Zambia

Bara la Afrika ni kama kitambaa maridadi chenye mapambo kwa sababu ya fuo zake nyeupe za Pwani ya Mediterania, jangwa la Sahara lenye kung’aa kama dhahabu, misitu maridadi ya kijani kibichi, na mawimbi meupe kwenye pwani ya Rasi ya Tumaini Jema. Asilimia kumi ya wakaaji wa dunia wanaishi barani Afrika. Kuna mito mingi barani Afrika, kama vile Mto Nile, Niger, Kongo, na Zambezi. Na chini ya ardhi katika bara hilo kuna dhahabu, shaba, na mawe ya thamani.

Zambia iko katika eneo la savana kwenye nyanda za juu za katikati ya Afrika. Msitu wa mvua wa bonde la Kongo unapakana na nyanda hizo. Watu fulani wamesema kwamba nchi hiyo inafanana na kipepeo mkubwa aliyetua kwenye ramani. Zambia ilipata umbo hilo lisilo la kawaida wakati wakoloni walipoweka mipaka yake. Nchi hiyo ina ukubwa wa zaidi ya kilometa 750,000 za mraba.

Bonde Kuu la Ufa liko kaskazini-mashariki mwa Zambia. Mto Zambezi ambao ni mkubwa sana unatiririka kutoka magharibi kuelekea kusini mwa nchi hiyo. Wageni waliopora dhahabu, pembe za tembo, na watumwa barani Afrika, hawakupenya nchi hiyo hadi mwishoni mwa karne ya 19. Katika 1855, mvumbuzi David Livingstone, mwana wa Mskoti fulani aliyefanya kazi katika kiwanda cha pamba, alipenya eneo lililo ng’ambo ya “Moshi Unaonguruma,” yaani, maporomoko ya ajabu, ambayo aliyaita Maporomoko ya Viktoria kwa heshima ya Malkia Viktoria wa Uingereza.

Punde baadaye, wamishonari wa dini zinazojidai kuwa za Kikristo walipenya eneo hilo na kueneza “Ukristo, biashara, na ustaarabu” katika maeneo ya ndani ya bara la Afrika. Njia zao za kufanya umishonari ziliathiri huduma yao. Hata hivyo, haukupita muda mrefu kabla ya watu wengine kuwasili, ambao kwa msaada wa Mungu wangejipendekeza wenyewe kuwa wahudumu wake.—2 Kor. 6:3-10.

Siku za Mapema

Kufikia 1890, mashirika matano ya umishonari yalikuwa yametia mizizi katika eneo linaloitwa Zambia. Mwanzoni wa miaka ya 1900, Waafrika wengi walikuwa wakitafuta mwongozo kwa kuhofia kuenea kwa ukoloni na shughuli za kibiashara. Madhehebu ya kiajabu-ajabu yalitokea kotekote barani. Hata hivyo, msaada wa kiroho ungepatikana muda mfupi baadaye. Mapema katika 1911, watu wenye mioyo minyoofu nchini Zambia walikuwa wamepokea nakala za vitabu fulani vya kujifunzia Biblia (Studies in the Scriptures). Kweli za Biblia katika vitabu hivyo zilienezwa haraka hadi nchi zilizo kaskazini ya Zambia, ijapokuwa baadhi ya watu waliozieneza hawakuwa na nia ya kumtumikia Mungu.

