Wazo Hilo Laingia Dini ya Kiyahudi, Jumuiya ya Wakristo, na Uislamu

“Kati ya mambo mengine, dini pia ni njia inayopatanisha watu kutokana na jambo la kwamba siku fulani wanapaswa kufa, ama kwa ahadi ya uzima bora upande ule mwingine wa kaburi, kuzaliwa upya, ama yote mawili.”—GERHARD HERM, MBUNI-VITABU MJERUMANI.

 1. Juu ya imani gani ya msingi dini nyingi hutegemeza ahadi yazo ya uhai baada ya kifo?

KATIKA kutoa ahadi ya uhai baada ya kufa, kila dini yategemea imani ya kwamba mwanadamu anayo nafsi isiyoweza kufa na ambayo wakati wa kifo husafiri hadi kwenye makao mengine au huhamia katika kiumbe kingine. Kama ilivyoonyeshwa katika sehemu iliyotangulia, imani katika kutoweza kufa kwa nafsi ya kibinadamu imekuwa sehemu ya maana ya dini za Mashariki tangu mianzo yazo. Lakini, namna gani Dini ya Kiyahudi, Jumuiya ya Wakristo na Uislamu? Namna gani lile fundisho lilikuja kuwa la maana kwa imani hizi?

Dini ya Kiyahudi Yameza Mawazo ya Kigiriki

2, 3. Kupatana na Encyclopaedia Judaica, je! maandishi matakatifu ya Kiebrania yalifundisha kutoweza kufa kwa nafsi?

² Mizizi ya Dini ya Kiyahudi hurudi nyuma hadi Abrahamu, karibu miaka 4,000 iliyopita. Maandishi matakatifu ya Kiebrania yalianza kuandikwa katika karne ya 16 K.W.K., na yalikamilishwa wakati Socrates na Plato walipounda kisio la kutoweza kufa kwa nafsi. Je! Maandiko hayo yalifundisha kutoweza kufa kwa nafsi?

³ Encyclopaedia Judaica yajibu: “Ni katika kipindi cha baadaye cha kibiblia tu kwamba imani iliyo wazi na thabiti katika kutoweza kufa kwa nafsi ilishikiliwa imara . . . na ikaja kuwa mojawapo wa mawe ya pembeni ya imani za Dini ya Kiyahudi na Kikristo.” Hiyo hueleza pia: “Katika kipindi cha kibiblia mtu alionwa kuwa jumla. Hivyo nafsi haikutenganishwa na mwili waziwazi.” Wayahudi wa mapema waliamini katika ufufuo wa wafu, na jambo hilo “ni la kutenganisha na imani katika . . . kule kutoweza kufa kwa nafsi,” yaonyesha wazi hiyo encyclopedia.

4-6. Namna gani fundisho la kutoweza kufa kwa nafsi lilikuja kuwa “mojawapo wa mawe ya pembeni” ya Dini ya Kiyahudi?

⁴ Hivyo basi, namna gani ile imani ilikuja kuwa “mojawapo wa mawe ya pembeni” ya Dini ya Kiyahudi? Historia inatoa jibu. Katika 332 K.W.K., Aleksanda Mkuu alishinda sehemu kubwa ya Mashariki ya Kati kwa kasi kama ya umeme. Alipofika Yerusalemu, Wayahudi walimkaribisha kwa shauku. Kulingana na mwanahistoria Myahudi wa karne ya kwanza Flavio Yosefo, wao walimwonyesha hata unabii kutoka kitabu cha Danieli, ulioandikwa mapema zaidi ya miaka 200, ambao ulieleza waziwazi ushindi mbalimbali wa Aleksanda akiwa “mfalme wa Ugiriki.” (Danieli 8:5-8, 21) Waliochukua mahali pa Aleksanda waliendeleza mpango wake wa kufanya mambo Kiyunani, kujaza sehemu zote za milki kwa lugha, utamaduni, na falsafa vya Kigiriki. Mchanganyiko wa zile tamadumi mbili—ya Kigiriki na ya Kiyahudi—ulikuwa usioepukika.

