Je! Ni Kawaida Kuhisi Hivi?

MTU fulani aliyefiwa aandika hivi: “Nilipokuwa mtoto katika Uingereza, nilifunzwa nisionyeshe hisia zangu hadharani. Naweza kukumbuka babangu, aliyekuwa mwanajeshi hapo awali, akiniambia hivi akiwa ameyakaza sana meno yake kwa ukali, ‘Usilie!’ wakati jambo fulani lilipokuwa limeniumiza. Siwezi kukumbuka kama mamangu alipata wakati wowote kubusu au kukumbatia yeyote kati ya sisi watoto (tulikuwa wanne). Nilikuwa na miaka 56 nilipomwona babangu akifa. Nilihisi nimepatwa na hasara kubwa mno. Hata hivyo, mwanzoni, sikuweza kutoa machozi.”

Katika tamaduni fulani-fulani, watu huonyesha hisia zao waziwazi. Iwe wana furaha au huzuni, wengine wanajua jinsi wanavyohisi. Kwa upande mwingine, katika sehemu nyinginezo za ulimwengu, hasa katika kaskazini mwa Ulaya na Uingereza, watu, hasa wanaume, wamezoezwa kuficha hisia zao, kuzuia hisiamoyo zao, kubaki watulivu bila kuonyesha hisia zao waziwazi. Lakini wakati umefiwa na mpendwa, je, ni vibaya kwa njia fulani kuonyesha huzuni yako? Biblia husema nini?

Wale Katika Biblia Waliotoa Machozi

Biblia iliandikwa na Waebrania wa mkoa wa mashariki mwa Mediterania, waliokuwa watu walioonyesha hisia zao waziwazi. Hutoa vielelezo vingi vya watu mmoja-mmoja walioonyesha huzuni yao waziwazi. Mfalme Daudi aliomboleza kifo cha mwana wake Amnoni aliyeuawa kimakusudi. Kwa kweli, alitoa machozi kwa “kilio kikubwa mno.” (2 Samweli 13:28-39) Yeye hata alihuzunika alipofiwa na mwana wake mwenye hila Absalomu, aliyekuwa amejaribu kutwaa utawala kwa nguvu. Simulizi la Biblia latuambia hivi: “Naye mfalme [Daudi] akataabika sana, akapanda juu, akaingia kile chumba kilichokuwa juu ya lango, akalia; na katika kwenda kwake alisema hivi, Mwanangu Absalomu! Ee mwanangu! mwanangu Absalomu! laiti ningalikufa badala yako, Absalomu, mwanangu, mwanangu!” (2 Samweli 18:33) Daudi aliomboleza sawa na baba yeyote wa kawaida. Na ni mara nyingi jinsi gani wazazi wametamani wangalikufa badala ya watoto wao! Laonekana kutokuwa jambo la asili hata kidogo kwa mtoto kufa kabla ya mzazi.

Yesu aliitikiaje kifo cha rafiki yake Lazaro? Yeye alitoa machozi alipokaribia kaburi lake. (Yohana 11:30-38) Baadaye, Maria Magdalene alitoa machozi alipokaribia kaburi la Yesu. (Yohana 20:11-16) Ni kweli, Mkristo mwenye uelewevu wa tumaini la ufufuo la Biblia hahuzuniki bila kufarijika, kama vile wengine hufanya ambao imani zao kuhusu hali ya wafu hazina msingi wa Biblia ulio dhahiri. Lakini akiwa binadamu mwenye hisia za kawaida, Mkristo wa kweli, hata aliye na tumaini la ufufuo, huhuzunikia na kuombolezea kifo cha mpendwa yeyote.—1 Wathesalonike 4:13, 14.

Kutoa Machozi au Kutotoa Machozi

Namna gani maitikio yetu leo? Je! wewe waona kwamba kuonyesha hisia zako ni jambo gumu au linaloaibisha? Washauri hupendekeza nini? Mara nyingi maoni yao ya kisasa hurudia tu ile hekima ya kale ya Biblia iliyopuliziwa. Wao husema kwamba twapaswa kuonyesha huzuni yetu, si kuizuia. Hili latukumbusha wanaume waaminifu wa kale, kama vile Ayubu, Daudi, na Yeremia, ambao maneno yao ya huzuni yanapatikana katika Biblia. Kwa hakika hawakuzizuia hisia zao. Kwa hiyo, si jambo la hekima kujitenga na watu. (Mithali 18:1) Bila shaka, kuomboleza kunaonyeshwa kwa njia tofauti-tofauti katika tamaduni tofauti-tofauti, pia kunategemea imani za kidini zilizoenea.a

