Sura ya 5
Je! Kweli Biblia Ilitoka kwa Mungu?
1. Sababu gani ni jambo la akili kuamini kwamba Mungu angetupatia sisi habari juu yake mwenyewe?
JE! YEHOVA MUNGU ametupatia habari juu yake mwenyewe? Je! ametuambia mambo ambayo amefanya na yale anayokusudia kufanya? Baba anayependa watoto wake anawaambia mambo mengi. Na kwa yale ambayo tumeona, Yehova ni baba mwenye upendo kweli kweli.
2. (a) Ni njia gani bora ya Yehova ya kutuambia sisi habari zake mwenyewe? (b) Hilo linatokeza maulizo gani?
2 Yehova angewezaje kupatia wanadamu habari wakiwa wanaishi katika sehemu mbalimbali za dunia katika vipindi mbalimbali? Njia nzuri kwake ingekuwa ni kuandikisha kitabu na kuhakikisha kimefikishwa kwa watu wote. Je! Biblia ndicho Kitabu hicho kilichotoka kwa Mungu? Tunaweza kujua namna gani ikiwa ndicho?
Hakuna Kitabu Kingine Kama Biblia
3. Ni njia gani moja inayoonyesha Biblia ni kitabu cha kutokeza sana?
3 Ikiwa kweli Biblia ilitoka kwa Mungu, imetupasa tuitazamie kuwa ndicho kitabu bora zaidi kilichopata kuandikwa. Je! ndivyo ilivyo? Ndivyo, na kwa sababu nyingi. Kwanza, ni cha kale sana; hungetazamia Neno la Mungu kwa wanadamu wote liwe limeandikwa juzi tu. Ilianza kuandikwa miaka 3,500 iliyopita katika lugha ya Waebrania. Halafu, miaka zaidi ya 2,200 iliyopita, ikaanza kutafsiriwa katika lugha nyingine. Leo karibu kila mtu duniani anaweza kuisoma Biblia katika lugha yake mwenyewe.
4. Wingi wa Biblia zinazochapishwa unalinganaje na ule wa vitabu vingine?
4 Vilevile, hakuna kitabu kingine kinachoikaribia Biblia katika hesabu ya nakala ambazo zimechapishwa. Huenda kitabu kikaitwa “bidhaa inayouzwa kwa wingi zaidi sana” na hali nakala zinazochapishwa ni maelfu tu. Hata hivyo kila mwaka mamilioni mengi ya Biblia yanachapishwa. Na kwa muda wa karne nyingi maelfu ya mamilioni yamechapishwa! Hakuna mahali duniani, hata pawe pamejitenga namna gani, ambapo huwezi kupata Biblia. Je! hivyo sivyo ungetazamia kiwe kitabu ambacho kweli kilitoka kwa Mungu?
5. Ni jitihada gani zilizofanywa ili kuiharibu Biblia?
5 Kinachofanya ugawaji mkubwa huo wa Biblia uzidi kuwa wa namna ya pekee ni kwa vile adui wamejaribu kuiharibu. Lakini tungekitazamia kitabu kilichotoka kwa Mungu kishambuliwe hivyo na mawakili wa Ibilisi, sivyo? Hilo limetukia. Wakati mmoja Biblia zilikuwa zikichomwa sana, na mara nyingi wale waliokamatwa wakiisoma Biblia walipewa adhabu ya kifo.
6. (a) Ni maulizo gani ya maana ambayo Biblia inajibu? (b) Waandikajl wa Biblia wanadai kwamba walipokea habari yao wapi?
6 Ungetazamia kitabu kilichotoka kwa Mungu kizungumze mambo ya maana ambayo sote tumepaswa tutake kuyajua. ‘Uhai ulitoka wapi?’ ‘Sababu gani tupo hapa?’ ‘Ni nini yatakayotokea wakati ujao?’ Hayo ni kati ya maulizo ambayo inajibu. Tena inasema waziwazi kwamba habari zake zilitoka kwa Yehova Mungu. Mwandikaji mmoja wa Biblia alisema hivi: “Roho ya Yehova ndiyo iliyosema kupitia mimi, na neno lake lilikuwa katika ulimi wangu.” (2 Samweli 23:2, NW) Mwingine aliandika hivi: “Maandiko yote matakatifu yameandikwa kwa uongozi wa Mungu.” (2 Timotheo 3:16, HNWW) Kwa kuwa Biblia inasema wazi-wazi sana kwamba yenyewe ni Neno la Mungu, je! halingekuwa jambo la hekima kuichunguza uone kama ndivyo ilivyo?
