Je, Elimu ya Vitu vya Kale Inaunga Mkono Biblia?

ELIMU ya vitu vya kale ni muhimu kwa wanafunzi wa Biblia kwani vitu hivyo vinavyochimbuliwa huunga mkono ujuzi wao kuhusu hali za maisha, utamaduni, na lugha za nyakati za Biblia. Pia vitu hivyo vya kale hutoa habari muhimu kuhusu utimizo wa unabii wa Biblia kama ule uliotabiri kuhusu kuanguka kwa Babiloni, Ninawi, na Tiro. (Yeremia 51:37; Ezekieli 26:4, 12; Sefania 2:13-15) Hata hivyo, elimu hiyo inapungukiwa kwa njia fulani. Vitu vilivyochimbuliwa ni lazima vifafanuliwe, na nyakati nyingine ufafanuzi huo huwa na kasoro au hupotoshwa.

Imani ya Kikristo haitegemei vigae, matofali ya zamani, au kuta zilizoanguka, lakini inategemea ukweli wote wa kiroho unaopatikana katika Biblia. (2 Wakorintho 5:7; Waebrania 11:1) Kwa hakika, upatano wa Biblia, unyoofu wa waandikaji, unabii uliotimizwa, na mambo mengine mengi hutoa uthibitisho wenye kusadikisha kwamba “Andiko lote limeongozwa na roho ya Mungu.” (2 Timotheo 3:16) Fikiria ugunduzi fulani wenye kupendeza ambao unaunga mkono masimulizi ya Biblia.

Kikundi cha wataalamu wa vitu vya kale kilipokuwa kikichimba huko Yerusalemu mnamo 1970, kilipata magofu ya nyumba iliyoteketea. Nahman Avigad, kiongozi wa kikundi hicho aliandika hivi: “Kwa mtu mwenye uzoefu jambo hilo lilikuwa wazi. Jengo hilo liliharibiwa kwa moto na kuta na dari zikaporomoka.” Katika chumba kimoja kulikuwa na mifupa [1] ya mkono, vidole vyake vikiwa vimenyooshwa vikijaribu kufikia ngazi.

Kwenye sakafu kulikuwa na sarafu [2] zilizotapakaa, ya karibuni zaidi ikiwa ya mwaka wa nne wa maasi ya Wayahudi dhidi ya Roma, yaani, mwaka wa 69 W.K. Vitu vilikuwa vimeanguka kabla ya jengo hilo kuporomoka. Avigad anasema: “Tulipoona hilo tulikumbuka ufafanuzi wa Yosefo kuhusu askari Waroma ambao walipora nyumba baada ya jiji hilo kushindwa.” Wanahistoria wanasema kwamba uharibifu na uporaji wa Waroma ulitukia mnamo 70 W.K.

Uchunguzi ulionyesha kwamba mifupa hiyo ilikuwa ya mwanamke mwenye umri wa miaka 20 hivi. Gazeti Biblical Archaeology Review linasema: “Mwanamke ambaye alikuwa jikoni katika Nyumba Iliyoteketea alianguka chini na kufa alipokuwa akijaribu kufikia ngazi karibu na mlango. Moto ulienea haraka sana . . . hivi kwamba hangeweza kuponyoka na akazikwa na mabaki ya nyumba hiyo yaliyokuwa yakiporomoka.”

Mandhari hiyo inatukumbusha unabii wa Yesu kuhusu Yerusalemu uliokuwa umetolewa miaka 40 hivi mapema: “Adui zako . . . watakuangusha chini wewe na watoto wako walio ndani yako, nao hawataacha jiwe juu ya jiwe ndani yako.”—Luka 19:43, 44.

Ugunduzi wa vitu vya kale unaounga mkono Biblia pia unatia ndani majina ya watu wanaotajwa katika Maandiko. Baadhi ya ugunduzi huo ulimaliza madai ya mapema ya wachambuzi kwamba waandishi wa Biblia walibuni watu fulani au walitilia chumvi umaarufu wao.

