaymi casado vidata allinta yanapan sasachaqninchik Satanaspa ima toqllankunatapas atipanapaq.

14. ¿Imaynatam Timoteota abuelan yanaparqa cristiano kananpaq?

¹⁴ Willkakunaqa “sumaq corona hinam” yuyaqyaqkunapaq (Proverbios 17:6). Willkankunawan kuska kaqqa kusisqa hinaspa kallpanchasqam tarikunku. Bibliam sumaqta willawanchik yuyaqyasqa Loidamanta, paymi wawan Eunicewan willkanman Diosmanta yachachirqaku. Timoteoqa wiñarqa Diospa Palabranta maman chaynataq abuelan valorasqankuta yachaspanmi (2 Timoteo 1:5; 3:14, 15).

15. ¿Imaynatam abuelokunaqa yanapakunmanku willkankuman yachachiypi, ichaqa imatam mana ruranankuchu?

¹⁵ Willkakunataqa abuelonpas otaq abuelanpas yachachinmankum. Paykunaqa ñam warmankumanqa yacharachinkuña Diospa munayninmanta. Chaynallatataqmi willkankutapas yanapanmanku. Warmachakunaqa munankum Bibliamanta willakuykunata abuelon otaq abuelan willananta. Ichaqa tayta-mamanmi responsable kanku Diospa kamachisqanman hina uywanankupaq, abuelokunaqa yanapakuyllam-yanapakunku (Deuteronomio 6:7). Salmos qellqaq hinam Diosta mañakunmanku: “Diosnilláy, yuyaqña kaptiyqa amayá qonqarullawaychu. Diosnilláy, soqo umaña kaptiyqa amayá qonqarullawaychu. Ñoqaqa munachkaniraqmi qepa wiñaymanpas atiyllaykimanta willayta”, nispa (Salmo 71:18; 78:5, 6).

16. ¿Imakunatataq abuelokuna ruranmanku familiapi problemakuna mana kananpaq?

¹⁶ Llakikuypaqmi wakin abuelokunaqa willkankuta llumpayta consientenku, chaymi willkankupa tayta-mamanwan problemapi kanku. Ichaqa abuelonku otaq abuelanku kuyapayakuq kasqanraykupaschá willkakunaqa tayta-mamanman mana willananpaq kaqkunata willakunku. Wakin mozo-sipaskunam piensanku abuelonku otaq abuelanku paykunata entiendespa tayta-mamankumanta defiendenanta. ¿Imatataq ruranmanku chayna kaptinqa? Abuelokunaqa allin tanteowanmi willkankunata kallpanchanan tayta-mamanpi confianankupaq. Yachachinmankum chayna rurayqa Jehová Diospa agradonpaq kasqanta (Efesios 6:1-3). Allinpaq kaptinqa willkankunata yanapananpaqmi tayta-mamanwan puntata rimanan. Hinaspam imam kaqta willanmanku willkankuman vidankupi experienciankumanta. Tukuy sonqonmanta chaynata willasqanmi allinta yanapanqa.

17. ¿Salmos qellqaqpa ima nisqantataq qatipakunanku machu-payayaq cristianokunaqa?

¹⁷ Imapas ruray munasqanchiktam tiempopa risqanman hina musyakunchik manaña ruray atisqanchikta. ¿Imaynatataq kawsananchik yuyaqyasqanchikman hina? Ichapas 30 watanchikpi hinaraq sientekunchik, espejopi qawakuspam ichaqa manaña chaynañachu. Kaykunawanqa manam hukmanyanachu. Salmos qellqaqmi Diosta mañakurqa: “Machuyaruptiyqa amayá wischurullawaychu. Kallpallay tukuruptinqa amayá saqerullawaychu”, nispa. Ñoqanchikpas pay hinam confiananchik. Paymi nirqa: ‘Tukuy tiempom suyallasqayki. Ñoqam ichaqa aswan-aswan alabasqayki’, nispa (Salmo 71:9, 14).

18. Jubilasqa cristianoqa, ¿imaynatataq tiemponta allinta servichikunman?

¹⁸ Wakinqa jubilakuspankum Jehová Diosta astawan servinankupaq tanteakunku. Jubilasqa taytam nin: “Warmi churiy estudionta tukuruptinmi tiempowanraq tanteakurqani imam ruranaypaq. Precursor hina Diosta servinaypaqmi negocioytapas rantikururqani astawan tiempochakunaypaq. Oracionpim Diosta mañakurqani yanapawananpaq”, nispa. Jubilakuspa otaq llamkananchikpaq kallpanchik pisiyasqan tiempoman chayaspanchikqa yuyarinanchikmi admirakuypaq Unanchawaqninchikpa kayna nisqanta: “Ñoqaqa hina kaqllam kasaq machuyaptikichikpas. Ñoqam [cuidasqaykichik] soqo umaña kaptikichikpas”, nispa (Isaias 46:4).

19. ¿Ima consejotaq kachkan machu-payayaqkunapaq?

¹⁹ Jubilakuruspaqa otaq llamkananchikpaq kallpanchik pisiyaptinqa hukmanmi sientekunchik. Apostol Pablom, machu-payayaq cristianokunata consejarqa ‘imapipas controlakuq’ kanankupaq. Kayna consejasqanmi tukuy imapi yanapan qellapakuspa imatapas mana ruranankupaq. Controlakuq kaymi hinaspa imapipas ocupakuymi jubilasqaña otaq llamkanapaq kallpa pisiyaptinqa yanapanman. Chaynaqa ‘aswanyá llamkaychik Señorpa rurayninpi. Señorpaq llamkasqanchikqa manam yanqapaqchu kanqa’ (1 Corintios 15:58). Diosta astawan servinapaq kallpanchakuspaqa runamasinchiktam yanapasun (2 Corintios 6:13). Achka iñiqmasinchikkunam kallpanchakunku watankuman hina Diospa sumaq noticianmanta predicaspanku. Machu-payayaspanchikqa ‘iñiyninchikpi, kuyakuyninchikpi hinaspa pacienciayoq’ kayninchikpim allinta takyananchik (Tito 2:2).