Namna Biblia Ilivyoandikwa
7. (a) Nani aliandika Biblia? (b) Basi, inawezaje kusernwa kwamba ni Neno la Mungu?
7 ‘Hata hivyo Biblia ingewezaje kutoka kwa Mungu na hali iliandikwa na wanadamu?’ labda utauliza hivyo. Ni kweli kwamba karibu watu 40 walishiriki kuiandika Biblia. Watu hao ndio hasa walioiandika Biblia isipokuwa zile Amri Kumi, ambazo Mungu mwenyewe aliziandika juu ya mabamba ya mawe kwa tendo la moja kwa moja la roho takatifu yake. (Kutoka 31:18) Walakini, hilo halifanyi mambo ambayo waliandika yasiwe Neno la Mungu. Biblia inaeleza hivi: “Wanadamu walisema yaliyotoka kwa Mungu walipokuwa wakiongozwa kwa roho takatifu.” (2 Petro 1:21, NW) Ndiyo, kama vile Mungu alivyotumia roho takatifu yake yenye nguvu nyingi kuumba mbingu, dunia na vitu vilivyo hai, vivyo hivyo aliitumia ili kuelekeza watu waandike Biblia.
8, 9. Ni mifano gani leo inayoweza kutusaidia tufaharnu namna Mungu alivyoandikisha Biblia?
8 Maana yake ni kwamba mtungaji wa Biblia ni mmoja tu, yaani, Yehova Mungu. Yeye alitumia wanadamu waandike habari, kama vile tajiri wa kazi anavyotumia karani kuandika barua. Karani huyo anaandika barua, lakini barua hiyo ina fikira na mawazo ya huyo tajiri wa kazi. Kwa hiyo ni barua yake, si ya karani, kama vile Biblia ilivyo Kitabu cha Mungu, si kitabu cha watu wale waliotumiwa kuiandika.
9 Kwa kuwa Mungu ndiye aliyeumba akili, bila shaka hakuona ni vigumu kufikia akili hizo za watumishi wake ili kuzipa habari za kuandika. Hata leo mtu anaweza kukaa nyumbani mwake na kupokea ujumbe kutoka mbali kwa njia ya redio au televisheni. Sauti au picha zinasafiri mbali kwa kutumia sheria za akili ambazo Mungu alitunga. Kwa hiyo, ni rahisi kufahamu kwamba Yehova, akiwa mahali pake pa mbali katika mbingu, angeweza kuelekeza wanadamu waandike habari aliyotaka jamaa ya wanadamu ijue.
10. (a) Ni vitabu vingapi vilivyo katika Biblia, navyo viliandikwa kwa muda gani? (b) Ni mazungumzo gani rnakuu yaliyo katika Biblia yote?
10 Matokeo yamekuwa ni Kitabu cha ajabu. Kwa hakika, Biblia ina vitabu vidogo 66. Neno hili la Kigiriki biblia, maana yake ni “vitabu vidogo.” Vitabu hivyo, au barua, viliandikwa kwa muda wa miaka zaidi ya 1,600, tangu mwaka 1513 K.W.K. mpaka mwaka 98 W.K. Hata hivyo, kwa sababu Mtungaji ni mmoja tu, vitabu vyote hivyo vya Biblia vinapatana. Mazungumzo yale yale yamo katika vitabu vyote, yaani, kwamba Yehova Mungu atarudisha hali zenye uadilifu kupitia ufalme wake. Kitabu kile cha kwanza, yaani, Mwanzo, kinasimulia namna makao ya paradiso yalivyopotea kwa sababu ya kumwasi Mungu, na kile kitabu cha mwisho, yaani, Ufunuo, kinaeleza namna dunia hii itakavyofanywa tena kuwa paradiso kupitia utawala wa Mungu.—Mwanzo 3:19, 23; Ufunuo 12:10; 21:3, 4.
11. (a) Ni lugha gani zilizotumi-wa wakati wa kuandika Biblia? (b) Biblia imegawanywa katika sehemu gani mbili zilizo kubwa, lakini ni nini kinachoonyesha zi-na umoja?