Maandishi Yenye Majina ya Biblia

Kuna wakati ambapo wasomi maarufu walifikiri kwamba Mfalme Sargoni wa Pili wa Ashuru, ambaye jina lake linapatikana katika Biblia kwenye Isaya 20:1, hakuwahi kuishi. Hata hivyo, mnamo 1843 karibu na mji wa leo wa Khorsabad, Iraki, kwenye kijito cha Mto Tigri, jumba la Mfalme Sargoni [3] liligunduliwa. Lilijengwa katika eneo lenye ukubwa wa ekari 25. Sasa, Sargoni wa Pili ni kati ya wafalme wa Ashuru wanaojulikana zaidi. Katika maandishi [4] yake, anadai kwamba aliteka jiji la Samaria. Kulingana na Biblia, Waashuru walilishinda jiji la Samaria mnamo 740 K.W.K. Sargoni pia alirekodi kwamba alishinda Ashdodi, na hivyo kuunga mkono Isaya 20:1.

Walipokuwa wakichimbua magofu ya jiji la kale la Babiloni, katika Iraki ya leo, wataalamu wa vitu vya kale waligundua mabamba 300 hivi karibu na Lango la Ishtar. Yakiwa yanahusianishwa na kipindi cha mtawala wa Babiloni, Mfalme Nebukadneza, maandishi hayo yanatia ndani orodha ya majina. Miongoni mwa majina hayo kuna jina “Yaukini, mfalme wa nchi ya Yahud.” Jina hilo linamrejelea Mfalme Yehoyakini wa Yuda aliyetekwa kutoka Babiloni wakati Nebukadneza aliposhinda Yerusalemu mara ya kwanza mnamo 617 K.W.K. (2 Wafalme 24:11-15) Wana watano wa Yehoyakini pia wanatajwa katika maandishi hayo.—1 Nyakati 3:17, 18.

Mnamo 2005, wataalamu wa vitu vya kale walipokuwa wakichimbua eneo ambapo walitarajia kupata jumba la Mfalme Daudi, walipata jengo kubwa la mawe ambalo walifikiri liliharibiwa Wababiloni walipoteketeza Yerusalemu zaidi ya miaka 2,600 iliyopita, katika siku za nabii wa Mungu Yeremia. Hakuna uhakika kwamba jengo hilo ni mabaki ya jumba la Mfalme Daudi. Hata hivyo, mtaalamu wa vitu vya kale Eliat Mazar aligundua kitu kimoja chenye kupendeza chenye upana wa sentimita 1, yaani, muhuri wa udongo [5] wenye maandishi yaliyosema: “Wa Yehukali mwana wa Shelemiyahu mwana wa Shovi.” Yaonekana hayo ni maandishi ya muhuri wa Yehukali (pia Yukali), ofisa Myahudi anayetajwa katika Biblia ambaye alikuwa mpinzani wa Yeremia.—Yeremia 37:3; 38:1-6.

Mazar anasema kwamba Yehukali ndiye “waziri wa pili wa mfalme,” baada ya Gemaria, mwana wa Shafani, ambaye jina lake liko kwenye muhuri uliopatikana katika Jiji la Daudi. Biblia inamtambulisha Yehukali, mwana wa Shelemia (Shelemiyahu), kuwa mkuu wa Yuda. Kabla ya ugunduzi huo, hakutajwa mahali pengine popote nje ya Maandiko.

Je, Waliweza Kusoma na Kuandika?

Biblia inaonyesha kwamba Waisraeli wa kale walijua kusoma na kuandika. (Hesabu 5:23; Yoshua 24:26; Isaya 10:19) Wachambuzi hawakukubali jambo hilo, wakisema kwamba historia ya Biblia hasa ilipitishwa kwa mdomo kwa njia isiyoweza kutegemeka. Lakini mnamo 2005, wataalamu wa vitu vya kale waliofanya kazi Tel Zayit, eneo lililo kati ya Yerusalemu na Mediterania, walipata herufi za Kiebrania [6] za zamani zaidi kuwahi kugunduliwa, herufi hizo zilikuwa zimeandikwa kwa kuchongwa kwenye mwamba wa chokaa.