Namna gani ikiwa wahisi kutaka kutoa machozi? Kutoa machozi ni sehemu ya asili ya binadamu. Kumbuka tena ile pindi ya kifo cha Lazaro, wakati Yesu ‘alipopiga kite katika roho na kutokwa na machozi.’ (Yohana 11:33, 35, NW) Hivyo akaonyesha kwamba kutoa machozi ni itikio la kawaida kwa kifo cha mpendwa.

Hili laungwa mkono na kisa cha mama fulani, Anne, aliyekuwa amefiwa na mtoto wake mchanga Rachel kutokana na SIDS (Ugonjwa wa Kifo cha Ghafula cha Kitoto). Mume wake alieleza hivi: “Jambo la kushangaza ni kwamba wala Anne wala mimi hatukulia kwenye maziko. Wengine wote walikuwa wakitoa machozi.” Anne aliitikia hilo hivi: “Ndiyo, lakini nimelia vya kutosha sana kwa ajili ya sote wawili. Nafikiri niliathiriwa kwelikweli majuma machache baada ya msiba huo, siku moja nilipokuwa peke yangu nyumbani hatimaye. Nililia siku nzima. Lakini naamini hilo lilinisaidia. Nilisikia nafuu kwa kufanya hivyo. Nililazimika kuomboleza kifo cha mtoto wangu mchanga. Naamimi kwelikweli kwamba wapaswa kuacha watu wanaohuzunika watoe machozi. Ingawa ni itikio la asili kwa wengine kusema, ‘Usilie,’ kwa kweli hilo halisaidii.”

Jinsi Wengine Huitikia

Wengine wameitikiaje wanapohuzunishwa na kifo cha mpendwa? Kwa kielelezo, fikiria Juanita. Yeye ajua zinavyokuwa hisia wakati wa kufiwa na mtoto mchanga. Yeye alikuwa ameharibikiwa mimba mara tano. Sasa akawa mjamzito tena. Basi wakati aksidenti ya gari ilipomlazimisha alazwe hospitalini, ni wazi yeye alikuwa na wasiwasi. Majuma mawili baadaye alipatwa na utungu wa kuzaa—kabla ya wakati wake. Muda mfupi baadaye Vanessa mdogo akazaliwa—mwenye uzani zaidi kidogo ya gramu mia tisa. “Nilisisimuka sana,” Juanita akumbuka. “Hatimaye nikawa mama!”

Lakini furaha yake ilikuwa ya muda mfupi tu. Siku nne baadaye Vanessa alikufa. Juanita akumbuka hivi: “Nilihisi utupu sana. Nilitwaliwa hali yangu ya kuwa mama. Nilihisi kutokuwa kamili. Iliumiza sana kuja nyumbani kwenye chumba tulichokuwa tumemtayarishia Vanessa na kuona zile shati ndogo za kuvaliwa ndani nilizokuwa nimemnunulia. Kwa miezi kadhaa iliyofuata, nilikumbuka upya ile siku ya kuzaliwa kwake. Sikutaka kushirikiana na yeyote yule.”

Je! hilo ni itikio la kupita kiasi? Huenda ikawa vigumu kwa wengine kuelewa, lakini wale ambao, kama vile Juanita, wamepitia hali hiyo wanaeleza kwamba walihuzunikia mtoto wao mchanga sawa na vile ambavyo wangehuzunikia mtu fulani aliyekuwa ameishi kwa muda fulani. Wanasema kwamba, muda mrefu kabla ya mtoto kuzaliwa, huyo huwa anapendwa na wazazi wake. Kuna kifungo cha pekee pamoja na mama. Mtoto huyo mchanga anapokufa, mama huhisi kwamba mtu halisi amekufa. Na hilo ndilo jambo ambalo wengine wanahitaji kuelewa.

