Sura Ya Ishirini Na Tano
Sala ya Toba
1, 2. (a) Kusudi la nidhamu ya kimungu ni nini? (b) Wayahudi watakabili uchaguzi gani baada ya kupokea nidhamu ya Yehova?
UHARIBIFU wa Yerusalemu na hekalu lake mwaka wa 607 K.W.K. ulikuwa nidhamu kutoka kwa Yehova, dalili ya kwamba alikataa katakata kuwaonyesha kibali chake. Taifa hilo la Yuda lisilotii lilistahili adhabu hiyo kali. Hata hivyo, Yehova hakukusudia Wayahudi wamalizwe kabisa. Mtume Paulo aligusia kusudi la nidhamu ya Yehova aliposema hivi: “Kweli, hakuna nidhamu ionekanayo kwa wakati wa sasa kuwa yenye shangwe, bali yenye kihoro; lakini baadaye kwa wale ambao wamezoezwa nayo hiyo hutoa tunda lenye kufanya amani, yaani, uadilifu.”—Waebrania 12:11.
2 Wayahudi watayaitikiaje magumu yaliyowapata? Je, wataichukia nidhamu ya Yehova? (Zaburi 50:16, 17) Au wataikubali ili iwape mazoezi? Je, watatubu na kuponywa? (Isaya 57:18; Ezekieli 18:23) Unabii wa Isaya unadokeza kwamba angalau baadhi ya wakaaji wa zamani wa Yuda wataikubali nidhamu hiyo. Kuanzia mistari ya mwisho ya sura ya 63 na kuendelea hadi sura ya 64, taifa la Yuda linaonyeshwa kuwa watu wenye majuto wanaomfikia Yehova kwa dua yenye kuhisiwa moyoni. Nabii Isaya anatamka sala ya toba kwa niaba ya wananchi wenzake watakaokuwa uhamishoni wakati ujao. Anapofanya hivyo, anaongea juu ya matukio ya wakati ujao kana kwamba yanatukia mbele ya macho yake.
Baba Mwenye Huruma
3. (a) Sala ya Isaya ya kiunabii inamkwezaje Yehova? (b) Sala ya Danieli inaonyeshaje kwamba mawazo yanayotajwa katika sala ya kiunabii ya Isaya ndiyo mawazo ya Wayahudi wenye toba walioko Babiloni? (Ona sanduku katika ukurasa wa 362.)
3 Isaya anasali hivi kwa Yehova: “Tazama toka mbinguni, ukaone toka makao ya utukufu wako na fahari yako.” Nabii anaongea juu ya mbingu za kiroho, makao ya Yehova na viumbe-roho wake wasioonekana. Akieleza mawazo ya Wayahudi uhamishoni, Isaya anaendelea kusema hivi: “Uko wapi wivu wako, na uweza wako? Shauku ya moyo wako, na huruma zako zimezuiliwa kwangu.” (Isaya 63:15) Yehova amezuilia nguvu zake na kudhibiti hisia zake za kina kirefu—“shauku ya moyo [wake], na huruma [zake]”—kuelekea watu wake. Hata hivyo, Yehova ndiye “Baba” wa taifa la Kiyahudi. Abrahamu na Israeli (Yakobo) walikuwa baba zao wa zamani wa kiasili, lakini kama wangerudishiwa uhai, huenda wakawa na mwelekeo wa kuwakataa watoto wao waasi-imani. Yehova ana huruma nyingi kuwapita. (Zaburi 27:10) Isaya anasema hivi akiwa mwenye shukrani: “Wewe, BWANA, ndiwe Baba yetu, mkombozi wetu tangu milele ndilo jina lako.”—Isaya 63:16.
4, 5. (a) Yehova anawakoseshaje watu wake njia zake? (b) Yehova anataka ibada ya aina gani?
4 Isaya anaendelea kwa kutaja hisia hii ya moyoni: “Ee BWANA,mbona umetukosesha njia zako,ukatufanyiza kuwa na mioyo migumu hata tusikuogope? Urudi kwa ajili ya watumishi wako, kabila za urithi wako.” (Isaya 63:17) Ndiyo, Isaya anasali Yehova ageuze fikira zake ziwaelekee tena watumishi wake. Ingawa hivyo, Yehova anawakoseshaje Wayahudi njia zake? Je, Yehova ndiye mwenye lawama kwa sababu ya ugumu wa mioyo yao unaowafanya wasimhofu? Sivyo, lakini anawaruhusu wawe na ugumu huo, kisha wakati Wayahudi wanapokata tamaa, wanaomboleza wakisema eti ni Yehova aliyewapa uhuru wa kufanya walivyofanya. (Kutoka 4:21; Nehemia 9:16) Wanaona ingalikuwa vema kama Yehova angalichukua hatua ya kuwazuia wasifanye kosa walilolifanya.