Mnamo 1910, Charles Taze Russell, aliyekuwa akisimamia kazi ya kuhubiri Ufalme alimwomba William W. Johnston kutoka Glasgow, aende akawasaidie ndugu huko Nyasaland (sasa inaitwa Malawi). Ndugu huyo alikuwa mwenye kutegemeka na mwenye kuchukua mambo kwa uzito. Inasikitisha kwamba baadhi ya wenyeji na wageni waliomtangulia walipotosha kweli za Biblia ili kutimiza tamaa zao wenyewe. Kwa kweli, katika miaka iliyofuata, watu waliojidai kuwa wahubiri na makasisi walikuja Rodeshia Kaskazini (sasa inaitwa Zambia) na kueneza mchanganyiko wenye kusisimua wa dini, ahadi za kupata uhuru, na mazoea machafu. Eneo la Zambia halikuzingatiwa sana wakati Ndugu Johnston alipokuwa akiwasaidia watu wa Nyasaland, ambao aliwafafanua kuwa “wenye tamaa kubwa ya kulifahamu vizuri zaidi Neno la Mungu.” Vichapo vya kujifunzia Biblia vilipelekwa Rodeshia Kaskazini kwa posta au na wafanyakazi waliohamia huko, lakini katika miaka hiyo hakukuwa na mpango maalumu wa kuhubiri kuhusu Ufalme nchini humo.

Kipindi cha Msukosuko

Miaka ya mapema ya 1920 ilikuwa yenye msukosuko. Vikundi vya wenyeji vya “Watch Tower movement” vilichangia sana kuiharibia sifa huduma ya kweli ya Kikristo ya watumishi wa Mungu. Iliripotiwa kuwa watu fulani wasiojua mengi kuihusu Biblia na ambao walidai kuwa Wanafunzi wa Biblia, kama vile Mashahidi wa Yehova walivyoitwa wakati huo, walikuwa wakibadilishana wake na kutenda dhambi nyinginezo. Hata hivyo, inaonekana kwamba vikundi vingi vilishikilia kanuni za Biblia, vikahubiri kwa bidii na kuonyesha kwamba vinafuata kweli.

Ilikuwa vigumu kuwatambua wale ambao kwa kweli walikuwa na nia ya kumtumikia Mungu. Katika 1924, Thomas Walder na George Phillips, kutoka Uingereza, waliwasili kwenye ofisi ya Wanafunzi wa Biblia huko Cape Town, Afrika Kusini. Ndugu Walder, aliyekuwa na miaka 30 na kitu, alisafiri katika eneo lote la Rodeshia ili kuchunguza ni nani waliohusianishwa na jina Watch Tower. Mwaka uliofuata, William Dawson, ambaye alitoka Ulaya, aliombwa atembelee vikundi vilivyokuwa vikisitawi. Alisema kwamba baadhi ya wale waliokuwa wakidai kuwa wachungaji walikuwa wakiwabatiza watu wengi sana, na kwamba wengi kati ya wale waliobatizwa hawakujua wala hawakuthamini kweli za Biblia. Llewelyn Phillips (hana ukoo na George Phillips) aliandika hivi baadaye: “Ilikuwa wazi kabisa kwamba wengi wao walikuwa kama Waninawi ‘wasiojua hata kidogo tofauti kati ya mkono wao wa kuume na wa kushoto.’” (Yona 4:11) Wengi walikuwa wanyoofu, lakini kwa kuwa hakukuwa na vichapo katika lugha za kienyeji, ilikuwa vigumu kwa watu kuifahamu kweli. Kwa kuwa jitihada nyingi za kupata kibali cha serikali cha kusimamia kazi hazikuwa zimefanikiwa, ofisi ya Cape Town iliamua ndugu waache kuhubiri hadharani na kuwabatiza watu. Ijapokuwa watu hawakukatazwa wasijifunze Biblia wala wasikutanike kwa ajili ya ibada, Ndugu Walder aliviandikia vikundi vya watu waliopendezwa na kuwahimiza wafuate mpango huo hadi wakati ambapo ingewezekana kuwa na mwakilishi wa kudumu wa Wanafunzi wa Biblia nchini humo.