20, 21. a) ¿Imataq rakichkan casado vidata kay tiempopi? b) ¿Ima ejemplotam Ana qon viudaman otaq viudoman?

²⁰ Llumpay llakikuypaqmi ichaqa manam ima ruraytapas atichwanchu kay tiempopiqa, wañuyqa casarasqakunatam rakinachkan. Qosan otaq señoran wañukuptin llakisqa iñiqmasinchikqa yachanmi vida pasaqmasin puñuchkaq hina kasqanta, hinaspam seguro sientekun kaqllamanta tupaykunanmanta (Juan 11:11, 25). Ichaqa ancha llakikuypaqmi piyninchikpas wañukuptinqa. Mayqenninkupas wañukuptinku, ¿imaynatataq llakikuyninkuta atipanmanku?a

²¹ Diosta serviq Anapa ejemplonmi yanapawachwan. Paypa qosanmi wañukurqa casarakusqankumanta 7 wata qepallata, Bibliapi paymanta leeptinchikqa 84 watayoqñam karqa. ¡Mayna llakisqachá tarikurqa qosan wañukuptinqa! ¿Imatam rurarqa llakinta atipananpaq? Tukuy sonqonwanmi Diosta servirqa tuta-punchaw (Lucas 2:36-38). Diosta servisqan chaynataq orakusqanmi yanaparqa llakinta hinaspa viuda kayninpi sapallan sientekusqanta atipananpaq.

22. ¿Ima rurasqankutaq yanaparqa wakin viudata otaq viudota llaki vidankuta atipanankupaq?

²² Qanchis chunka iskayniyoq watanpi warmim 10 wataña viuda tarikun paymi nin: “Vida pasaqmasiywan parlaykunaypaq manaña kasqanmi llumpayta llakichiwan. Qosayqa imamanta rimapayaptiypas uyariwaqmi. Rimaqmi kaniku congregacionmantawan predicacionmanta”, nispa. Huk viudapas ninmi: “Tiempopa pasasqanmi hampi hina niptinkupas, cuentatam qokuni tiemponchikta imayna servichikusqanchik yanapawasqanchikta. Ñoqanchikqa preparasqamá kanchik pitapas yanapanapaq”, nispa. 67 watayoq viudopas ninmi: “Hukkunata kallpanchaymi llakinchikta atipanapaq yanapawanchik”, nispa.

23, 24. ¿Ima consuelotataq Biblia qon yuyaqkunaman chaynataq viudakunaman otaq viudokunamanpas?

²³ Vida pasaqmasinchik wañukuptinpas Jehová Diosqa manam qonqawasunchu. Rey Davidmi nirqa: ‘Ñoqapam kapuwachkan imam mañakusqay. Chaytam ñoqaqa maskachkani. Tayta Diospa templonpim wañukunaykama kawsakuyta munachkani. Tayta Diospa lliw sumaqllaña kaynin qawaykuytam ñoqaqariki munachkani. Tayta Diospa templonpi yuyaymanaytam ñoqaqariki munachkani’, nispa (Salmo 27:4).

²⁴ Apostol Pablom nin: ‘Yanapaykuyá necesitaq viudakunata’, nispa (1 Timoteo 5:3). Chaywanmi qawachin congregacionpi mana piyniyoq necesitaq viudakuna yanapanamanta. Chaymantapas ‘yanapaykuy’ ninanqa respetaspa valoraymi. Diosman sonqo viudakuna otaq viudokunaqa consuelasqam tarikunku Diospa chaninchasqanta chaynataq cuidananpaq prometesqanta yachaspanku (Santiago 1:27).

25. ¿Imatam hinalla rurananchik yuyaqña kaspapas?

²⁵ Bibliam nin: ‘Yuyaqkunapa soqo chukchankuqa paykunapa adornon hina’ kasqanta. Nintaqmi: “Kawsayninpi allinta ruraspa machuyaruq runapaqqa umanpi sumaq corona hinam soqonkunaqa”, nispa (Proverbios 16:31; 20:29). Hinaptinqa casado kaspa, viuda otaq viudo kaspapas hinallayá Diosta servisun tukuy sonqonchikwan. Chaynata kawsaspam Diospa qayllanpi allin reqsisqa kasunchik hinaspam paraisopi manaña yuyaqyaspa wiñaypaq kawsakusunchik (Salmo 37:3-5; Isaias 65:20).

 1. ¿Imakunamantam tayta-mamanchikta debekunchik hinaspa imatam rurachwan reqsikusqanchikta qawachinapaq?

BIBLIAM nin: “Taytayki kasqanrayku kasukuy taytaykita. Mamayki payayaruptinqa amataq despreciaychu”, nispa (Proverbios 23:22). Ichapas nichwan ‘¡manam ñoqaqa chaytaqa haykapipas ruraymanchu!’, nispa. Yaqa lliwmi tayta-mamanchiktaqa mana desprecianchikchu aswanqa kuyanchikmi. Reqsikunchikmi imaymanata ruraspa uywawasqanchikmanta. Tayta-mamanchik kasqanraykum nacerqanchik. Dios Unanchawaqninchik kaptinpas tayta-mamanchik mana kaptinqa manach nacechwanchu karqa. Vida qowasqanchikmantaqa manam imata qospapas pagayta atichwanchu. Chaymanta piensarisun nacesqanchikmanta yuyayniyoq kananchikkama kallpanchakusqankupi, preocupakusqankupi, qollqe gastasqankupi chaynataq tukuy imata ruraspa kuyakuywan uywawasqanchikpipas. Chaymi Bibliapa kayna consejasqanta kasukuna: “Tayta-mamaykita respetay, chaynapi allin kanaykipaq hinaspa kay pachapi unay wata kawsanaykipaq” (Efesios 6:2, 3).