Wasomi fulani wanasema kwamba mwamba huo, unaosemekana kuwa wa karne ya kumi K.W.K., unadokeza “mafunzo ya uandishi,” “utamaduni wa hali ya juu,” na “usimamizi wa Kiisraeli uliokuwa ukisitawi huko Yerusalemu.” Tofauti kabisa na madai ya wachambuzi, inaonekana kwamba kufikia angalau mapema katika karne ya kumi K.W.K., Waisraeli waliweza kusoma na kuandika na hivyo wangeweza kurekodi historia yao.

Rekodi za Waashuru Zinatoa Uthibitisho Zaidi

Ashuru, ambayo wakati fulani ilikuwa milki yenye nguvu, hutajwa mara nyingi katika Biblia, na ugunduzi mwingi wa vitu vya kale katika eneo hilo hutoa ushuhuda kuhusu usahihi wa Maandiko. Kwa mfano, uchimbuzi katika eneo ambalo Ninawi, jiji kuu la Ashuru, lilikuwa ulifunua jiwe lililochongwa [7] katika jumba la Mfalme Senakeribu, lililoonyesha askari Waashuru wakiwapeleka mateka Wayahudi uhamishoni baada ya kuanguka kwa jiji la Lakishi mnamo 732 K.W.K. Unaweza kusoma simulizi hilo la Biblia kwenye 2 Wafalme 18:13-15.

Maandishi ya kihistoria ya Senakeribu [8], yaliyopatikana huko Ninawi, yanafafanua kampeni yake ya kijeshi wakati wa utawala wa Mfalme Hezekia wa Yuda, ambaye maandishi hayo yanamtaja kwa jina. Rekodi zinazopatikana katika mabamba ya wafalme wengine zinawataja Wafalme Ahazi na Manase wa Yuda, na pia Wafalme Omri, Yehu, Yehoashi, Menahemu, na Hoshea wa Israeli.

Katika masimulizi yake, Senakeribu anajisifu kuhusu mafanikio yake ya kijeshi lakini jambo la kutokeza ni kwamba hataji kwamba alishinda Yerusalemu. Kukosa kutaja jambo hilo kunathibitisha ukweli wa rekodi ya Biblia, ambayo husema kwamba mfalme huyo hakuwahi kuzingira Yerusalemu lakini alishindwa na Mungu mwenyewe. Baada ya hapo, Senakeribu aliyeaibishwa alirudi Ninawi, ambako aliuawa na wanawe. (Isaya 37:33-38) Kwa kupendeza, rekodi mbili za maandishi ya Waashuru zinatoa ushuhuda wa kuuawa kwake.

Kwa sababu ya uovu wa watu wa Ninawi, manabii wa Yehova, Nahumu na Sefania, walitabiri kuharibiwa kabisa kwa jiji hilo. (Nahumu 1:1; 2:8–3:19; Sefania 2:13-15) Unabii wao ulitimizwa wakati ambapo majeshi yaliyoungana ya Nabopolasa, mfalme wa Babiloni, na ya Siaksaresi Mmedi yalizingira na kuteka Ninawi mnamo 632 K.W.K. Ugunduzi na uchimbuzi wa magofu yake unathibitisha tena ukweli wa masimulizi ya Biblia.