Maeneo ya Kandokando ya Reli

Kwa karne kadhaa, wenyeji walitumia shaba iliyopatikana katika tabaka la juu la ardhi ili kutengeneza vyombo vya kazi na mapambo. Kufikia katikati ya miaka ya 1920, shirika la British South Africa, ambalo lilitawala eneo hilo na pia lilikuwa na mamlaka ya kutoa kibali cha kuchimba migodi, lilianza kuchimbua madini katika eneo hilo. Wafanyakazi walihitajiwa, na maelfu ya watu wa mashambani wakahamia kwenye miji iliyokuwa ikisitawi kandokando ya reli ambayo ilikuwa iunganishe jiji la Cape Town na la Cairo.

James Luka Mwango anasema: “Utaratibu wa zamani wa kuanzisha makutaniko unatofautiana sana na wa leo. Kabla ya 1930, watu walijifunza Biblia katika vikundi vidogo-vidogo tu. Watu fulani waliopendezwa waliwasiliana na ofisi ya Cape Town, na wengine walituma maombi yao ya vichapo huko Brooklyn. Kwa kuwa vichapo vilikuwa vya Kiingereza, ilikuwa vigumu kwa wengi kuifahamu kweli vizuri.” Vikundi vingi vilikuwa vidogo, hata hivyo, vilifanya maendeleo na vikajitahidi sana kuhubiri kwa utaratibu. Makasisi wa dini zinazojidai kuwa za Kikristo waliziona jitihada hizo.

Harakati za Ukandamizaji

Kufikia Mei 1935, vikundi vya kidini vyenye uwezo vilishinikiza serikali ibadili sheria za adhabu za Rodeshia Kaskazini ili kuingiza nchini na kusambaza vichapo vilivyodaiwa kuwa vyenye kuchochea maasi kuwe kosa la jinai. Kwa wazi wale walioamua ni vichapo gani vinavyochochea maasi waliegemea maoni yao ya kisiasa au ya kidini. Matukio yaliyofuata yalionyesha kwamba wapinzani walikuwa wakitafuta tu kisababu cha kuwapiga marufuku Mashahidi wa Yehova.

Wachimbaji wa migodi walipofanya maandamano kwa sababu ya amri mpya ya kulipa kodi, wapinzani walitumia nafasi hiyo kuwasingizia Mashahidi kuwa wanaipinga serikali. Muda mfupi uliotangulia, Mashahidi walikuwa wamefanya kusanyiko huko Lusaka. Wapinzani walidai kwamba kusanyiko hilo dogo lilihusiana na ghasia zilizotokea katika eneo lililo umbali wa zaidi ya kilometa 300 kaskazini ya Lusaka. Thomson Kangale, ambaye alikuwa kijana wakati huo anasema: “Tulitarajia matatizo. Badala ya kuhubiri, tulikaa nyumbani na kujizoeza kuimba nyimbo za Ufalme. Tulijua hatupaswi kushiriki katika migomo au matendo ya jeuri.” Hata hivyo, ndugu walikamatwa, na katika miji mingi, wakafukuzwa kutoka makwao na vichapo vyao vya kujifunzia Biblia vikachukuliwa na kuharibiwa. Gavana alitangaza kupigwa marufuku kwa vichapo 20 kati ya vichapo vyetu.

Tume ya uchunguzi iliundwa ili kuchunguza ghasia hizo. Mkuu wa wilaya katika eneo lililoathiriwa alikiri: “Shirika la Mnara wa Mlinzi na Mashahidi wa Yehova hawakushiriki katika mgomo huo.” Hakuna Shahidi wa Yehova hata mmoja aliyeshtakiwa kuhusiana na ghasia hizo. Hata hivyo, kitabu Christians of the Copperbelt kiliripoti: “Tume ya Uchunguzi . . . ilikubali mashtaka mengi mazito bila kuwa na uthibitisho wa kutosha, [na] kwa msingi wa ripoti ya tume hiyo, vichapo vya Mashahidi wa Yehova vikapigwa marufuku. Katika wilaya kadhaa, machifu [wa makabila] waliongoza harakati kabambe za ukandamizaji, na kuteketeza sehemu mbalimbali za kufanyia mikutano ya Mnara wa Mlinzi.”