 2. ¿Imaynatataq yuyayniyoq churikunaqa ‘kuyakuywan kutichinmanku’ tayta-mamanku uywasqanmanta?

² Cristianokunamanmi apostol Pablo nirqa: ‘[Wawa-churikunayá otaq willkakunayá] puntata yachachunku wasinpi kaqkunapaq allin rurayta, tayta-mamankumanyá kuyakuywan kutichichunku uywasqanmanta. Chayqa allinmi, Diosninchikqa chayna ruranatam munachkan’ (1 Timoteo 5:4). Yuyayniyoq churikunaqa kuyakuywanmi agradecekuspa kutichinanku tayta-mamankuman otaq abuelonkuman kallpanchakuspa kuyakuywan uywasqankumanta. Chayta ruranapaqqa kaytam yachanchik: yuyaq tayta-mamanchikqa lliw runakuna hinam necesitanku kuyaspa sapa kuti kallpanchanata. Llapallanchikmi munanchik valorasqa kayta. Chaynallataqmi paykunapas munanku valorasqa kayta.

 3. ¿Imaynatataq interesakusqanchikta qawachinchik tayta-mamanchikman hinaspa abuelonchikman?

³ Tayta-mamanchikpi otaq abuelonchikpi interesakuspaqa kuyasqanchiktam qawachinchik (1 Corintios 16:14). Tayta-mamanchikwan manaña yachaspaqa yuyananchikmi ñoqanchikpi paykuna interesakusqankuta. Anchatam kusirikunmanku cartata apachiptinchik, telefonowan qayaptinchik otaq watukuptinchikpas. 82 watanpiña Miyo sutiyoq iñiqmasinchikmi nin: “Wawaywan masaymi congregacionkunata watukunku chaymi waway niwan: ‘Mamay ñoqaykuwanyá viajay’, nispa. Hinaspam sapa semana mayqan congregacionman rinanpaq listata apachimuwan chaynataq samapakusqan wasiyoqpa telefonontapas. Chaymi listanta qawaykuspay nini: ‘¡Kay semanataqa kaypim kachkanku!’, chaymi anchata Diosta agradecekuni kayna wawaywan bendeciwasqanmanta”.

 4. ¿Imaynatataq ñawpa tiempopi judiokunaqa costumbrenkuman hina tayta-mamankutaqa mana llakipayarqakuchu?

⁴ Tayta-mamanchikta respetaspaqa, ¿yanapananchikchu kapuqninchikwan? Yanapananchikmi. Jesuspa tiemponpim judiokunapa religionninpi umalliqkuna costumbrenkuman hina nirqaku kapuqniytam “Diosman qoykuni” nispa, chaymi tayta-mamanku yanapaytaqa manaña munarqakuchu (Mateo 15:3-6). ¡Pasaypaq mana llakipayakuqkunam karqaku! Chay runakunaqa manam yachachirqakuchu tayta-mamankuta cuidanankupaqqa aswanqa mana valoraspam mana imatapas qoykuqkuchu. Ñoqanchikqa manam chaynaqa kananchikchu (Deuteronomio 27:16).

 5. Wakin nacionpi gobierno yanapaptinpas, ¿imanasqam wawa-churiqa kapuqninkuwan tayta-mamankuta yanapananku?

⁵ Wakin nacionkunapiqa gobiernom yuyaqkunata yanapan paykunapaq sapaq wasita rurachispan, mikuyta, pachata qospan. Wakinpiqa jubilakuspam qollqeta chaskinku. Chaywanpas mana haypaptinqa otaq llamkananpaq kallpan pisiyaruptinqa churinkunam tayta-mamanman kuyasqanta qawachinan ima necesitasqankutapas qospanku. Paykunata cuidaspaqa allintam rurachkanchik, chay rurayqa familia qallarichiq Jehová Diostam hatunchan.

 6. ¿Imatataq wakin wawa-churikunaqa ruranku tayta-mamankuta yanapanankupaq?

⁶ Yuyayniyoq churikunam onqoq tayta-mamankuta kallpanchakuspa kuyakuywan atiendenku. Wakinmi tayta-mamankuta pusakunku wasinkuman otaq paykunapa wasinpa hichpanmanpas kuska yachanankurayku astakunku. Hukkunañataqmi rinku yuyaq tayta-mamankupa wasinpi yachanankupaq. Kayna rurasqankum wakin kutipiqa yanaparqa tayta-mamatawan wawa-churikunata.

 7. ¿Imanasqataq yuyaqña tayta-mamanchikta atiendenapaqqa allinta tanteana?

⁷ Atiendenankupaq chayna rurasqankuqa wakin kutipiqa manam munasqankuman hinachu lloqsin. ¿Imanasqa? Yaqapaschá preocupakuspa mana allin tanteasqankurayku. Bibliam nin: ‘Yachayniyoq runaqa [...] entiendenmi imayna kawsananta’, nispa (Proverbios 14:15). Ejemplopaq, yuyaqyasqa mamanchik sapallanña yachaspan sasachakuptinqa piensachwanpaschá wasinchikman pusaramuyqa allin kasqanta. Allinta tanteakunapaqmi ‘yachayniyoq runaqa’ kay tapukuykunapi piensananchik: ¿Imakunatam necesitan? ¿Kanmanchu gobiernomanta otaq sapaq oficinakunamantapas yanapakuykuna? ¿Munanmanchu huklaw wasipi kayta? Chayna kaptinqa, ¿imaynataq sientekunman? ¿Llakikunmanchu amistadninkunamanta? Hinaspa, ¿imaynataq sientekunman? ¿Rimarunchikñachu kaykunamanta paywan? Wasinchikman pusamuptinchikqa, ¿imaynataq sientekunman familianchik hinaspa ñoqanchikpas? Atiendenapaq kaptinqa, ¿pitaq atiendenman? ¿Yanapanakuchwanchu atiendenapaq? ¿Rimarunchikñachu familianchikwan imayna atiendenamanta?