⁵ Mapema katika karne ya tatu K.W.K., tafsiri ya kwanza ya Maandiko ya Kiebrania katika Kigiriki, iliyoitwa La Septante ilikuwa imeanzishwa. Kupitia kwayo watu wengi wa mataifa wakaja kuwa na heshima na maarifa ya Dini ya Kiyahudi, wengine wakawa hata waongofu. Kwa upande mwingine, Wayahudi wakawa wenye kufahamiana na wazo la Kigiriki, na wengine wakawa wanafalsafa, jambo la kigeni kabisa kwao. Philo wa Aleksandria, wa karne ya kwanza W.K., alikuwa mwanafalsafa Myahudi wa namna hiyo.

⁶ Philo alimheshimu Plato na alijitahidi kueleza Dini ya Kiyahudi katika misemo ya falsafa ya Kigiriki. “Kwa kufanya falsafa ya Plato na pokeo la kibiblia kuwa kitu kimoja,” chasema kitabu Heaven—A History, “Philo alitayarisha njia kwa wenye kufikiri wa Ukristo [kama vile Wayahudi] wa baadaye.” Nayo imani ya Philo kuhusu nafsi ilikuwa nini? Kitabu kinaendelea kueleza: “Kwa maoni yake, kifo kinarudisha nafsi kwenye hali yayo ya asili, hali ya kabla ya kuzaliwa. Kwa kuwa nafsi ni ya ulimwengu wa kiroho, uhai katika mwili huwa wa muda mfupi, mara nyingi ukiwa wenye taabu,” jambo moja katika mfululizo wa mambo mengine. Wayahudi wengine wenye kufikiri walioamini katika kutoweza kufa kwa nafsi ni kutia ndani Isaac Israeli, mfikizikia Myahudi mwenye kujulikana sana wa karne ya 10, na pia Moses Mendelssohn, mwanafalsafa Myahudi wa Ujerumani wa karne ya 18.

7, 8. (a) Namna gani Talmud inafafanua nafsi? (b) Baadaye vitabu vya kifumbo vimesema nini kuhusu nafsi?

⁷ Kitabu ambacho kilivutia sana pia wazo la Kiyahudi na uhai ni Talmud—inayoitwa muhtasari ulioandikwa wa sheria ya mdomo, pamoja na maelezo na mafasirio ya baadaye ya ile sheria, iliyokusanywa na marabi tokea karne ya pili W.K. katika Enzi za Kati. “Marabi wa Talmud,” yasema Encyclopaedia Judaica, “waliamini katika kuendelea kuishi kwa nafsi baada ya kifo.” Talmud inasema hata kuhusu wafu wakiathiri walio hai. “Huenda kwa habari ya uvutano wa wazo la Plato,” yasema Encyclopædia of Religion and Ethics, “[marabi] waliamini katika kuwako kwa nafsi kabla ya kuishi.”

⁸ Baadaye kitabu cha kifumbo cha Kiyahudi, yaani Cabala, chaenda hata mbali hadi kufundisha fundisho la kuzaliwa upya katika mwili mwingine. Kuhusu imani hii, The New Standard Jewish Encyclopedia inaeleza: “Wazo laonekana kuwa limetokea India. . . . Katika Kabbalah, kuonekana kwalo mara ya kwanza ni katika kitabu Bahir, na ndipo, tokea Zohar na kuendelea, lilikubaliwa kwa kawaida na watu wenye kutafakari, likifanyiza sehemu ya maana katika imani na vitabu vya uhasidimu.” Katika Israeli leo, fundisho la kuzaliwa upya katika mwili mwingine linakubalika sana kuwa fundisho la Kiyahudi.

 9. Ni nini msimamo wa vikundi vingi vya Dini ya Kiyahudi vya leo kuhusu kutoweza kufa kwa nafsi?

⁹ Kwa hiyo, wazo la kutoweza kufa kwa nafsi likaingia Dini ya Kiyahudi kupitia uvutano wa falsafa ya Kigiriki, na wazo hilo lakubaliwa leo na vikundi vingi vya dini hiyo. Isemweje kuhusu kuingia kwa fundisho hilo katika Jumuiya ya Wakristo?