5 Bila shaka, Mungu hashughuliki na wanadamu jinsi hiyo. Sisi ni viumbe wenye hiari, na Yehova huturuhusu tujiamulie kama tutamtii au hatutamtii. (Kumbukumbu la Torati 30:15-19) Yehova anataka ibada inayotoka katika mioyo na akili zinazosukumwa na upendo wa kweli. Kwa hiyo, amewaacha Wayahudi waonyeshe wazi hiari yao, hata ingawa hiari hiyo imewaruhusu kumwasi. Hivyo ndivyo yeye ameifanya mioyo yao iwe migumu.—2 Mambo ya Nyakati 36:14-21.
6, 7. (a) Wayahudi wanapoziacha njia za Yehova, matokeo yanakuwa nini? (b) Wayahudi wanajisumbua bure kwa kusema ni afadhali jambo gani lingetendeka, lakini hawana haki ya kutazamia nini?
6 Matokeo ni nini? Isaya anasema hivi kiunabii: “Watu wako watakatifu waliumiliki kwa kitambo tu; adui zetu wamepakanyaga patakatifu pako. Tumekuwa kama watu usiowamiliki kamwe; kama watu wasioitwa kwa Jina lako.” (Isaya 63:18, 19) Watu wa Yehova walimiliki patakatifu pake kwa muda. Halafu Yehova akaruhusu paharibiwe, na taifa lake lipelekwe uhamishoni. Ilipokuwa hivyo, ni kana kwamba hakukuwa kumekuwa na agano lolote kati yake na uzao wa Abrahamu na kana kwamba walikuwa hawajaitwa kwa jina lake. Sasa wakiwa mateka Babiloni, Wayahudi wanalia kwa sauti kubwa kwa sababu ya kukosa tumaini: “Laiti ungepasua mbingu, na kushuka, ili milima iteteme mbele zako; kama vile moto uchomapo vichaka, na moto uchemshapo maji; ili kuwajulisha adui zako jina lako, mataifa wakatetemeke mbele zako!” (Isaya 64:1, 2) Kweli Yehova ana uwezo wa kuokoa. Hakika yeye angaliweza kushuka awapiganie watu wake, ararue-rarue mifumo ya serikali zilizo kama mbingu na kuvunja-vunja milki zilizo kama milima. Yehova angaliweza kulijulisha jina lake kwa kuonyesha bidii yake motomoto kwa niaba ya watu wake.
7 Yehova alikuwa amefanya mambo ya jinsi hiyo zamani. Isaya anasimulia hivi: “Ulipofanya mambo ya kutisha tusiyoyatazamia, ulishuka, milima ikatetema mbele zako.” (Isaya 64:3) Matendo hayo makuu yanaonyesha uwezo wa Yehova na Uungu wake. Hata hivyo, Wayahudi wasio waaminifu wa wakati wa Isaya hawana haki ya kumtazamia Yehova atende hivyo kwa faida yao.
Ni Yehova Peke Yake Awezaye Kuokoa
8. (a) Yehova anatofautiana na miungu ya uwongo ya mataifa kwa njia gani moja? (b) Kwa nini Yehova hachukui hatua kuwaokoa ingawa ana uwezo wa kufanya hivyo? (c) Paulo ananukuu na kutumia Isaya 64:4 kwa njia gani? (Ona sanduku katika ukurasa wa 366.)