 8. ¿Imakunatam rurana yuyaq tayta-mamanchikta atiendenapaq?

⁸ Yuyaq tayta-mamataqa lliw wawa-churikunam atiendenanku, chaypaqmi allin kanman huñunakuspa tanteanakuyninku. Hinaspapas allinmi kanman congregacionpi ancianokunawan parlay otaq yuyaq tayta-maman atiendeq iñiqmasinchikkunawanpas. Bibliam nin: “Runapa ruray munasqanmi mana qespinchu mana consultaspa rurasqanrayku. Runapa imapas rurasqanqa qespinmi achka consejaqkunata consultasqanrayku”, nispa (Proverbios 15:22).

9, 10. a) ¿Imaynatam qawachichwan yuyaqkuna respetasqanchikta? b) Yuyayniyoq wawa-churikuna tayta-mamankuta imawanña yanapaspapas, ¿imaynatam atiendenanku?

⁹ Yuyaq tayta-mamanchikta atiendenapaqqa kuyapayaspam entiendenanchik. Tiempopa risqanman hinam paykunaqa sasachakunku puriypi, mikuypi hinaspa ima yuyaypipas. Chaymi yanapananchikta necesitanmanku. Churikunaqa llumpaytam preocupakunku tayta-mamankumanta chaymi consejanku, ichaqa manam qonqanankuchu tayta-mamankuqa tukuy vidankupi ancha experienciayoq kasqankuta hinaspa vida pasanankupaq imakunapipas tanteakuq kasqankuta. Paykunaqa manam qonqankuchu tayta-mama kasqankuta nitaq experienciayoq kasqankutapas. Chaymi wawa-churinkunaña paykunamanta cuentallikuptinkuqa hukmanyasqa tarikunku otaq sientekunku. Wakin yuyaqkunañataqmi piñapakunku ima rurasqankumantapas controlaptinku.

¹⁰ Chayna sasachakuykuna allichayqa sasam ichaqa allinmi kanman kikin yuyaq tayta-mamakuna atisqankuman hina tanteakunankupaq saqeyqa. Paykunawan manaraq rimaspaqa manam imatapas tanteananchikchu. Yuyaq kaspankupaschá manaña ñawpaqpi hinañachu imatapas ruranku. Ichaqa atisqankuman hina ruranankupaqmi saqena. Cuentatam qokusun llumpayta mana controlaptinchikqa sumaqllata paykunawan kawsakusqanchikta. Chaymi paykunapas, ñoqanchikpas kusisqa kasunchik. Allinninkupaq munaspaqa imamantapas respetowanmi rimananchik. Bibliam nin: “Yuyaqkunapa qayllanpi sayarispam paykunataqa respetanki”, nispa (Levitico 19:32).

11-13. Tayta-mamanchik mana kuyaspa uywawaptinchikpas, ¿imam yanapawachwan mana sientikuspa atiendenapaq?

¹¹ Wakinpiqa mana kuyakuywan uywasqa kasqankuraykum churikunaqa sasachakunku yuyaqyasqa tayta-mamanku atiendeypi. Ichapas taytanchikqa mana kuyapayakuqpas karqa mamanchikñataq llumpay maqakuq. Tayta-mamanchik munasqanchikman hina mana uywawasqanchikwanpaschá hukman sientekunchik. ¿Atipachwanchu chayna sientekusqanchikta?a

¹² Finlandia nacionpim wiñarqa Basse sutiyoq mozo, paymi nin: “Padrastroymi Alemania nazi nisqapi guardia karqa. Chaymi genionta mana controlaq kaptin manchakuypaq karqa. Mamaytam qayllaypi achka kutita maqarqa. Huk kutipim ñoqawan llumpayta piñakuruspan correanpa fierronwan uyaypi waqtaruwarqa camaypa hawanman wichiykunaykama”, nispa.

¹³ Ichaqa cuentatam qokuna tayta-mamapa allin kayninkunapi. Basseqa nintaqmi: “Padrastroyqa anchatam llamkaq mantienewanankupaq. Manam haykapipas kuyaykuwarqachu ichaqa yacharqanim imanasqa chayna kasqanta. Warmachallaraq kaptinmi maman wasinmanta qarqorurqa. Anchata sasachakuspam vida pasayta yacharqa, chaymantapas mozollaraq kachkaspanmi guerraman rirqa. Chayna kasqanta yachaspaymi mana huchachaspay aguantaq karqani. Yuyayniyoqña kachkaptiymi payqa onqorurqa hinaptinmi wañukunankama atisqayman hina atienderqani. Sasa kaptinpas anchatam kallpanchakurqani kuyasqa churin hina atiendenaypaq paypas allinpaqchusmi hapiwarqa”, nispa.

14. ¿Bibliapa ima nisqantaq yanapawachwan yuyaqyasqa tayta-mamanchikta sumaqllata cuidanapaq?

¹⁴ Familiawanpas chaynataq piwanpas Bibliapa kayna nisqanta kasukuyqa allinninchikpaqmi: “Mosoq pachawan pachakuchkaq hinayá allinkunata ruraspa reqsichikuychik llakipayakuspa, sumaq sonqo kaspa, humillakuspa, llampu sonqo kaspa hinaspa pacienciakuspa. Pipapas quejan kaptinqa aguantanakuspayá pampachanakuykuychik, chaynataqa rurankichik qamkunatapas Señor pampachaykususqaykichikman hinam” (Colosenses 3:12, 13).

15. ¿Imanasqataq onqoq tayta-mamanchik atiendeyqa llakikuypaq?