11 Vitabu vile vya kwanza 39 vya Biblia viliandikwa hasa katika Kiebrania, sehemu ndogo sana ikiwa katika Kiaramu. Vitabu vya mwisho 27 viliandikwa katika Kigiriki, lugha iliyotumiwa na watu wote wakati Yesu na wafuasi wake Wakristo walipokuwa duniani. Sehemu kubwa hizo mbili za Biblia zinaitwa kwa kufaa “Maandiko ya Kiebrania” na “Maandiko ya Kigiriki.” Kuonyesha namna zinavyopatana, Maandiko ya Kigiriki yanatumia maneno kutoka Maandiko ya Kiebrania mara zaidi ya 365, na kuongeza kuyataja karibu mara 375.
Kuifanya Biblia Ipatikane kwa Wote
12. Sababu gani Yehova aliagiza nakala za Biblia zifanywe?
12 Ikiwa kungekuwako yale maandishi ya kwanza kabisa tu, kila mtu angewezaje kulisoma Neno la Mungu? Hangeweza. Basi Yehova alifanya mpango nakala za maandishi ya kwanza kabisa ya Kiebrania zifanyizwe. (Kumbukumbu la Torati 17:18) Kwa mfano, mwanamume Ezra anaitwa “mnakiliji stadi katika sheria ya Musa, ambayo Yehova yule Mungu wa Israeli alikuwa ametoa.” (Ezra 7:6, NW) Vilevile, maelfu mengi ya nakala za Maandiko ya Kigiriki yalifanyizwa.
13. (a) Ni nini kilichohitajiwa iii watu wengi zaidi waweze kusoma Biblia? (b) Tafsiri ya kwanza ya Biblia ilifanywa wakati gani?
13 Je! unajua kusoma Kiebrania au Kigiriki? Ikiwa sivyo, huwezi kuzisoma nakala za kwanza za Biblia zilizoandikwa kwa mkono. Chache za hizo zingali zipo. Kwa hiyo, ili uisome Biblia, ilipasa mtu fulani aweke maneno hayo katika lugha ambayo unajua. Kutafsiri lugha moja kupeleka kwenye lugha nyingine kumewezesha watu zaidi wasome Neno la Mungu. Kwa mfano, karibu miaka 300 kabla ya Yesu kuishi duniani, Kigiriki kikawa lugha ambayo watu wengi zaidi walianza kusema. Basi Maandiko ya Kiebrania yalitiwa katika Kigiriki, kuanzia mwaka 280 K.W.K. Tafsiri hiyo ya kwanza iliitwa Septuagint.
14. (a) Sababu gani viongozi fulani wa dini walijitahidi kuzuia Biblia isitafsiriwe? (b) Ni nini kinachoonyesha kwamba hao walishindwa kutimiza lengo lao?
14 Baadaye, Kilatini kikawa lugha ya kawaida ya watu wengi, hivyo Biblia ikatafsiriwa katika Kilatini. Lakini, karne zilipozidi kusonga, watu wachache zaidi na zaidi walisema Kilatini. Watu wengi zaidi walisema lugha nyingine, kama vile Kiarabu, Kifaransa, Kispania, Kireno, Kiitalia, Kijeremani na Kiingereza. Kwa wakati fulani viongozi wa kidini Wakatoliki walijitahidi kuzuia Biblia isitafsiriwe katika lugha ya watu wa cheo cha chini. Hata waliwafungilia kwenye miti wale waliopatikana wakiwa na Biblia, kisha wakawachoma kwa moto. Walifanya hivyo kwa sababu Biblia ilifunua wazi mafundisho yao ya uongo na mazoea yao mabaya. Lakini, baadaye, viongozi hao wa kidini wakashindwa, nayo Biblia ikaanza kutafsiriwa katika lugha nyingi na kuenezwa kwa wingi sana. Leo Biblia inaweza kusomwa, ikiwa nzima au ikiwa sehemu, katika lugha zaidi ya 1,700!
15. Sababu gani ni vizuri kuwa na tafsiri za kisasa zaidi za Biblia?
15 Miaka ilipozidi kusonga, tafsiri za namna mbalimbali za Biblia zilifanywa, zote zikiwa za lugha moja. Kwa mfano, katika Kiingereza peke yake kuna tafsiri nyingi za Biblia. Kwa sababu gani? Je! moja tu haingetosha? Ukipita muda wa miaka fulani lugha inabadilika sana. Kwa hiyo ukilinganisha tafsiri za zamani zaidi za Biblia na zile za siku hizi, utaona kwamba namna ya usemi uliotumiwa unatofautiana. Ijapokuwa karibu nyakati zote tafsiri hizo zinatoa maana ile ile, utaona kwamba zile tafsiri zilizochapishwa katika miaka ya karibuni sana ni rahisi zaidi kufahamika. Hivyo tunaweza kushukuru kwa kuwa na tafsiri mpya za Biblia kwa maana zinatia Neno la Mungu katika lugha ya sasa, ambayo ni rahisi kwa wote kufahamu.