8 Miungu ya uwongo haiwafanyii waabudu wake maajabu yoyote ya wokovu. Isaya anaandika hivi: “Tangu zamani za kale watu hawakusikia, wala kufahamu kwa masikio, wala jicho halikuona Mungu, ila wewe, atendaye mambo kwa ajili yake amngojaye. Wewe wamlaki yeye afurahiaye yaliyo haki na kuyatenda, watu wale wakukumbukao katika njia zako.” (Isaya 64:4, 5a) Ni Yehova peke yake aliye “mthawabishaji wa wale wanaomtafuta kwa bidii.” (Waebrania 11:6) Yeye huchukua hatua kuwalinda wale wanaotenda uadilifu na wale wanaomkumbuka. (Isaya 30:18) Je, Wayahudi wametenda hivyo? Sivyo. Isaya anamwambia Yehova hivi: “Tazama, ulikuwa na hasira, nasi tulitenda dhambi; tumekuwa katika mambo haya muda mwingi; nasi, je! tutaokolewa?” (Isaya 64:5b) Kwa sababu watu wa Mungu wamekuwa wakizidi tu kufanya dhambi kwa muda mrefu, hakuna msingi wa kumfanya Yehova asitesite kuleta ghadhabu yake ya haki na kuwaletea wokovu.
9. Wayahudi wenye kutubu wanaweza kutumainia nini, nasi tunaweza kujifunza nini kutokana na jambo hili?
9 Wayahudi hawawezi kufuta kasoro za wakati uliopita, lakini wakitubu na kurudia ibada safi, wanaweza kutumainia kupata msamaha na baraka za wakati ujao. Yehova atawathawabisha wenye kutubu kwa wakati wake kwa kuwafungua kutoka utekwa wa Babiloni. Lakini bado wanahitaji subira. Ingawa wana toba, Yehova hatabadili wakati aliouweka. Hata hivyo, wakiendelea kuwa macho na waitikie mapenzi ya Yehova, wanahakikishiwa kwamba hatimaye watakombolewa. Vivyo hivyo, Wakristo leo wanamtazamia Yehova kwa subira. (2 Petro 3:11, 12) Sisi tunayatia maanani maneno ya mtume Paulo, aliyesema hivi: “Tusife moyo katika kufanya lililo bora, kwa maana katika majira yapasayo tutavuna ikiwa hatuchoki kabisa.”—Wagalatia 6:9.
10. Sala ya Isaya inaungama wazi kwamba ni jambo gani lisiloweza kufanyika?
10 Sala ya Isaya ya kiunabii si ungamo la kidesturi tu kuhusu dhambi. Sala hiyo inaonyesha kwamba anatambua kwa moyo mweupe kuwa taifa lao haliwezi kujiokoa lenyewe. Nabii anasema hivi: “Sisi sote tumekuwa kama mtu aliye mchafu, na matendo yetu yote ya haki yamekuwa kama nguo iliyotiwa unajisi [“vazi la vipindi vya hedhi,” “NW”]; sisi sote twanyauka kama jani, na maovu yetu yatuondoa, kama upepo uondoavyo.” (Isaya 64:6) Kufikia mwishoni mwa uhamisho, huenda ikawa Wayahudi wenye kutubu wameacha uasi-imani. Huenda ikawa wamemgeukia Yehova kwa kufanya matendo ya uadilifu. Lakini bado hawajakamilika. Ingawa mema waliyotenda yanastahili sifa, mema hayo ni sawa tu na mavazi yaliyotiwa unajisi, kwani hayawezi kufunika dhambi. Msamaha wa Yehova ni zawadi isiyostahiliwa, naye huitoa kwa sababu ya rehema yake. Msamaha huo si kitu kinachoweza kuchumwa kama mshahara.—Waroma 3:23, 24.
11. (a) Wengi wa Wayahudi walioko uhamishoni wana hali gani mbaya ya kiroho, na huenda sababu ikawa ni nini? (b) Ni nani waliokuwa mifano bora ya imani wakati wa uhamisho?
11 Isaya anaona nini anapotazama kule mbele? Nabii huyo anasali hivi: “Hapana aliitiaye jina lako, ajitahidiye akushike; kwa kuwa umetuficha uso wako, nawe umetukomesha kwa njia ya maovu yetu.” (Isaya 64:7) Hali ya kiroho ya taifa hilo imedidimia chini kabisa. Watu wamekuwa hawaiti jina la Mungu katika sala. Ingawa hawana tena hatia ya dhambi nzito ya kuabudu sanamu, ni wazi kwamba wanapuuza ibada yao, na hakuna ‘ajitahidiye kumshika Yehova.’ Ni wazi kwamba hawana uhusiano mzuri na Muumba wao. Labda wengine wanahisi kuwa hawastahili kusema na Yehova katika sala. Huenda wengine wakaendelea na shughuli zao za kila siku bila kumjali. Bila shaka, miongoni mwa wahamishwa mna watu mmoja-mmoja ambao ni mifano mizuri sana ya imani, kama vile Danieli, Hanania, Mishaeli, Azaria, na Ezekieli. (Waebrania 11:33, 34) Huku kile kipindi cha miaka 70 ya utekwa kikikaribia kumalizika, wanaume kama vile Hagai, Zekaria, Zerubabeli, na Kuhani Mkuu Yoshua wako tayari kuongoza kwa kuliitia jina la Yehova. Na bado, inaonekana kwamba sala ya Isaya ya kiunabii inaeleza jinsi hali ya wahamishwa wengi ilivyo.