¹⁵ Onqoq tayta-mamata atiendeyqa llumpay sasam, achka ruraykunata cumplinapaq tiempo necesitakusqanrayku. Aswan sasaraqmi imayna sientekusqanchik atipayqa. Llakikuypaqmi onqoq tayta-mamanchik, manaña imapas ruray atisqanta qawayqa. Puerto Rico nacionmanta Sandy sutiyoq warmim nin: “Mamaymi llapallaykumanta nanachikuq karqa. Llumpaytam llakikurqaniku atiendespayku. Onqoyninwanmi wistuyta qallaykurqa, hinaspam tawnawanña puriq chaymantam andador nisqankuwanña hinaspa ruedayoq sillapiña. Sapa kutim aswanyarqa wañukunankama. Cancer onqoymi hapirurqa tullunpi chaymi tuta punchaw atiendena karqa. Hinaptinmi bañachirqaniku, mikuchirqaniku hinaspa leepurqaniku. Llumpay llakisqam sientekurqaniku. Mamay wañuypa patanpiña kasqanta qawaykuspaymi kuyasqayrayku llumpayta waqarqani”, nispa.

16, 17. ¿Ima ruraytaq yanapawachwan onqoq tayta-mamanchikta atiendespa mana hukmanyarunapaq?

¹⁶ Sandy hina tarikuspanchikqa, ¿imatataq rurachwan? Bibliata leespa Jehová Diosta uyariymi hinaspa orakuspa Dioswan rimaymi yanapawasunchik (Filipenses 4:6, 7). Yanapawachwantaqmi allinta alimentakuy hinaspa allinta puñuypas. Kaykunata ruraspam allinta sientekusunchik cuerponchikpi hinaspa piensayninchikpipas onqoq familianchikta atiendenapaq. Cambiachwantaqmi sapa punchaw imapas rurayninchikta. Achka punchawkuna samariyta mana atispaqa pisi tiempollapas samarinapaqmi kallpanchakuna. Chaypaqmi hukpa yanapakuyninta maskana onqoq tayta-mamanchikta atiendeykunanpaq.

¹⁷ Wakin churikunaqa llumpaytam tayta-mamanmanta preocupakunku imatapas ruranankupaq. Ichaqa manam pesakunachu mana ruray atisqanchikmantaqa. Wakin kutipiqa tayta-mamanchikta cuidanankupaqmi pusachwan yuyaqkunata cuidananku wasiman. Onqoq tayta-mamanchikta atiendespaqa allintam tanteakunanchik atisqanchikman hina yanapanapaq. Tayta-mamanchikta atiendespapas atiendenataqmi warminchikta otaq qosanchikta chaynataq wawa-churinchikkunatapas.

18, 19. ¿Imatam Diosqa prometen serviqninkunapaq hinaspa ima ejemplotaq qawachin promesan cumplisqanta?

¹⁸ Jehová Diosmi kuyakuywan Palabranpi consejan yuyaqyasqa tayta-mamanku atiendeqkunata, ichaqa manam chayllachu. Salmo qellqaqmi nin: “Diosqa llapallan qayakuqninkunapa hichpallanpim kachkan. [...] Qayakuptinkum uyariykuspa salvaykun”, nispa. Serviqninkunatam Diosqa amparanqa llumpay sasachakuypiña tarikuptinkupas (Salmo 145:18, 19).

¹⁹ Myrna sutiyoq iñiqmasinchikmi Diospa chayna yanapakuyninta chaskirqa, apoplejía nisqa onqoywan maman mana kuyuriqña rikuriruptin. Myrnam nin: “Ancha hukmanyanapaqmi kuyasqa aylluyki ñakariqta qawayqa hinaspa iman nanasqanta mana yachayqa. Pisi-pisimanta aswanyaptinmi ima ruraytapas mana atirqanichu. Chaymi qonqorakuykuspay achka kutita Diosman willakurqani manaña kallpayoq kasqayta. Rey David hinam Jehová Diosta mañakuspay waqarqani weqeyta odrepi churachkaq hina churananpaq (Salmo 56:8). Prometesqanman hinam ‘Jehová Diosqa yanapaykuwarqa’” (Salmo 18:18).

20. Yuyaq tayta-maman wañukunanña kaptinpas, ¿Diospa ima promesankunataq kallpanchanman cuidaqnin ayllunkunata?

²⁰ Ninkum yuyaq tayta-mama atiendeyqa “llumpay llakipi tukusqanta”. Yanapananchikpaq maynataña kallpanchakuptinchikpas yuyaqyaywanqa wañunkupunim, chaynam pasarqa Myrnapa mamanwanpas. Diospi confiaqkunaqa yachankum wañuqkuna kawsarimunanta. Apostol Pablom nin: “Ñoqapas paykuna hinam confianzawan suyachkani allin runakunatawan mana allin runakunata hamuq punchawpi Dios kawsarichimunanta”, nispa (Hechos 24:15). Yuyaqkuna wañukuptinqa, familianqa consuelasqam tarikunku kawsarimuymanta yachasqankuwan hinaspa paraisopi wañuy manaña kananmanta Diospa prometesqanwan (Apocalipsis 21:4).

21. ¿Imakunapim tukunqa yuyaq tayta-mamankuta respetowan cuidasqanku?

²¹ Diosta serviqkunaqa tayta-mamanku yuyaqña kaptinpas kuyaspam respetowan cuidanku (Proverbios 23:22-24). Chaynata ruraspam Bibliapa kayna nisqanman hina kusikunku: “Qamraykuyá tayta-mamayki kusikuchun. Qamraykuyá wachakusuqniki kusikuchun” (Proverbios 23:25). Yuyaq tayta-mamanta respetaspa cuidaqqa Jehová Diospa agradonpaqmi, hinaspam Pay respetasqantapas qawachichkan.

 1. ¿Imatataq Diosqa munarqa familiapaq?