Jinsi Kasirani na Kuhisi Una Hatia Kwaweza Kukuathiri

Mama mwingine alionyesha hisia zake alipoambiwa kwamba mwana wake wa miaka sita alikuwa amekufa ghafula kwa sababu ya tatizo la moyo alilozaliwa nalo. “Nilipatwa na mfululizo wa maitikio—ganzi, kutoamini, kuhisi una hatia, na kasirani kuelekea mume wangu na daktari kwa ajili ya kutong’amua jinsi hali yake ilivyokuwa mbaya sana.”

Kasirani yaweza kuwa dalili nyingine ya huzuni. Huenda ikawa ni kasirani kuelekea madaktari na wauguzi, ukihisi kwamba wangalipaswa kufanya zaidi ili wamshughulikie yule mfu. Au huenda ikawa ni kasirani kuelekea marafiki na watu wa ukoo ambao, yaonekana, wanasema au kufanya jambo lisilofaa. Wengine humkasirikia yule mfu kwa sababu ya kupuuza afya yake. Stella akumbuka hivi: “Nakumbuka nikiwa nimemkasirikia mume wangu kwa sababu nilijua hali ingalikuwa tofauti. Yeye alikuwa amekuwa mgonjwa sana, lakini alikuwa amepuuza maonyo ya madaktari.” Na nyakati nyingine kuna kasirani kuelekea yule mfu kwa sababu ya mizigo yenye kulemea ambayo kifo chake chamletea yule anayebaki.

Wengine wanahisi wana hatia kwa sababu ya kuwa na kasirani—yaani, huenda wakajilaumu kwa sababu wanahisi kasirani. Wengine wanajilaumu kwa ajili ya kifo cha mpendwa wao. “Yeye asingalikufa,” wao wanajisadikisha, “laiti tu ningalimfanya aende kwa daktari mapema zaidi” au “ningalimfanya amwone daktari mwingine” au “ningalimfanya atunze afya yake vema zaidi.”

Kwa wengine kuhisi wana hatia kunafikia hatua nyingine zaidi, hasa ikiwa mpendwa wao alikufa ghafula, bila kutazamiwa. Wanaanza kukumbuka nyakati walizokuwa wamemkasirikia yule mfu au walikuwa wamebishana naye. Au huenda wakahisi kwamba kwa kweli hawakuwa kabisa vile wangalipaswa kuwa kuelekea yule mfu.

Ile kawaida ya kuhuzunika kwa muda mrefu ya akina mama wengi huunga mkono yale ambayo wastadi wengi husema, kwamba kifo cha mtoto huacha pengo la daima maishani mwa wazazi, hasa mama.

Unapofiwa na Mwenzi wa Ndoa

Kufiwa na mwenzi wa ndoa ni aina nyingine ya umivu kali la kimoyoni, hasa ikiwa wote wawili waliishi maisha yenye utendaji mwingi wakiwa pamoja. Hilo laweza kumaanisha mwisho wa mtindo-maisha mzima walioshiriki pamoja, mwisho wa kusafiri, wa kufanya kazi, wa kuwa na vitumbuizo, na wa kutegemeana.

Eunice aeleza yale yaliyotendeka wakati mume wake alipokufa ghafula kutokana na ugonjwa wa moyo. “Kwa juma la kwanza, nilikuwa katika hali ya kutohisi lolote kihisiamoyo, kana kwamba mwili wangu haukuwa ukifanya kazi tena. Hata sikuweza kuonja wala kunusa. Hata hivyo, hisi yangu ya kufikiri vizuri iliendelea ikiwa imejitenga. Kwa sababu nilikuwa nimekuwa na mume wangu walipokuwa wakijaribu kusawazisha hali yake kwa kutumia CPR (utaratibu wa kumhuisha mtu ili aanze kupumua kikawaida) pamoja na madawa, sikupatwa na zile dalili za kawaida za kukana. Hata hivyo, nilihisi kukata tamaa sana, kana kwamba nilikuwa nikitazama gari likianguka kutoka gengeni (mteremko wa ghafula) nami singeweza kufanya lolote juu yalo.”

Je! alitoa machozi? “Bila shaka nilifanya hivyo, hasa niliposoma yale mamia ya kadi za kusikitikia nilizokuwa nimepokea. Nililia kwa kila moja. Hilo lilinisaidia kujiweza hadi sehemu iliyobaki ya siku. Lakini hakuna chochote ambacho kingeweza kusaidia nilipoulizwa mara kwa mara jinsi nilivyohisi. Bila shaka, nilikuwa katika hali ya kuhuzunika sana.”