Jumuiya ya Wakristo Yakubali Mawazo ya Plato

10. Msomi Mhispania mwenye kujulikana sana alikata kauli gani kuhusu imani ya Yesu katika kutoweza kufa kwa nafsi?

¹⁰ Ukristo wa kweli ulianza na Kristo Yesu. Kuhusu Yesu, Miguel de Unamuno, msomi Mhispania mwenye kujulikana sana wa karne ya 20 aliandika: “Badala yake yeye aliamini ufufuo wa mnofu, kulingana na namna ya Kiyahudi, si katika kutoweza kufa kwa nafsi, kulingana na namna ya Kiplato [ya Kigiriki]. . . . Vithibitisho vya hilo vyaweza kuonwa katika kitabu chochote chenye haki ya kufasiri.” Yeye alikata maneno hivi: “Kutoweza kufa kwa nafsi . . . ni fundisho la kifalsafa la kipagani.”

11. Wakati gani falsafa ya Kigiriki ilianza kupenya katika Ukristo?

¹¹ Wakati gani na namna gani hili “fundisho la kifalsafa la kipagani” lilipenya katika Ukristo? The New Encyclopædia Britannica inatokeza wazi: “Tokea katikati ya karne ya 2 W.K., Wakristo ambao walikuwa wamepata mazoezi fulani katika falsafa ya Kigiriki walianza kuhisi ulazima wa kuelezea imani yao katika misemo ya falsafa ya Kigiriki, ili kutosheleza tamaa yao ya kiakili na katika kusudi la kubadili wapagani walioelimishwa. Falsafa iliyowafaa zaidi ilikuwa ni lile wazo la Plato.”

12-14. Origen na Augustino walitimiza fungu gani katika kuchanganya falsafa ya Plato na Ukristo?

¹² Wanafalsafa wawili wa mapema kama hao walifanyiza uvutano mkubwa sana juu ya mafundisho ya Jumuiya ya Wakristo. Mmoja alikuwa ni Origen wa Aleksandria (185-254 W.K.), na mwingine ni Augustino wa Hippo (354-430 W.K.). Kuwahusu, New Catholic Encyclopedia inasema: “Pamoja na Origen tu katika Mashariki na Mt. Augustino katika Magharibi nafsi ilithibitishwa kuwa kitu cha kiroho na wazo la kifalsafa lililofanyizwa kutoka asili yake.” Origen na Augustino waliunda mawazo yao kuhusu nafsi juu ya msingi gani?

¹³ Origen alikuwa mwanafunzi wa Clement wa Aleksandria aliyekuwa “wa kwanza wa Mababa kupokea kwa wazi kutokana na pokeo la Kigiriki kuhusu nafsi,” yasema New Catholic Encyclopedia. Mawazo ya Plato kuhusu nafsi yanapaswa kuwa yalimvutia sana Origen. “[Origen] alijenga katika fundisho la Ukristo namna yenye kupanuka ya mafundisho kuhusu nafsi, ambayo alichukua kutoka kwa Plato,” akaandika mwanateolojia Werner Jaeger katika The Harvard Theological Review.

¹⁴ Augustino huonwa na wengi katika Jumuiya ya Wakristo kuwa mfikiri mkubwa wa zamani. Kabla ya kuongoka kuwa “Mkristo” akiwa na umri wa miaka 33, Augustino alikuwa na upendezi mkubwa katika falsafa na alikuja kuwa mfuasi wa mawazo mapya ya Plato.a Hata baada ya kuongoka kwake, alibaki na mawazo mapya ya Plato katika fikira zake. “Akili yake ilikuwa mahali ambapo dini ya Agano Jipya ilikuwa kabisa kabisa yenye kuchanganyika na pokeo la Plato la falsafa ya Kigiriki,” yasema The New Encyclopædia Britannica. New Catholic Encyclopedia yakubali kwamba ‘fundisho la Augustino [kuhusu nafsi], ambalo limekuwa kawaida katika Mashariki kufikia karne ya 12 baadaye, lilitokana na mawazo mapya ya Plato.’