ADANWAN Evata Jehová Dios casarachiptinmi, Adanqa tukuy sonqonmanta kusikuywan hebreo simipi sumaq rimaykunata rimarqa (Genesis 2:22, 23). Ichaqa manam runakuna kusikunallankutachu Diosqa munarqa. Aswanqa casarasqa runakuna familiantin Paypa Munayninta ruranankutam. Adantawan Evatam nirqa: “Wawa-churiyoqyá kaychik, kay pachamanyá huntaychik, munaychakuychikyá lamar qocha challwakunapi, munaychakuychikyá alton pawaq animalkunapi. Munaychakuychikyá allpapa hawanpi, llapallan qasqonpa puriq animalkunapi”, nispa (Genesis 1:28). Kay kamachikuyqa kusikunapaq ruraymi karqa. Adanwan Eva chaynataq wawa-churinkunapas Jehová Diospa kamachisqanta kasukuspankuqa kusisqam kawsakunmanku karqa.

2, 3. ¿Imaynatam kay tiempopipas familiaqa kusisqa kawsakunmanku?

² Kay tiempopipas Diosta kasukuq familiaqa kusisqam kawsakunku. Apostol Pablom qellqarqa: “Diosman sonqo kaymi aswan allinqa tukuy imapaq, kay tiempopi chaynataq hamuq tiempopi allinta kawsananchikpaqpas” (1 Timoteo 4:8, NM). Diospa agradonpaq kawsaq familiaqa kusisqam ‘kay tiempopipas [...] kawsakunku’ (Salmo 1:1-3; 119:105; 2 Timoteo 3:16). Bibliapa nisqanta familiapi hukllanpas kasukusqanqa allintam yanapakun mayqenninkupas mana kasukunankumantaqa.

³ Kay libropim yacharunchik familia kusisqa kananpaq Bibliapa yachachisqankunata. Yaqapaschá cuentata qokamurqanchik chay consejonkuna kay libropi achka kutita rikurisqanmanta. ¿Imanasqa? Familianchikwan allinta kawsakunanchikpaq yanapawasqanchikraykum. Bibliapa nisqanta kasukuq familiaqa ‘kay tiempopipas kusisqam kawsakunku’. Kaqllamantayá qawasunchik tawa yachachikuykunata.

 4. ¿Imanasqataq casado vidapiqa imapipas controlakuq kana?

⁴ Rey Salomonmi nirqa: “Imaynam murallasqa llaqta tuñiriruspan mana defensayoqña rikurirun, chaynam mana controlakuq runapas mana defensayoqña rikurirun”, nispa (Proverbios 25:28; 29:11). Casado vidapi kusisqa kawsakuy munaqqa ‘controlakuqmi’ kanan. Mana allinta rimaspa piñakuyqa unaytam hukmanyachikun, wakinpiqa mana qonqay atinam.

 5. Pantaq runa kachkaspapas, ¿imakunata ruraspam controlakuq kachwan hinaspa imakunapim yanapawasun?

⁵ Adanmanta miraqkunaqa pantaq runa kasqanchikraykum mana imapipas cabaltaqa controlakuchwanchu (Romanos 7:21, 22). Chuya espiritum yanapawanchik imapipas controlakuq kananchikpaq (Galatas 5:22, 23). Chaymi controlakuq kanapaqqa Diospa chuya espiritunta mañakunanchik, Bibliapi consejokunata kasukunanchik, controlakuq runakunawan hukllawakunanchik hinaspa mana controlakuq runakunamantañataq karunchakunanchik (Salmo 119:100, 101, 130; Proverbios 13:20; 1 Pedro 4:7). Chayna kawsakuymi harkawasun ‘huchapakuyman’ apaq tentacionkunamanta (1 Corintios 6:18). Chaymantapas manam maltratanakusunchu nitaq tomaymanpas qokurusunchu. Chaynallataqmi imaña piñachiwaptinchikpas otaq ima sasachakuypiña kaspapas hawkalla kasunchik. Chaynaqa yuyayniyoqpas, warmakunapas kallpanchakusunyá imapipas controlakuq kananchikpaq (Salmo 119:1, 2).

 6. a) Diospa nisqanman hina, ¿pitaq familiapi nanachikuq? b) Familian kusisqa kananta munaspanqa, ¿imaynatam qosaqa Jesuspa ejemplonta qatipakunman?

⁶ Chaymantapas Bibliaqa yachachintaqmi familiapi pim nanachikuqmanta otaq uma kasqanmanta. Pablom nanachikuqkunamanta nirqa: “Ichaqa munanim kay yachanaykichikta: Cristoqa llapa qaripa umanmi, qariñataqmi warminpa uman chaynataqmi Diospas Cristopa uman”, nispa (1 Corintios 11:3). Kaywanmi yachanchik familiapi nanachikuqqa qosa kasqanta, warminñataqmi tukuy sonqonwan yanapanan, wawa-churikunañataqmi tayta-mamanta kasukunanku (Efesios 5:22-25, 28-33; 6:1-4). Diospa kamachisqanman hina familianmanta qosa nanachikuptinqa kusisqam kawsakunqaku. Diosta serviq qosaqa kuyakuywanmi familianmanta nanachikun, manam obligaspanchu. Jesuspa ejemplontam qatipakunku. Jesucristo tukuy imamanta nanachikuq kaspapas, ‘manam servichikunanpaqchu hamurqa aswanqa servinanpaqmi’ (Efesios 1:22; Mateo 20:28). Chaynallataqmi, Diosta serviq qosakunapas manam munasqallantachu maskananku aswanqa warmin hinaspa churinkuna allin kanankutam (1 Corintios 13:4, 5).