Je! Biblia Imebadilishwa Ikawa Tofauti?
16. Sababu gani watu fulani wanaamini kwa-mba Biblia imebadilishwa ikawa tofauti?
16 Lakini labda utauliza hivi: ‘Tunawezaje kuwa na hakika kwamba Biblia zetu leo zina habari ile ile ambayo waandikaji wa Biblia walipokea kwa Mungu?’ Kwa sababu ya kunakili na kunakili upya vitabu vya Biblia kwa muda wa mamia na hata maelfu ya miaka, je! makosa hayakuingizwa ndani? Ndiyo, lakini makosa hayo yameonekana yakasahihishwa katika tafsiri za kisasa za Biblia. Leo habari hiyo iko kama vile Mungu alivyowapa wale walioanza kuiandika. Kuna ushuhuda gani wa jambo hilo?
17. Kuna ushuhuda gani wa kwamba Biblia haikubadilishwa?
17 Basi, kati ya mwaka 1947 na 1955 vile vinavyojulikana kuwa Vitabu vya Kukunjwa vya Bahari ya Chumvi vilipatikana. Hivyo vitabu vya kukunjwa vya kale ni pamoja na nakala za vitabu vya Maandiko ya Kiebrania. Ni vya tangu miaka 100 kufika 200 kabla ya Yesu kuzaliwa. Kimoja cha vitabu vya kukunjwa hivyo ni nakala ya kitabu cha Isaya. Kabla ya hicho kupatikana nakala iliyopatikana kale zaidi ya kitabu cha Isaya katika Kiebrania ilikuwa imefanyizwa karibu miaka 1,000 baada ya Yesu kuzaliwa. Wakati nakala hizo mbili za Isaya zilipolinganishwa kulikuwako tofauti ndogo sana ndani yazo, nyingi zikiwa tofauti ndogo katika maendelezo ya maneno! Maana yake ni kwamba katika muda wa zaidi ya miaka 1,000 ya kunakili hakukutokea badiliko kubwa!
18. (a) Makosa ya wanakiliji yamesahihishwa namna gani? (b) Ni nini linaloweza kusemwa juu ya usahihi wa Maandiko ya Kigiriki?
18 Kuna nakala za kale zaidi ya 1,700 za visehemu mbalimbali vya Maandiko ya Kiebrania. Kwa kuzilinganisha kwa uangalifu nakala hizo za kale, hata makosa machache ya wanakiliji yanaweza kuonekana na kusahihishwa. Vilevile, kuna maelfu ya nakala za kale sana za Maandiko ya Kigiriki, na nyingine za nakala hizo ni za karibu na wakati wa Yesu na mitume wake. Basi, kama Sir Frederic Kenyon alivyosema: “Sasa ule msingi wa mwisho wa kuwa na shaka lo lote kwamba Maandiko yametufikia sisi kama yalivyoandikwa umeondolewa.”—The Bible and Archaeology, kurasa 288, 289.
19. (a) Ni mfano gani unaoonyesha jitihada za kutaka kuongeza mambo mengine katika Biblia? (b) Tunajua namna gani kwamba 1 Yohana 5:8 si sehemu ya Biblia?
19 Maana yake si kusema kwamba kumekuwa hakuna jitihada za kubadili Neno la Mungu. Zimekuwako.Mfano ulio wazi ni 1 Yohana 5:8. Biblia Union Version ya Kiswahili inasomeka hivi: “Kwa maana wako watatu washuhudiao [mbinguni, Baba, na Neno, na Roho Mtakatifu, na watatu hawa ni umoja.]” Lakini maneno hayo hayaonekani katika yo yote ya nakala za kwanza-kwanza za Biblia. Yaliongezwa na mtu fulani aliyekuwa akitaka kuunga mkono fundisho la Utatu. Kwa kuwa ni wazi kwamba maneno hayo si sehemu ya Neno la Mungu, yameondolewa na hayaonekani katika Biblia za kisasa zaidi.