15, 16. Je! upendezi katika mafundisho ya Aristote katika karne ya 13 ulibadili msimamo wa kanisa kuhusu fundisho la kutoweza kufa kwa nafsi?

¹⁵ Katika karne ya 13, mafundisho ya Aristote yalikuwa yakipata ushindi katika kupendeza watu wengi katika Ulaya, zaidi kwa sababu ya kupatikana katika Kilatini kwa kazi za wasomi wa Kiarabu, ambao walikuwa wametoa maelezo kwa wingi kuhusu maandishi ya Aristote. Msomi Mkatoliki aitwaye Thomas Aquinas aliingiwa sana na wazo la Aristote. Kwa sababu ya maandishi ya Aquinas, maoni ya Aristote yalikuwa na uvutano mwingi zaidi juu ya mafundisho ya kanisa kushinda yale ya Plato. Hata hivyo, mwelekeo huu, haukuathiri fundisho kuhusu kutoweza kufa kwa nafsi.

¹⁶ Aristote alifundisha kwamba nafsi iliunganishwa kwa namna isivyoweza kutenganishwa na mwili na haiendelei kuishi kipekee baada ya kifo na kwamba ikiwa kitu fulani cha umilele huishi katika mtu, kilikuwa kitu cha kuwazika tu, akili isiyo na utu. Namna hiyo ya kuona nafsi haikuwa yenye upatano na imani ya kanisa kuhusu nafsi zenye utu zinazookoka kifo. Kwa hiyo, Aquinas alibadili maoni ya Aristote kuhusu nafsi, akidai kwamba kutoweza kufa kwa nafsi kunaweza kuthibitishwa kwa kutoa sababu. Hivyo, imani ya kanisa katika kutoweza kufa kwa nafsi ikabaki isiyotikisika.

17, 18. (a) Je! Mapinduzi Makubwa ya kidini ya karne ya 16 yaliingiza mapinduzi katika fundisho kuhusu nafsi? (b)  Ni nini msimamo wa madhehebu mengi ya Jumuiya ya Wakristo kuhusu kutoweza kufa kwa nafsi?

¹⁷ Mnamo karne ya 14 na 15, sehemu ya mapema ya Mfufuko wa harakati, kulikuwa na uamsho mpya wa kupendezwa na Plato. Jamii yenye sifa ya Medici katika Italia hata ikasaidia kuanzisha chuo kikuu katika Florence ili kuendeleza funzo la falsafa ya Plato. Mnamo karne ya 16 na 17, kupendezwa katika Aristote kukafifia. Na Mapinduzi Makubwa ya kidini ya karne ya 16 hayakuingiza mapinduzi katika mafundisho kuhusu nafsi. Ingawa Wapinduzi wa Kiprotestenti walibishana kuhusu fundisho la pirigatori, walikubali wazo la mateso ya milele au kuthawabishwa milele.

¹⁸ Hivyo fundisho la kutoweza kufa kwa nafsi likapata nguvu katika madhehebu mengi ya Jumuiya ya Wakristo. Akifahamu hili, msomi mmoja Mwamerika aliandika: “Kwa kweli, dini, kwa watu wengi wa rangi yetu wenyewe, yamaanisha kutoweza kufa, na si jambo lingine. Mungu ndiye mtokezaji wa kutoweza kufa.”

Kutoweza Kufa na Uislamu

19. Uislamu ulianzishwa wakati gani, na ulianzishwa na nani?

¹⁹ Uisalamu ulianza na kuitwa kwa Muḥammad kuwa nabii alipokuwa na umri wa karibu miaka 40. Kwa kawaida inaaminiwa na Waislamu kwamba ufunuo mbalimbali ulimjia kwa muda wa kipindi cha miaka kama 20 au 23, tokea karibu 610 W.K. mpaka kifo chake mnamo 632 W.K. Ufunuo huo mbalimbali ni wenye kunakiliwa katika Qurani, kitabu kitakatifu cha Kiislamu. Wakati Uislamu ulipokuja kuwapo, Dini ya Kiyahudi na Jumuiya ya Wakristo zilikuwa zimeingiwa na wazo la Plato juu ya nafsi.