 7. Bibliapa, ¿mayqen yachachikuyninkunataq casada warmita yanapan Diospa nisqankunata kasukunanpaq?

⁷ Diosman sonqo warmiqa manam qosanwanqa atipanakunchu aswanqa uma kasqantam respetan. Kusisqam ima ruraypipas yanapan. Wakin kutipiqa Bibliam nin qosaqa warmipa dueñon kasqanta kaywanmi qawachin kamachiqnin kasqanta (Genesis 20:3). Casarasqa warmiqa kawsan ‘qosanpa [...] kamachikuyninman hinañam’ (Romanos 7:2). Bibliaqa nintaqmi warmiqa qosanpa ‘yanapaqnin’ kasqanta (Genesis 2:20). Chaymi paykunaqa qosankuta yanapanku imakunapas ruray yachasqankuwan (Proverbios 31:10-31). Bibliaqa nintaqmi, warmiqa qosanpa ‘vida pasaqmasin’ otaq llamkaqmasin kasqanmanta (Malaquias 2:14). Bibliapa kayna nisqankunam casarasqa warmi-qarita yanapan respetanakunankupaq.

8, 9. ¿Bibliapi mayqen yachachikuykunataq familiata yanapan sumaqllata rimanakunankupaq?

⁸ Kay libroqa sapa kutim sutillata qawachin rimanakuyqa allin kasqanta. ¿Imanasqa? Rimasqankuta uyarinakuspa ima sasachakuytapas sumaqllata allichasqankuraykum. Iskay lawman ñan hinam rimanakuyqa. Discipulo Santiagom kaynata nirqa: “Qamkunaqa chaylla uyariqyá kaychik, rimaychikpas allinta tanteaspayá”, nispa (Santiago 1:19).

⁹ Chaymantapas ancha allinmi imayna rimasqanchikta cuidakuyninchikqa. Llumpayta piñakuspa nanay simiwan rimayqa manam allinpichu tukunman (Proverbios 15:1; 21:9; 29:11, 20). Allinninpaq kaqta nispanchikpas nanay simiwan rimaspaqa sientichichwanmi. Rimasqanchikqa ‘kachiwan tupachisqa hinam’ kanan (Colosenses 4:6). Imapas nisqanchikkunañataqmi kanan ‘qollqewan hapichisqa qorimanta manzana’ hina (Proverbios 25:11). Sumaq simillawan rimanakuq familiaqa kusisqam kawsakunku.

10. ¿Mayqen kaq kuyakuytaq casado vidapiqa aswan allin?

¹⁰ Kay libropim achka kutita rikurin “kuyakuy” nisqa palabra. ¿Yuyachkankichu imayna clase kuyakuymanta rimasqanta? Griego rimaypi é·ros nisqanqa warmiwan qaripa kuyanakuyninkumantam rimachkan, kayna kuyanakuymi casado vidata yanapan, griego rimaypi phi·lí·a ninanñataqmi amistad hina kuyanakuspa casado vidapi allin kawsakuymanta rimachkan. Ichaqa griego rimaypi a·gá·pe nisqan kuyanakuymi aswan allinqa. Kayna kuyakuywanmi Diosta, Jesusta, runamasinchikta kuyananchik (Mateo 22:37-39). Chayna kuyakuywanmi Jehová Diospas runakunata kuyan (Juan 3:16). Mayna allinmá warminchikta, qosanchikta, warmanchikkunata Jehová Dios hina kuyayqa (1 Juan 4:19).

11. ¿Imaynatam kuyakuyqa yanapan casarasqakunata?

¹¹ Casado vidapiqa chayna kuyakuymi “tukuy imatapas sumaqtaqa allinyanachin” (Colosenses 3:14). Yanapanmi casado vidankupi huk sonqolla kawsanankupaq chaynataq wawa-churinkutapas allinta uywanankupaq. Familiakuna sasachakuypi tarikuptinqa kuyakuymi yanapan huk sonqolla atipanankupaq. Hinaspapas kuyakuymi yanapanqa casarasqa yuyaqkuna hinalla yanapanakuspa kuyanakunankupaq. ‘Kuyakuqqa [...] manam kikillanpaq munaqchu [...]. Tukuytam aguantan, tukuytam creen, tukuytam confianzawan suyan, tukuytam pacienciakun. Kuyakuyqa wiñaypaqmi’ (1 Corintios 13:4-8).

12. ¿Imaynatataq casarasqakunata yanapan Jehová Diosta kuyasqanku?

¹² Casado vida allin takyasqa kananpaqqa manam warmi-qaripa kuyanakusqallanchu yanapan, aswanqa Jehová Diosta kuyasqankum (Eclesiastes 4:9-12). ¿Imanasqa? Apostol Juanmi qellqarqa: “Diosta kuyaspanchikqa kamachikuyninkunatapas kasukunchikmi”, nispa (1 Juan 5:3). Casarasqakunaqa manam wawa-churinkutaqa kuyasqankuraykullachu uywananku aswanqa Jehová Dios kamachisqanraykum (Deuteronomio 6:6, 7). Casarasqakunaqa manam kuyanakusqankuraykullachu hukwan pierdekuymantaqa cuidakunanku aswanqa Diosta kuyasqankuraykum, Paymi juzganqa “hukwan tupakuruqkunatawan huchapakuqkunataqa” (Hebreos 13:4). Warmi otaq qari, casado vidata llumpayta sasachaptinqa, Diosta kuyasqanmi hukninta yanapanqa Diospa nisqanman hina kawsananpaq. Jehová Diosta kuyaspa kuyanakuq familiaqa kusisqam kawsakunku.

13. ¿Imaynatataq Diospa munayninta rurayqa familiata yanapanman allin ruraykunallapi kallpanchakunankupaq?