20. Sababu gani tunaweza kuwa na hakika kwamba Biblia imetunzwa katika hall safi?
20 Basi ye yote anayesema kwamba Biblia haina habari ile ile kama wakati ilipoanza kuandikwa hajui mambo ya hakika. Yehova Mungu amelinda Neno lake kwa kuhakikisha kwamba wanakiliji hawakuingiza makosa ndani wala jitihada za wengine za kutaka kuongeza maneno mengine hazikuwa na matokeo. Biblia yenyewe ina ahadi ya Mungu ya kwamba Neno lake lingetunzwa katika hali safi kwa ajili yetu leo.—Zaburi 12:641; Danieli 12:4; 1 Petro 1:24, 25; Ufunuo 22:18, 19.
Je! Biblia Ni ya Kweli Kabisa?
21. Yesu alikuwa na maoni gani juu ya Neno la Mungu?
21 Katika sala Yesu Kristo alimwambia Mungu hivi: “Neno lako ndiyo kweli.” (Yohana 17:17) Lakini je! mambo ya hakika yanaunga mkono jambo hilo? Biblia inapochunguzwa kwa uangalifu, je! tunaona kwamba ni ya kweli kabisa? Wanafunzi wa historia ambao wamejifunza Biblia wanastaajabia usahihi wayo mara nyingi. Biblia ina majina na habari zinazotajwa waziwazi na kuweza kuthibitishwa. Ebu fikiria mifano fulani.
22-25. Ni mifano gani michache inayoonyesha kwamba Biblia ina historia ya kweli?
22 Zitazame picha na maandishi katika ukuta huu wa hekalu katika Karnaki, Misri. Zinaonyesha ushindi wa karibu miaka 3,000 iliyopita, wa Farao Shishaki juu ya ufalme wa Yuda wakati wa utawala wa Rehoboamu mwana wa Sulemani. Biblia inaeleza tukio ilo hilo.-1 Wafalme 14:25, 26.
23 Tena litazame lile Jiwe la Moabi. Jiwe lililo la asili linaweza kuonwa katika Nyumba ya Vitu vya Ukumbusho ya Louvre katika Paris, Ufaransa. Maandishi hayo yanasimulia uasi wa Mfalme Mesha wa Moabu juu ya Israeli. Tukio hilo pia limetajwa katika Biblia.—2 Wafalme 1:1; 3:4-27.
24 Kidimbwi cha Siloami na mwingilio wa mtaro wa maji wenye umbali wa meta 533 katika Yerusalemu vinaonekana hapa upande wa mbali wa kulia. Watalii (wageni) wengi wa kisasa wenye kutembelea Yerusalemu wametembea kwa miguu kupitia mtaro huu. Kuwako kwa mtaro huo ni ushuhuda mwingine wa kwamba Biblia ni ya kweli. Namna gani hivyo? Kwa sababu Biblia inaeleza kwamba Mfalme Hezekia alijengesha mtaro huo miaka zaidi ya 2,500 iliyopita ili kulinda chemchemi yake ya maji isiharibiwe na jeshi la uvamizi.—2 Wafalme 20:20; 2 Mambo ya Nyakati 32:2-4, 30.
25 Katika Nyumba ya Vitu vya Ukumbusho ya Uingereza mtalii anaweza kuona Masimulizi ya Nabonido ya Matukio. Nakala yayo inaonekana upande wa kulia. Inasimulia kuanguka kwa Babeli wa kale, sawasawa na vile Biblia inavyosimulia. (Danieli 5:30, 31) Lakini Biblia inasema kwamba wakati huo Belshaza alikuwa mfalme wa Babeli. Hata hivyo Masimulizi ya Nabonido ya Matukio hayalitaji jina Belshaza. Kwa kweli, wakati mmoja maandishi yote ya kale yanayojulikana yalisema kwamba Nabonido alikuwa mfalme wa mwisho wa Babeli. Basi watu fulani waliosema Biblia si ya kweli walidai kwamba Belshaza hakupata kuwako kamwe na kwamba Biblia ilikosea. Lakini miaka ya karibuni maandishi ya kale yamepatikana yakionyesha Belshaza alikuwa mwana wa Nabonido na alitawala wakati mmoja na baba yake katika Babeli wakati huo! Ndiyo, Biblia ni ya kweli kabisa, kama vile mifano mingi sana inavyoshuhudia.