Ni nini kilichomsaidia Eunice avumilie huzuni yake? “Bila kung’amua, niliamua kuendelea na maisha yangu bila kujua,” yeye asema. “Hata hivyo, jambo liniumizalo bado ni wakati nikumbukapo kwamba mume wangu, aliyependa uhai sana, hayupo hapa kuufurahia.”

“Usiruhusu Wengine Wakuamulie . . . ”

Watunga-vitabu wa Leavetaking—When and How to Say Goodbye washauri hivi: “Usiruhusu wengine wakuamulie jinsi upaswavyo kutenda au kuhisi. Kawaida ya kuhuzunika huwa tofauti kwa kila mtu. Huenda wengine wakafikiri—na wakakujulisha kwamba wao wanafikiri—una huzuni nyingi mno au huna huzuni ya kutosha. Wasamehe na usahau hilo. Kwa kujaribu kujilazimisha kuwa jinsi wengine watakavyo au jamii ya watu kwa ujumla itakavyo, unazuia ukuzi wako wa kurudia afya nzuri ya kihisiamoyo.”

Bila shaka, watu tofauti hushughulikia huzuni yao kwa njia tofauti-tofauti. Sisi hatujaribu kudokeza kwamba njia moja kwa lazima ndiyo iliyo bora zaidi ya nyingine kwa kila mtu. Hata hivyo, hatari hutokea wakati mtu aliye na huzuni akwamapo katika hali fulani, wakati hawezi kujipatanisha na uhalisi wa hali. Hapo ndipo huenda msaada ukahitajika kutoka kwa marafiki wenye huruma. Biblia husema: “Rafiki [“wa kweli,” NW] hupenda sikuzote; na ndugu amezaliwa kwa siku ya taabu.” Kwa hiyo usiogope kutafuta msaada, kuongea, na kutoa machozi.—Mithali 17:17.

Huzuni ni itikio la kawaida la kufiwa, na si vibaya huzuni yako kuonekana waziwazi kwa wengine. Lakini maswali mengine yahitaji majibu: ‘Naweza kuishije nikiwa na huzuni yangu? Je! ni kawaida kupatwa na hisia za kuwa na hatia na kasirani? Napaswa kushughulikaje kwa kufaa na maitikio hayo? Ni nini kiwezacho kunisaidia nivumilie kifo na huzuni hii?’ Sehemu ifuatayo itajibu maswali hayo na mengine.

[Maelezo ya Chini]

[Sanduku katika ukurasa wa 13]

Maswali ya Kufikiriwa Sana

Huzuni ya watu wengine huathiriwaje na utamaduni wao?

Tuna vielelezo vipi katika Biblia vya wale walioonyesha huzuni waziwazi?

Wengine wameitikiaje kifo cha mpendwa? Wewe umeitikiaje katika hali zinazofanana na hizo?

Ni nini kifanyacho kifo cha mwenzi wa ndoa kiwe ono la aina tofauti?

Kawaida ya kuhuzunika huwaje? Je! ni vibaya kuhuzunika?

Ni nini baadhi ya mambo ya kawaida ya kuhuzunika? (Ona kisanduku kwenye ukurasa wa 9.)

Ni hali zipi za pekee huathiri wazazi katika kifo cha ghafula cha kitoto? (Ona kisanduku kwenye ukurasa wa 12.)

Akina mama wengi wanaathiriwaje na hali ya kuharibikiwa mimba au kuzaa mtoto mfu? (Ona kisanduku kwenye ukurasa wa 10.)

[Sanduku katika ukurasa wa 9]

Kawaida ya Kuhuzunika

Neno “kawaida” halidokezi kwamba huzuni ina ratiba au programu yoyote iliyo imara. Maitikio ya huzuni yaweza kupitana na kuchukua urefu mbalimbali wa wakati, ikitegemea mtu mmoja-mmoja. Orodha hii si kamili. Maitikio mengine yaweza kudhihirishwa pia. Zifuatazo ni baadhi ya dalili za huzuni ambazo huenda mtu akapatwa nazo.

Maitikio ya mapema: Mshtuko wa kwanza; kutoamini, kukana; ganzi ya kihisiamoyo; hisia za kuwa na hatia; kasirani.