“Kutii Ni Bora Kuliko Dhabihu”
12. Isaya anaonyeshaje kwamba Wayahudi wenye toba wana nia ya kubadili mwenendo wao?
12 Wayahudi wenye toba wana nia ya kubadilika. Akiwawakilisha, Isaya anamtolea Yehova sala akisema hivi: “Sasa, Ee BWANA, wewe u baba yetu; sisi tu udongo, nawe u mfinyanzi wetu; sisi sote tu kazi ya mikono yako.” (Isaya 64:8) Maneno haya yanakiri tena kwamba Yehova ndiye mwenye mamlaka ya kuwa Baba, au Mpaji wa Uhai. (Ayubu 10:9) Wayahudi wanaotubu wanalinganishwa na udongo unaoweza kufinyangwa uwe na umbo lolote lile. Kwa njia ya mfano, wale wanaoitikia nidhamu ya Yehova wanaweza kupewa umbo au muundo unaopatana na viwango vya Mungu. Lakini inaweza kuwa hivyo iwapo tu Yehova, aliye Mfinyanzi, atawasamehe. Ndiyo maana Isaya anamsihi mara mbili akumbuke kwamba Wayahudi ni watu wake: “Ee BWANA, usione hasira nyingi, wala usiukumbuke uovu siku zote; tazama, angalia, twakusihi, sisi sote tu watu wako.”—Isaya 64:9.
13. Watu wa Mungu wanapokuwa uhamishoni, nchi ya Israeli ina hali gani?
13 Wakati wa uhamisho, Wayahudi wanavumilia mengi licha ya kuwa mateka tu katika nchi ya kipagani. Ukiwa wa Yerusalemu na hekalu lake unawaletea suto wao na Mungu wao. Sala ya toba ya Isaya inasimulia baadhi ya mambo yanayosababisha suto hilo: “Miji yako mitakatifu imekuwa jangwa, Sayuni umekuwa jangwa, Yerusalemu umekuwa ukiwa. Nyumba yetu takatifu, nzuri, walimokusifu baba zetu, imeteketea moto; vitu vyetu vyote vyenye kupendeza vimeharibika.”—Isaya 64:10, 11.
14. (a) Yehova alionyaje kuhusu hali iliyopo sasa? (b) Ingawa Yehova alilifurahia sana hekalu lake na dhabihu zilizotolewa humo, jambo la maana zaidi ni nini?
14 Bila shaka Yehova anajua sana jinsi mambo yalivyo katika nchi ya babu za Wayahudi hawa. Karibu miaka 420 kabla ya uharibifu wa Yerusalemu, yeye aliwaonya watu wake kwamba wakiziacha amri zake na kutumikia miungu mingine, ‘angewakatilia mbali na uso wa nchi,’ kisha lile hekalu zuri ‘liwe marundo ya magofu.’ (1 Wafalme 9:6-9, NW) Ni kweli kwamba Yehova alifurahia nchi aliyokuwa amewapa watu wake, hekalu tukufu lililojengwa kwa heshima yake, na dhabihu zilizotolewa kwake. Lakini uaminifu-mshikamanifu na utii ni mambo ya maana kuliko vitu vya kimwili, hata kuliko dhabihu. Kwa kufaa, nabii Samweli alimwambia hivi Mfalme Sauli: “Je! BWANA huzipenda sadaka za kuteketezwa na dhabihu sawasawa na kuitii sauti ya BWANA? Angalia, kutii ni bora kuliko dhabihu, na kusikia kuliko mafuta ya beberu.”—1 Samweli 15:22.
15. (a) Isaya anamsihi Yehova jinsi gani kwa njia ya unabii, na anajibiwaje? (b) Ni matukio gani ambayo hatimaye yalifanya Yehova alikatae taifa zima la Israeli?