26. Kuna ushuhuda gani wa kwamba Biblia ni sa-hihi kisayansi?
26 Hata hivyo Biblia ina mambo mengi kuliko historia ya kweli tu. Kila jambo inalosema ni kweli. Hata inapogusia mambo ya sayansi, ni sahihi kwa ajabu. Ebu tutoe mifano miwili tu: Nyakati za kale iliaminiwa na watu wengi kwamba dunia ilishikiliwa na nguzo fulani inayoonekana, kwamba ilitegemea kitu fulani, kama vile jitu fulani. Lakini kwa kupatana kabisa na ushuhuda wa kisayansi, Biblia inamtaja Mungu kuwa “akiining’iniza dunia pasipo na kitu.” (Ayubu 26:7, NW) Na badala ya kusema kwamba dunia ni tambarare, kama watu wengi walivyoamini zamani, Biblia inasema kwamba Mungu ‘anaketi juu ya duara ya dunia.’—Isaya 40:22.
27. (a) Ni ushuhuda gani wenye nguvu zaidi unaoonyesha kwamba Biblia ilitoka kwa Mungu? (b) Ni mambo gani ambayo Maandiko ya Kiebrania yalitabiri kikweli juu ya Mwana wa Mungu?
27 Lakini ushuhuda ulio mkubwa zaidi wa kwamba kweli Biblia ilitoka kwa Mungu ni habari kamilifu iliyomo inayotabiri mambo ya wakati ujao. Hakuna kitabu kilichoandikwa na wanadamu kinachotaja historia kwa usahihi kabla haijatukia; lakini Biblia inaitaja. Imejaa unabii ulio sahihi, ndiyo, wa historia iliyoandikwa mapema. Mwingine wa unabii huo wenye kutokeza zaidi sana ni kuhusu kuja duniani kwa Mwana wa Mungu. Maandiko ya Kiebrania yalitabiri kwa usahihi miaka mingi mapema kwamba Mwahidiwa huyo angezaliwa katika Bethlehemu, kwamba angezaliwa na bikira, kwamba angesalitiwa kwa ajili ya vipande 30 vya fedha, kwamba angehesabiwa pamoja na wenye dhambi, kwamba hakuna mfupa mmoja wa mwili wake ambao ungevunjwa, kwamba mavazi yake yangepigiwa kura, na habari nyingi nyingi zaidi.—Mika 5:2; Mathayo 2:3-9; Isaya 7:14; Mathayo 1:22, 23; Zekaria 11:12, 13; Mathayo 27:3-5; Isaya 53:12; Luka 22:37, 52; 23:32, 33; Zaburi 34:20; Yohana 19:36; Zaburi 22:18; Mathayo 27:35.
28. (a) Sababu gani tunaweza kuwa na hakika kwamba hata ule unabii wa Biblia ambao bado kutimizwa utatimizwa? (b) Kuendelea kujifunza Biblia kutakusadikisha nini?
28 Kama ilivyosemwa katika sura ya kwanza ya kitabu hiki, Biblia inatabiri vilevile kwamba hii taratibu (mfumo) ya mambo ya kale iko karibu kwisha na mahali pake patachukuliwa na nyingine iliyo mpya na ya uadilifu. (Mathayo 24:3-4; 2 Petro 3:7, 13) Je! tunaweza kutegemea unabii huo ambao bado kutimizwa? Ikiwa mtu fulani angekuambia kweli mara mia, je! ungekuwa na shaka naye kwa ghafula anapokuambia jambo jipya? Ikiwa hujapata kumwona kuwa mwongo, je! sasa ungeanza kumtilia mashaka? Hilo lingekuwa jambo la upumbavu! Vilevile, hatuna sababu ya kutilia shaka jambo lo lote ambalo Mungu ameahidi katika Biblia. Neno lake laweza kutumainiwa! (Tito 1:2) Kwa kuendelea kujifunza Biblia, wewe pia utazidi kusadikishwa na mambo ya hakika kwamba kweli Biblia ilitoka kwa Mungu.
[Picha kwenye ukurasa wa 49]
Mungu alitumia wanadamu waiandike Biblia kama vile tajiri wa kazi anavyotumia karani aandike barua
[Picha kwenye ukurasa wa 50]
Viongozi wa kidini walijitahidi kuzuia watu wa cheo cha chini wasiisome Biblia, hata wakawachoma kwa moto wale waliokuwa nayo
[Picha kwenye ukurasa wa 52, na 33]
Kunjo la kitabu cha Isaya la Bahari ya Chumvi
[Picha kwenye ukurasa wa 54, na 55]
Ukuta wa hekalu katika Karnaki, Misri
[Picha kwenye ukurasa wa 55]
Jiwe la Moabi
[Picha kwenye ukurasa wa 55]
Masimulizi ya Nabonido ya Matukio
[Picha kwenye ukurasa wa 55]
Mwingilio wa Mtaro wa Hezekia na Kidimbwi cha Siloami