¹³ Cristianoqa tukuy tiempom Diospa munayninta ruranan (Salmo 143:10). Chaynata kawsaspam Diosman sonqo kanchik. Diospa munayninta ruraymi familiata yanapanqa allin ruraykunapi tiemponkuta servichikunankupaq (Filipenses 1:9, 10). Piensariy Jesuspa kayna nisqanpi: “Hamuniqa qaripas taytanpa contranpi kananpaqmi, warmi wawapas mamanpa contranpi kananpaqmi chaynataq llumchuypas suegranpa contranpi kananpaqmi. Chaynaqariki cheqniqninqa kanqa wasinpi kaqkunallam”, nispa (Mateo 10:35, 36). Jesuspa nisqanman hinam qatiqninkunaqa familiankupa cheqnisqan kanku. Kayna tarikusqankuqa llumpay llakikuypaqmi. Chayna kaptinpas familianchikmanta mastaqa Jehová Diostawan Jesucristotam kuyananchik (Mateo 10:37-39). Familianchik cheqniwaptinchikpas Diosman hapipakuspa allinta kawsakuptinchikqa cheqniwaqninchikkunapas cambianmankum (1 Corintios 7:12-16; 1 Pedro 3:1, 2). Mana cambiaptinkupas manam ima allintapas tarisunchu hinalla cheqniwasqanchikrayku Dios serviyta saqeruspaqa.

14. Diospa munayninta ruraq tayta-mamakunaqa, ¿imatataq mana ruranankuchu wawa-churinkuta yanapayta munaspankuqa?

¹⁴ Diospa munayninta rurasqankum tayta-mamakunata yanapan allinta tanteakunankupaq. Ejemplopaq, wakin llaqtakunapim tayta-mamakunaqa wawa-churinkuta uywanku yuyaqyaruptinku paykunaña atiendenankuta piensaspanku. Yuyaqyaptinku paykunaña atiendenan kaptinpas manam qollqella maskanankupaqchu wawa-churinkutaqa kallpanchananku. Wawa-churinku Dios servinankuta munaspankuqa manam qollqella maskanankupaq hinachu uywananku (1 Timoteo 6:9).

15. ¿Imanasqataq Timoteopa maman Euniceqa Diospa munaynin ruraypi sumaq ejemplo?

¹⁵ Chayna uywaypiqa Timoteopa maman Eunicem sumaq ejemplo. Timoteoqa karqa Pablopa amigonmi (2 Timoteo 1:5). Diosta mana serviq runawan Eunice casarasqa kachkaspanpas wawan Timoteotaqa Diosman sonqo kananpaqmi uywarqa Loidapa yanapayninwan, payqa karqa Timoteopa abuelanmi (2 Timoteo 3:14, 15). Timoteo yuyayniyoqña karuptinmi maman Euniceqa saqerqa Pablowan Diospa munayninmanta llaqtan-llaqtan willakuq rinanpaq (Hechos 16:1-5). Maynatachá Euniceqa kusikurqa wawan Timoteo llaqtan-llaqtan predicaq kasqanwanqa. Yuyayniyoqña kaspan Diosman sonqo kasqanmi sutillata qawachirqa imayna uywasqa kasqanta. Euniceqa wawanmanta llakikuspanpas maynatachá kusikurqa Timoteopa predicasqanmanta allin noticiakunata uyarisqanwanqa (Filipenses 2:19, 20).

16. ¿Imamantam Jesusqa preocupakurqa, ichaqa ima ruraytaq imamantapas aswan allinqa karqa?

¹⁶ Jesusmi Diosman sonqo familiapa uywasqan karqa, yuyayniyoq kaspanñataqmi mamanmanta preocupakurqa (Lucas 2:51, 52; Juan 19:26). Chaynata ruraspanpas Jesusqa Diospa munaynintam imamantapas llalliriqtaqa rurarqa, chaymi runakuna huchankumanta librasqa kaspa wiñay kawsayta tarinankupaq Jesusqa wañurqa (Marcos 10:45; Juan 5:28, 29).

17. Jesuspa wañusqanrayku, ¿imatataq chaskinqaku Diosman sonqo runakunaqa?

¹⁷ Jehová Diosmi churin Jesucristota kawsarichirqa hanaq pachapi kananpaq, tiempopa risqanman hinañataqmi Rey kananpaq churarurqa (Mateo 28:18; Romanos 14:9; Apocalipsis 11:15). Jesuspa wañusqanraykum wakin runakuna hanaq pachapi kanankupaq akllasqa kanku paywan kamachimunankupaq. Chaymantapas wañusqanqa yanapantaqmi kasukuq runakuna kay pachapi suma-sumaq huertapi wiñaypaq kawsanankupaq (Apocalipsis 5:9, 10; 14:1, 4; 21:3-5; 22:1-4). Ñoqanchikpaqpas allin ruraymi runakunaman Diosmanta allin noticia willakuyqa (Mateo 24:14).

18. ¿Imatam Bibliaqa yuyarichin llapallan familiakunata hinaspa ima ruranankupaqmi kallpanchan?

¹⁸ Apostol Pablopa nisqanman hinam Diosman sonqo runakunaqa ‘hamuq tiempopi’ wiñay kawsayta chaskinqaku. Kaynata kawsakuspam cheqap kusikuytaqa tarisun. Manam qonqananchikchu: “Kay pachapi mana allin ruraykunawan mana allin munaykunaqa tukuruqllam, Diospa munasqanman hina ruraqmi ichaqa wiñaypaq takyanqa” (1 Juan 2:17). Chaynaqa, wawa-churikuna kaspapas otaq tayta-mama kaspapas, casarasqa kaspapas, wawa-churinchikta sapallanchik uywaq kaspapas otaq mana wawa-churiyoq kaspapas llapallanchikmi kallpanchakunanchik Diospa munaynin ruraypi. Mayna sasachakuypiña kaspapas manam qonqananchikchu kawsaq Dios servisqanchikta. Chaymi Jehová Diospa sonqonta kusichinanchikpaq hina kawsananchik (Proverbios 27:11). Diospa munasqanman hina kawsaspanchikmi kay tiempopiqa kusisqa kasunchik chaynataq hamuq tiempopipas wiñaypaq kawsasunchik.