15 Hata hivyo, je! kweli Mungu wa Israeli anaweza kuyatazama mabaya yanayowapata watu wake wenye toba bila kuguswa na huruma? Isaya anamalizia sala yake ya kiunabii kwa swali hilo. Anasihi hivi kwa niaba ya Wayahudi wahamishwa: “Utajizuia usiyaangalie mambo haya, Ee BWANA? utanyamaza, na kututesa sana?” (Isaya 64:12) Mwishowe, kwa kweli Yehova anawasamehe watu wake, na katika mwaka wa 537 K.W.K., anawarudisha kwenye nchi yao waweze kuanza tena ibada safi huko. (Yoeli 2:13) Hata hivyo, jiji la Yerusalemu na hekalu lake liliharibiwa tena karne nyingi baadaye, na hatimaye Mungu akalikataa taifa la agano lake. Kwa nini? Kwa sababu watu wa Yehova walikuwa wamepeperuka wakaziacha amri zake na kumkataa Mesiya. (Yohana 1:11; 3:19, 20) Hilo lilipotukia, Yehova alianzisha taifa jipya lichukue mahali pa Israeli. Hilo lilikuwa taifa la kiroho, yaani, “Israeli wa Mungu.”—Wagalatia 6:16; 1 Petro 2:9.
Yehova, “Msikiaji wa Sala”
16. Biblia inafundisha nini kuhusu msamaha wa Yehova?
16 Kuna masomo muhimu ya kujifunza kutokana na yaliyopata Israeli. Tunaona kwamba Yehova ‘yu mwema na huwa tayari kusamehe.’ (Zaburi 86:5) Sisi hutegemea rehema na msamaha wake ili tuweze kupata wokovu, kwani sisi ni viumbe wasio wakamilifu. Hata tufanye nini, hatuwezi kupata baraka hizo kwa jitihada zetu wenyewe kana kwamba tunachuma mshahara. Ingawa hivyo, Yehova hatoi msamaha kiholela. Wale tu wanaotubu dhambi zao na kugeuka kabisa ndio wanaoweza kutazamia kupata msamaha wa Mungu.—Matendo 3:19.
17, 18. (a) Tunajuaje kwamba Yehova anapendezwa na mawazo na hisia zetu kwa njia ya kweli? (b) Kwa nini Yehova anatumia subira kuelekea wanadamu wenye dhambi?
17 Pia tunajifunza kwamba Yehova anapendezwa sana na mawazo na hisia zetu tunapozitaja katika sala. Yeye ndiye “Msikiaji wa sala.” (Zaburi 65:2, 3, NW ) Mtume Petro anatuhakikishia hivi: “Macho ya Yehova yako juu ya waadilifu, na masikio yake yaelekea dua zao.” (1 Petro 3:12) Zaidi ya hilo, tunajifunza kwamba sala ya toba ni lazima iwe pia na ungamo la dhambi lenye unyenyekevu. (Mithali 28:13) Lakini, hiyo haimaanishi kwamba tunaweza kuichezea rehema ya Mungu. Biblia inaonya Wakristo ‘wasiipokee fadhili isiyostahiliwa ya Mungu na kukosa kusudi lake.’—2 Wakorintho 6:1.
18 Mwisho, tunajifunza kusudi la subira ambayo Mungu aliwaonyesha watu wake wenye dhambi. Mtume Petro alieleza kwamba Yehova ni mwenye subira “kwa sababu hataki yeyote aangamizwe bali hutaka wote wafikie toba.” (2 Petro 3:9) Hata hivyo, wale wanaozidi kuitumia vibaya subira ya Mungu wataadhibiwa hatimaye. Tunasoma hivi kuhusu jambo hilo: “[Yehova] atamlipa kila mmoja kulingana na kazi zake: uhai udumuo milele kwa wale wanaotafuta sana utukufu na heshima na kutofisidika kwa kuvumilia katika kazi iliyo njema; hata hivyo, kwa wale wenye ugomvi na wale wasioitii kweli bali hutii ukosefu wa uadilifu kutakuwa na hasira ya kisasi na hasira.”—Waroma 2:6-8.
19. Sikuzote Yehova ataonyesha sifa gani zisizobadilika?
19 Hivyo ndivyo Mungu alivyoshughulika na Israeli wa kale. Uhusiano wetu na Yehova leo unasimamiwa na kanuni hizo hizo kwa sababu yeye si kigeugeu. Ingawa Yehova hasiti-siti kutoa adhabu inayostahiliwa, sikuzote atakuwa “BWANA, Mungu mwingi wa huruma, mwenye fadhili, si mwepesi wa hasira, mwingi wa rehema na kweli; mwenye kuwaonea huruma watu elfu elfu, mwenye kusamehe uovu na makosa na dhambi.”—Kutoka 34:6, 7.