Wakati huohuo, ofisi ya Cape Town ilimwomba tena na tena katibu wa koloni za Uingereza awaruhusu Mashahidi “watumie haki waliyopewa na Yehova Mungu ya kumwabudu kupatana na dhamiri yao bila kusumbuliwa.” Pia, waliomba wawe na ofisi na mwakilishi wa kudumu nchini humo. Yehova alibariki jitihada zao. Mnamo Machi 1936, katibu wa nchi alikubali depo ya vichapo ifunguliwe huko Lusaka na Llewelyn Phillips awe mwakilishi.

Matakwa Manne

Kufunguliwa kwa depo huko Lusaka kulikuwa ushindi mkubwa. Hata hivyo, gavana alikataa kuidhinisha kuandikishwa kisheria kwa shirika la kidini la Mashahidi wa Yehova hadi pale ambapo kungekuwa na utaratibu mzuri wa kusimamia makutaniko. Katika miaka iliyofuata, Ndugu Phillips alifanya kazi kwa bidii pamoja na ndugu wengine ili kuwasaidia na kuwaimarisha wale wenye mioyo minyoofu na kuwaondosha wale walioendeleza mazoea yasiyopatana na maandiko. Mapainia walifundishwa kuhusu mafundisho ya Biblia, maadili, na utaratibu wa tengenezo, kisha wakatumwa kusaidia vikundi na makutaniko.

Ndugu mmoja anasema hivi kuhusu kipindi hicho: “Mwaka wa 1940 ndio uliokuwa mwaka bora kwa wahubiri nchini Zambia. Ubatizo uliruhusiwa tena mwaka huo. Ulikuwa umesimamishwa mnamo 1925.”

James Mwango anasema: “Kuanzia wakati huo, kabla mwanafunzi wa Biblia hajaruhusiwa kubatizwa, alipaswa kujifunza yale tuliyoyaita matakwa manne. Kisha yule ambaye angembatiza au ndugu mwingine aliyeteuliwa na mtumishi wa kutaniko angemuuliza maana ya matakwa hayo. Takwa la kwanza lilikuwa kuisikia kweli; la pili, toba; la tatu, kujifunza Neno la Mungu; na la nne, kujiweka wakfu. Mwanafunzi angebatizwa baada tu ya kufahamu vizuri matakwa hayo manne. Utaratibu huo ulianzishwa ili kuhakikisha kwamba wale waliobatizwa walifahamu uzito wa hatua hiyo.”

Vichapo Vyapigwa Marufuku

Wakati wa Vita vya Pili vya Ulimwengu, maofisa wa serikali walidhani kwamba Mashahidi walikataa kuunga mkono siasa kwa sababu wanapinga jitihada za serikali za kuwaandikisha watu katika chama cha kisiasa. Katika Desemba 1940, vichapo vyote vya Mashahidi wa Yehova vilipigwa marufuku. Pia tulizuiliwa tusiingize vichapo vyetu nchini. Kati ya Machi na Juni 1941, serikali iliamuru wote walio na vichapo vya Mashahidi wa Yehova wavisalimishe la sivyo wangehukumiwa na hata kufungwa.

Solomon Lyambela, aliyekuwa mwangalizi anayesafiri na ambaye baadaye alihudhuria Shule ya Gileadi, anasema: “Tulificha vichapo katika mitumbwi kwenye Mto Zambezi, tukavifungilia vingine chini ya vitanda vyetu na hata kuvificha kwenye maghala ya mahindi na mtama.”