20, 21. Waislamu huamini nini kuhusu maisha ya baada ya kifo?

²⁰ Waislamu huamini kwamba imani yao ni upeo wa ufunuo mbalimbali uliotolewa kwa Waebrania na Wakristo waaminifu wa zamani. Qurani yataja Maandiko ya Kiebrania na ya Kigiriki. Lakini juu ya fundisho la kutoweza kufa kwa nafsi, Qurani yaachana na maandishi haya. Qurani inafundisha kwamba mtu anayo nafsi ambayo huendelea kuishi baada ya kifo. Pia inasimulia juu ya ufufuo wa wafu, siku ya hukumu, na kile kinachotukia kwa nafsi mwishowe—ama uzima katika bustani ya paradiso ya kimbinguni au adhabu katika helo yenye kuunguza.

²¹ Waislamu hushikilia kwamba nafsi ya mtu anayekufa huenda kwenye Barzakh, au “Kiambaza,” “mahali au hali ambayo watu watakuwamo baada ya kifo na kabla ya Hukumu.” (Sura 23:99, 100, Qurani Tukufu, kielezi-chini) Nafsi ina fahamu humo, ikipatwa na kinachoitwa “Kurudiwa kwa Kaburi” ikiwa mtu huyo alikuwa mwovu au akiona furaha ikiwa alikuwa mwaminifu. Lakini waaminifu pia lazima wapatwe na mateso fulani kwa sababu ya zambi zao chache walizotenda walipokuwa wangali hai. Siku ya hukumu, kila mtu hukabili tokeo lake la milele, ambalo hukomesha hali hiyo ya katikati.

22. Wanafalsafa wa Kiarabu walitoa makisio gani tofauti kuhusu tokeo la nafsi?

²² Wazo la kutoweza kufa kwa nafsi katika Dini ya Kiyahudi na katika Jumuiya ya Wakristo lilitokea kwa sababu ya uvutano wa mawazo ya Plato, lakini wazo hilo lilijengwa katika Uislamu tangu mwanzo wa dini hiyo. Hilo halimaanishi kwamba wasomi wa Kiarabu hawakujaribu kuchanganya mafundisho ya Kiislamu na falsafa ya Kigiriki. Kwa kweli, ulimwengu wa Kiarabu ulivutwa sana na kazi ya Aristote. Na wasomi wa Kiarabu wenye kujulikana, kama vile Avicenna na Averroës, walieleza na kujenga juu ya mawazo ya Aristote. Hata hivyo, katika majaribio yao ya kupatanisha mawazo ya Kigiriki na mafundisho ya Kiislamu kuhusu nafsi, walisitawisha makisio yenye kutofautiana. Kwa mfano, Avicenna alitangaza kwamba nafsi ya mtu ni isiyoweza kufa. Averroës, kwa upande mwingine, alibishana juu ya maoni hayo. Ingawa maoni hayo tofauti, fundisho la kutoweza kufa kwa nafsi labaki imani ya Waislamu.

23. Ni nini msimamo wa Dini ya Kiyahudi, Jumuiya ya Wakristo na Uislamu kuhusu swala la kutoweza kufa kwa nafsi?

²³ Basi, ni wazi kwamba Dini ya Kiyahudi, Jumuiya ya Wakristo na Uislamu zote hufundisha fundisho la kutoweza kufa kwa nafsi.

[Maelezo ya Chini]

[Picha katika ukurasa wa 14]

Ushindi wa Aleksanda Mkuu uliongoza kwenye mchanganyiko wa tamaduni za Kigiriki na za Kiyahudi

[Picha katika ukurasa wa 15]

Origen, kwanza, na Augustino walijaribu kuchanganya falsafa ya Plato na Ukristo

[Picha katika ukurasa wa 16]

Avicenna, kwanza, alisema kwamba nafsi ya mtu ni isiyoweza kufa. Averroës alibishana dhidi ya maoni hayo