[Sanduku/Picha katika ukurasa wa 362]
Sala ya Danieli ya Toba
Nabii Danieli aliishi Babiloni kipindi chote cha ile miaka 70 ya utekwa wa Wayahudi. Wakati fulani katika mwaka wa 68 wa uhamisho, Danieli alitambua kutokana na unabii wa Yeremia kwamba muda wa Israeli wa kukaa ugenini ulikuwa ukikaribia kwisha. (Yeremia 25:11; 29:10; Danieli 9:1, 2) Danieli alimgeukia Yehova katika sala—sala ya toba kwa niaba ya taifa zima la Kiyahudi. Danieli anasimulia hivi: “Nikamwelekezea Bwana Mungu uso wangu, ili kutaka kwa maombi, na dua, pamoja na kufunga, na kuvaa nguo za magunia na majivu. Nikamwomba BWANA, Mungu wangu, nikaungama.”—Danieli 9:3, 4.
Danieli alitamka sala yake miaka mia mbili hivi baada ya Isaya kuiandika sala ya kiunabii inayopatikana katika sura ya 63 na ya 64 ya kitabu chake. Bila shaka, Wayahudi wengi wenye moyo mweupe walimtolea Yehova sala wakati wa ile miaka migumu ya uhamisho. Hata hivyo, Biblia inaikazia fikira sala ya Danieli, ambayo inaonekana kuwa iliwakilisha hisia za Wayahudi wengi waaminifu. Hivyo, sala yake inaonyesha kwamba kwa kweli hisia zinazotajwa katika sala ya kiunabii ya Isaya ndizo zilizokuwa hisia za Wayahudi waaminifu katika Babiloni.
Angalia mifanano fulani kati ya sala ya Danieli na ya Isaya.
Isaya 64:10, 11 Danieli 9:16-18
[Sanduku katika ukurasa wa 366]
“Jicho Halijaona”
Katika barua yake kwa Wakorintho, mtume Paulo alinukuu kitabu cha Isaya alipoandika hivi: “Kama vile imeandikwa: ‘Jicho halijaona na sikio halijasikia, wala hayajawaziwa katika moyo wa mwanadamu mambo ambayo Mungu amewatayarishia wampendao.’” (1 Wakorintho 2:9)a Taarifa hiyo ya Paulo wala maneno ya Isaya hazimaanishi mambo ambayo Yehova amewatayarishia watu wake katika urithi wa kimbingu au katika paradiso ya kidunia ya wakati ujao. Paulo anayatumia maneno ya Isaya kuhusu baraka zilizokuwa tayari zikifurahiwa na Wakristo katika karne ya kwanza. Baadhi ya baraka hizo ni kuyaelewa mambo ya Mungu ya kina kirefu zaidi na kupokea mwangaza wa elimu ya kiroho kutoka kwa Yehova.
Tunaweza kuelewa mambo ya kiroho yenye kina kirefu iwapo tu wakati wa Yehova wa kuyafunua umefika—na hata hapo tutaweza kuyaelewa iwapo tu sisi ni watu wa kiroho wenye uhusiano wa karibu na Yehova. Maneno ya Paulo yanatumika kuwahusu wale ambao wamepungukiwa sana kiroho au hata hawana hali yoyote ya kiroho. Jicho lao haliwezi kuona au kutambua kweli za kiroho, wala sikio lao haliwezi kusikia au kuelewa mambo hayo. Ujuzi wa mambo ambayo Mungu amewatayarishia wanaompenda hata haupenyi ndani ya mioyo ya watu kama hao. Lakini Mungu ametumia roho yake kuwafunulia mambo hayo watu kama vile Paulo, ambao wamejiweka wakfu kwake.—1 Wakorintho 2:1-16.
[Maelezo ya Chini]
a Maneno ya Paulo hayapatikani katika Maandiko ya Kiebrania yakiwa sawasawa kabisa na vile alivyoyanukuu. Inaonekana kwamba anaunganisha mawazo ya Isaya 52:15; 64:4; na 65:17.
[Picha katika ukurasa wa 367]
Watu wa Mungu walimiliki Yerusalemu na hekalu lake “kwa kitambo tu”