Ndugu mwingine alisema: “Ilitubidi kufukia vitabu vyetu. Hata hivyo, hatukuificha ile Biblia ya Waberoya ambayo tuliithamini sana na haikuwa imepigwa marufuku. Tulipoteza vitabu vingi kwani baadhi yake vililiwa na mchwa na vingine vikaibwa. Kwa kuwa mara nyingi tulienda mahali tulipoficha vitabu hivyo, wezi walifikiri kwamba tulikuwa tumeficha vitu vya thamani. Nakumbuka siku moja nilipoenda kujifunza kichakani, nilipata vitabu vyetu vimetapakaa. Tulivikusanya na kuvificha tena, mahali tofauti.”

Llewelyn Phillips alimwandikia gavana akilalamika kuhusu vichapo vilivyokuwa vimepigwa marufuku. Ndugu Phillips, ambaye alikuwa amefungwa mapema mwaka huohuo kwa sababu ya kutojiandikisha jeshini, alifungwa miezi mingine sita. Mfanyakazi wa kujitolea aliyefanya kazi katika depo ya vichapo huko Lusaka alisema: “Mara kwa mara maofisa wa Idara ya Upelelezi wa Jinai walikuja, na mara nyingi Ndugu Phillips aliitwa kwenye kituo cha polisi.” Hata hivyo, Ndugu Phillips aliendelea kusaidia makutaniko yawe na utaratibu na bidii. Ndugu wenye uwezo walipopatikana, walizoezwa na kutumwa wakiwa wahudumu, au waangalizi, wanaosafiri. Jitihada zao zilichangia ongezeko kwa kuwa katika 1943 kulikuwa na kilele cha wahubiri 3,409.

Jitihada za Kupata Uhuru Zaidi

Baada ya vita, ofisi ya tawi ya Mashahidi wa Yehova ya Uingereza na ile ya Afrika Kusini ziliiomba tena na tena Ofisi ya Ukoloni huko London iondoe marufuku ya vitabu vyetu. Serikali ya Rodeshia Kaskazini ilipopokea barua iliyotiwa sahihi na zaidi ya watu 40,000 waliounga mkono kazi ya Mashahidi wa Yehova ya kuelimisha watu, iliondoa vichapo kadhaa katika orodha ya vile vilivyokuwa vimepigwa marufuku. Hata hivyo, marufuku dhidi ya gazeti la Mnara wa Mlinzi haikuondolewa.

Mnamo Januari 1948, Nathan Knorr na Milton Henschel, kutoka makao makuu ya Mashahidi wa Yehova huko Brooklyn, walitembelea Zambia kwa mara ya kwanza. Baada ya kuhudhuria kusanyiko la siku nne huko Lusaka, walikutana na katibu wa masuala ya wenyeji na mkuu wa sheria, walioahidi kwamba masharti mengine yote ambayo Mashahidi wa Yehova waliwekewa yangeondolewa muda mfupi baadaye. Kulikuwa na shangwe kubwa sana wakati kazi ya watu wa Yehova ilipoandikishwa kisheria hatimaye! Mnamo Septemba 1, 1948, ofisi mpya ya tawi ilifunguliwa ikiwa na jina Mashahidi wa Yehova badala ya Shirika la Mnara wa Mlinzi. Sasa wenye mamlaka, raia, na hata akina ndugu wangeweza kutofautisha Mashahidi wa Yehova na wafuasi wa yale madhehebu ya wenyeji ya “Watch Tower,” ambayo hayakuhusiana na Mashahidi.

Katika miaka 40 iliyofuata, wapinzani wa kidini ambao hawakuwa na nia ya kufanya wanafunzi wa Kristo, walijitahidi sana kuvunja imani ya wale waliosikiliza habari njema. Kwa muda, Mashahidi wa Yehova waliodaiwa kuwa ‘wenye kudanganya,’ walijithibitisha kuwa wahudumu wa kweli wa Mungu. (2 Kor. 6:8) Kwa kuwa walitarajia uhuru zaidi baada ya vita, walijitayarisha kwa njia za pekee kwa ajili ya ongezeko.