Kati ya mwaka wa 1925 na 1931, vitu vingi vya kale, kutia ndani mabamba ya udongo 20,000 hivi, vilichimbuliwa huko Nuzi, jiji la kale lililo upande wa mashariki wa Mto Tigri na kusini-mashariki ya Ninawi. Mabamba hayo ambayo yaliandikwa kwa lugha ya Kibabiloni, yana mambo mengi sana yanayohusu desturi za kisheria zinazofanana na zile za nyakati za mababu wa ukoo wa kale zinazofafanuliwa katika kitabu cha Mwanzo. Kwa mfano, maandishi yanaonyesha kwamba miungu ya familia, ambayo mara nyingi ilikuwa sanamu ndogo za udongo, ilionekana kuwa kama hati ya kumiliki ardhi, na mwenye sanamu hizo angeweza kudai urithi. Huenda desturi hiyo ikaeleza kwa nini Raheli mke wa Yakobo alichukua miungu ya familia, au “terafimu,” zilizokuwa za baba yake, Labani, wakati familia ya Yakobo ilipohama. Inaeleweka kwa nini basi Labani alijitahidi sana kupata terafimu zake tena.—Mwanzo 31:14-16, 19, 25-35.

Unabii wa Isaya na Maandishi ya Koreshi

Maandishi ya kale yaliyo katika bamba la udongo lililoonyeshwa hapa yanaunga mkono simulizi lingine la Biblia. Maandishi hayo yanayoitwa Cyrus Cylinder [9], yalipatikana katika eneo la Sipari ya kale kwenye Mto Efrati, kilomita 32 kutoka Baghdad. Yanataja jinsi Koreshi Mkuu, mwanzilishi wa Milki ya Uajemi, alivyoshinda Babiloni. Kwa kupendeza, miaka 200 hivi mapema, Yehova alikuwa amesema hivi kupitia nabii Isaya kuhusu mtawala wa Umedi na Uajemi ambaye angeitwa Koreshi: “‘Yeye ni mchungaji wangu, naye atatenda kikamilifu mapendezi yangu yote’; neno langu kuhusu Yerusalemu, ‘Atajengwa upya.’”—Isaya 13:1, 17-19; 44:26–45:3.

Jambo lenye kutokeza ni kwamba maandishi hayo yanataja sera ya Koreshi, iliyotofautiana na ile ya washindi wengi wa kale. Koreshi aliwaruhusu watu waliokuwa wametekwa na utawala uliomtangulia warudi kwao. Historia inayopatikana katika Biblia na kutoka katika vyanzo vingine inathibitisha kwamba Koreshi aliwaruhusu Wayahudi warudi kwao, nao wakajenga upya Yerusalemu.—2 Mambo ya Nyakati 36:23; Ezra 1:1-4.

Ingawa elimu ya vitu vya kale vinavyohusiana na Biblia ni ya karibuni sana, imeibuka kuwa nyanja kubwa ya uchunguzi ambayo imetokeza habari muhimu. Na kama tulivyoona, ugunduzi mwingi unathibitisha usahihi wa Biblia, nyakati nyingine hata katika mambo madogo sana.

KWA HABARI ZAIDI

Je, Biblia inaweza kukusaidia kuishi maisha yenye furaha na yenye kusudi? DVD yenye kichwa The Bible—A Book of Fact and Prophecy, iliyo na urefu wa saa mbili inatia ndani jibu kwa swali hilo na ina mahojiano yenye kuchochea.—Inapatikana katika lugha 32.

[Picha katika ukurasa wa 15 zimeandaliwa na]

Coins: Generously Donated by Company for Reconstruction & Development of Jewish Quarter, Jerusalem Old City

[Picha katika ukurasa wa 15 zimeandaliwa na]

Society for Exploration of Land of Israel and its Antiquities

[Picha katika ukurasa wa 16 zimeandaliwa na]

3: Musée du Louvre, Paris; 4: Photograph taken by courtesy of the British Museum; 5: Gabi Laron/Institute of Archaeology/Hebrew University © Eilat Mazar

[Picha katika ukurasa wa 17 zimeandiliwa na]

6: AP Photo/Keith Srakocic; 7, 8: Photograph taken by courtesy of the British Museum

[Picha katika ukurasa wa 18 zimeandaliwa na]

Photograph taken by courtesy of the British Museum