Huzuni nyingi sana yaweza kutia ndani: Kusahau-sahau na kutoweza kulala usingizi; uchovu wa kupita kiasi; mabadiliko ya ghafula ya hali ya moyoni; kuamua na kufikiri kwa njia isiyofaa; vipindi vya kulia-lia; mabadiliko katika hamu ya kula chakula, kukiwa na matokeo ya kupoteza uzani na kuongeza uzani; ishara mbalimbali za afya iliyoathiriwa; kusinzia-sinzia isivyo kawaida; uwezo uliopungua wa kufanya kazi; kuona-ona njozi—kuhisi, kusikia, kumwona yule mfu; katika hali ya kufiwa na mtoto, kuchukizwa na mwenzi wako wa ndoa bila sababu nzuri.

Kipindi cha kupata usawaziko: Huzuni pamoja na kukumbuka kwa kutamani sana wakati uliopita; kukumbuka mambo yenye kupendeza zaidi juu ya yule mfu, hata kutia ndani yale yenye kuchekesha.

[Sanduku katika ukurasa wa 10]

Kuharibikiwa Mimba na Kuzaa Mtoto Mfu—Huzuni ya Mama

Ingawa alikuwa na watoto wengine tayari, Monna alikuwa akitazamia kwa hamu kuzaliwa kwa mtoto wake mwingine. Hata kabla ya yeye kuzaliwa, alikuwa mtoto mchanga “aliyecheza naye, kuongea naye, na kuotea ndoto.”

Ile kawaida ya kupata kifungo kati ya mama na mtoto asiyezaliwa ilikuwa yenye nguvu. Yeye aendelea hivi: “Rachel Anne alikuwa mtoto mchanga aliyepiga teke vitabu kutoka tumboni pangu [akiwa bado hajazaliwa], alifanya nikose usingizi usiku. Ningali naweza kukumbuka yale mateke madogo ya kwanza, kama vile midukuo ya upendo, yenye uanana. Kila wakati aliposonga, nilijawa na upendo mwingi. Nilimjua vizuri sana hivi kwamba nilijua alipokuwa akiumwa, alipokuwa mgonjwa.”

Monna aendelea na simulizi lake hivi: “Daktari hakuniamini mpaka kulipokuwa kumechelewa mno. Aliniambia niache kuwa na wasiwasi. Naamini nilihisi alipokufa. Yeye aligeuka tu ghafula na kwa nguvu. Siku iliyofuata alikuwa amekufa.”

Ono la Monna si tukio lisilo la kawaida. Kulingana na watunga-vitabu Friedman na Gradstein, katika kitabu chao Surviving Pregnancy Loss, karibu wanawake milioni moja kwa mwaka katika Marekani pekee huharibikiwa mimba. Bila shaka, hesabu ya ulimwenguni pote ni wengi zaidi.

Mara nyingi watu hukosa kung’amua kwamba kuharibikiwa mimba au kuzaa mtoto mfu ni msiba kwa mwanamke na ni mmoja akumbukao—labda muda wote wa maisha yake. Kwa kielelezo, Veronica, ambaye amezeeka sasa, akumbuka kuharibikiwa kwake mimba mara kadhaa na hasa akumbuka yule mtoto mchanga mfu aliyemzaa, aliyekuwa hai hadi mwezi wa tisa na kuzaliwa akiwa na uzani wa kilo sita. Alimbeba akiwa amekufa ndani yake kwa yale majuma mawili ya mwisho. Alisema hivi: “Kumzaa mtoto mfu ni jambo mbaya sana kwa mama.”

Maitikio ya akina mama hawa waliokata tamaa hayaeleweki sikuzote, hata na wanawake wengine. Mwanamke fulani aliyekuwa amepoteza mtoto wake kupitia mimba iliyoharibika aliandika hivi: “Yale ambayo nimejifunza kwa njia yenye maumivu sana ni kwamba kabla ya hilo kunipata, kwa kweli sikuwa na wazo lolote kuhusu yale ambayo marafiki zangu walilazimika kuvumilia. Sikugusika moyo upesi wala kuelewa vema hali yao kama vile nionavyo kwamba watu hawagusiki moyo wala kuelewa vema hali yangu.”