Utumishi wa Wamishonari

Ian (John) Fergusson, aliyetumika kwa miaka mingi huko Zambia anasema: “Mojawapo ya mambo yenye kupendeza sana kuhusu umishonari ni kuona jinsi Yehova anavyowatumia wanaume na wanawake wa aina zote kutimiza kusudi lake. Inafurahisha pia kuona uthamini wa wale wanaopokea msaada wa kiroho.” Wamishonari wa dini nyingine huzingatia zaidi mambo ya kijamii na kiuchumi, hali wamishonari wa Mashahidi wa Yehova huzingatia kazi ya kufanya wanafunzi Wakristo. Kwa kufanya kazi waliyopewa na Mungu, wamishonari wa Mashahidi wamethibitisha kwamba wana “upendo usio na unafiki.”—2 Kor. 6:6.

Roho ya umishonari ilionyeshwa vizuri na watu kama vile William Johnston ambaye, miaka michache kabla ya Vita vya Kwanza vya Ulimwengu, alikuja kusini mwa Afrika na akasafiri katika eneo hilo lote. Mapema katika 1921, Piet de Jager, Parry Williams, na wengine walikuwa wamefika Salisbury (sasa linaitwa Harare), jiji kuu la nchi jirani ya Zambia, yaani, Rodeshia Kusini (sasa inaitwa Zimbabwe). Katikati ya miaka ya 1920, George Phillips, Thomas Walder, na William Dawson, walizingatia eneo la Rodeshia Kaskazini. Watu fulani waliozaliwa Rodeshia Kaskazini lakini wakajifunza na Wanafunzi wa Biblia walipokuwa wakifanya kazi katika maeneo mengine, walirudi Rodeshia Kaskazini ili kueneza “habari njema ya mambo mema.” (Rom. 10:15) Manasse Nkhoma na Oliver Kabungo walieneza sana habari njema wakati huo. Joseph Mulemwa, mwenyeji wa Zambia, alihubiriwa kwenye mgodi huko Wankie (sasa unaitwa Hwange) kaskazini mwa Zimbabwe, na baadaye akatumika kwa uaminifu katika eneo la magharibi la Zambia. Fred Kabombo ndiye aliyekuwa mwangalizi wa kwanza anayesafiri katika eneo hilo. Ndugu hao ndio waliokuwa wa kwanza kufikia maeneo yaliyokuwa yamehubiriwa kidogo na hata yale ambayo hayakuwa yamehubiriwa nao wakaweka msingi mzuri kwa ajili ya ongezeko.

Vita vya Pili vya Ulimwengu vilipokaribia kwisha, Charles Holliday kutoka Afrika Kusini aliombwa na George Phillips wa ofisi ya tawi ya Cape Town atembelee vikundi vya watu wanaopendezwa katika Wilaya ya Magharibi, naye akakubali. Ndugu Holliday pamoja na ndugu mwenyeji aliyekuwa mfasiri wake walisafiri kwa gari-moshi la kusafirishia mbao, wakasafiri kwa mtumbwi, na kwa kigari cha reli. Walipofika Senanga, ambao ni mji mdogo ulio kilometa 250 kaskazini ya Maporomoko ya Viktoria, walikaribishwa na umati. Baadhi yao walikuwa wamesafiri kwa siku kadhaa, na walikuwa na hamu ya kumsikiliza mgeni huyo akifafanua kweli za Biblia.

Wamishonari Kutoka Gileadi Wawasili

Katika 1948, wamishonari wawili, yaani, Harry Arnott na Ian Fergusson, waliwasili Zambia. Waliwahubiria hasa maelfu ya Wazungu waliohamia eneo hilo ili kuchimbua shaba. Walipata matokeo mazuri sana. Mwaka huo idadi ya Mashahidi wa habari njema iliongezeka kwa asilimia 61.