Tatizo jingine kwa mama anayehuzunika ni kuona kwamba mume wake hahisi jinsi yeye anavyohisi juu ya hasara hiyo. Mke mmoja alieleza jambo hilo hivi: “Nilikatishwa tamaa kabisa na mume wangu wakati huo. Kulingana na maoni yake, kwa kweli hakukuwa na mimba yoyote. Hakuweza kuhisi ile huzuni niliyokuwa nikihisi. Alikuwa mwenye kusikitikia sana hofu zangu lakini si mwenye kusikitikia huzuni yangu.”

Labda itikio hilo ni la asili kwa mume—yeye hawi na kifungo kilekile cha kimwili na cha kihisiamoyo (pamoja na kijusi) kama vile mke wake mjamzito huwa nacho. Hata hivyo, anahisi hasara fulani. Na ni muhimu kwamba mume na mke wang’amue kwamba wanateseka pamoja, ingawa ni kwa njia tofauti-tofauti. Wao wapaswa washiriki huzuni yao pamoja. Mume akificha huzuni yake, huenda mke wake akafikiri kwamba yeye hakugusika moyo upesi na hali hiyo. Kwa hiyo shirikini pamoja machozi, mawazo, na makumbatio yenu. Onyesheni kwamba mnahitajiana zaidi ya wakati mwingine wowote. Ndiyo, waume, onyesheni hisia-mwenzi yenu.

[Sanduku katika ukurasa wa 12]

Ugonjwa wa Kifo cha Ghafula cha Kitoto—Kukabili Hiyo Huzuni

Kifo cha ghafula cha mtoto mchanga ni msiba wenye kufadhaisha. Siku moja mtoto mchanga aonekanaye kuwa wa kawaida, mwenye afya nzuri ashindwa kuamka. Hilo halitazamiwi hata kidogo, kwani ni nani awaziaye kwamba kitoto au mtoto yeyote atakufa kabla ya wazazi wake? Mtoto mchanga ambaye amekuja kupendwa sana na mamake kwa ghafula awa chanzo cha huzuni kubwa.

Hisia za kuwa na hatia zaanza kuja kwa wingi. Huenda wazazi wakahisi wao ndio wa kulaumiwa kwa ajili ya kifo hicho, kana kwamba kilisababishwa na uzembe fulani. Wanajiuliza, ‘Tungaliweza kufanya nini ili kukizuia?’b Katika hali nyingine, huenda mume, bila msingi wowote, akamlaumu mke wake bila kujua. Alipoenda kazini, yule mtoto mchanga alikuwa hai na mwenye afya nzuri. Alipofika nyumbani, mtoto huyo mchanga alikuwa amekufa kitandani mwake! Mke wake alikuwa akifanya nini? Yeye alikuwa wapi wakati huo? Ni lazima maswali hayo yenye kusumbua yajibiwe ili yasisababishe mkazo juu ya ndoa.

Hali zisizotazamiwa na zisizoweza kuonwa kimbele zilisababisha msiba huo. Biblia husema: “Nikarudi, na kuona chini ya jua, ya kwamba si wenye mbio washindao katika michezo, wala si walio hodari washindao vitani, wala si wenye hekima wapatao chakula, wala si watu wa ufahamu wapatao mali, wala wenye ustadi wapatao upendeleo; lakini wakati na bahati [“tukio lisilotazamiwa,” NW] huwapata wote.”—Mhubiri 9:11.

Wengine wanaweza kusaidiaje wakati familia inapofiwa na mtoto mchanga? Mama mmoja aliyefiwa aliitikia hivi: “Rafiki mmoja alikuja akaisafisha nyumba bila mimi kusema neno lolote. Wengine walitupikia chakula. Baadhi yao walisaidia kwa kunikumbatia tu—bila kusema maneno yoyote, kumbatio tu. Sikutaka kuongea juu yalo. Sikutaka kueleza tena na tena juu ya kile kilichotendeka. Sikuhitaji maswali ya kupeleleza, kana kwamba nilikuwa nimekosa kufanya jambo fulani. Nilikuwa ndiye mama [yake]; ningalifanya jambo lolote lile kumwokoa mtoto wangu mchanga.”

[Maelezo ya Chini]

[Picha katika ukurasa wa 8]

Ni kawaida kuhuzunika na kutoa machozi wakati mpendwa anapokufa

[Picha katika ukurasa wa 11]

Kufiwa na mtoto ni umivu kali sana la kimoyoni—sikitikio na hisia-mwenzi ya kweli yaweza kuwasaidia wazazi