Katika maeneo mengi ilikuwa kawaida kwa wamishonari kuwa na watu wengi sana waliotaka kujifunza Biblia hivi kwamba walilazimika kuwaomba wengine wasubiri. Ofisi ya tawi ilinunua gari, lililokuwa limetumiwa kwa miaka kumi, ambalo wamishonari wawili waliokuwa waangalizi wanaosafiri walilitumia kusafiri kwenye maeneo yaliyokuwa mbali na maeneo yenye migodi. Ripoti moja ya ofisi ya tawi ilisema kwamba gari hilo “lilisaidia sana, ijapokuwa nyakati nyingine tulirudi kwenye ofisi ya tawi gari likiwa limeharibika sana.”

Kufikia 1951, kulikuwa na wamishonari sita nchini humo. Katika Desemba 1953, wamishonari wengine sita waliwasili wakiwa tayari kusaidia. Valora na John Miles walikuwa miongoni mwao, nao walitumika Zambia kwa miaka sita, kisha wakatumwa Zimbabwe na hatimaye Lesotho. Katika miaka iliyofuata, Joseph Hawryluk, John na Ian Renton, Eugene Kinaschuk, Paul Ondejko, Peter na Vera Palliser, Avis Morgan, na wamishonari wengine waliwasili. Wote hao walifanya kazi kwa upendo. Bila shaka, ili wafanikiwe katika utumishi wao wa pekee, iliwabidi wajitolee na kufanya marekebisho.

“Angali Mtoto!”

Wayne Johnson anasema hivi anapokumbuka jinsi alivyohisi alipotumwa Zambia: “Niliamini kwamba walionituma walikuwa wamekosea.” Wayne, aliyehitimu katika darasa la 36 la Shule ya Gileadi, aliwasili mwanzoni mwa 1962, akiandamana na Earl Archibald. Sasa Wayne ni mwangalizi anayesafiri huko Kanada, naye huandamana na mke wake Grace. Wayne anasema: “Nilikuwa na miaka 24 tu na nilionekana mchanga hata zaidi. Nilipokuwa nikijifunza lugha ya Kichinyanja [pia inaitwa Kichichewa], niliwasikia akina dada walioniona kwa mara ya kwanza wakinong’onezeana: ‘akali mwana,’ yaani, ‘Angali mtoto!’”

Wayne anasema: “Nilitambua kuwa ningehitaji kumtegemea sana Yehova na tengenezo lake. Nilitaka kila mmoja atambue kwamba kupatana na Matendo 16:4, mwelekezo na ujumbe niliotoa ulitoka kwa Yehova na tengenezo lake. Nilijitahidi kutenda kwa njia ambayo ingekubalika kwa wengine. Ninapokumbuka hayo, bado ninashangaa kwamba nilipewa pendeleo kubwa hivyo.”

Kufukuzwa Nchini!

Kulikuwa na mabadiliko katika miaka ya 1960 na 1970. Mara kwa mara mateso yalitokea katika sehemu mbalimbali nchini. Baada ya Zambia kupata uhuru mnamo 1964, ndugu walikabili hali ngumu kuhusiana na kusalimu bendera na kuimba wimbo wa taifa. Mwishoni mwa miaka ya 1960, wanasiasa fulani walifikiri kuwa kazi ya wamishonari ilipingana na malengo ya serikali. Ripoti ya ofisi ya tawi inaeleza kilichotukia: “Alfajiri na mapema Januari 20, 1968, waangalizi wa karibu makutaniko yote ya Kiingereza walipiga simu na kujulisha ofisi ya tawi kwamba walikuwa wamepewa barua ya kufukuzwa nchini. Kwa kushangaza, si Mashahidi wageni tu waliopewa barua hizo bali pia raia wa Zambia, kama vile George Morton na Isaac Chipungu.”

Serikali ilichukua hatua haraka. Siku hiyohiyo saa nne asubuhi, maofisa wa idara ya uhamiaji walikuja kwenye ofisi ya tawi ili kuwapa wamishonari watano na wake zao barua za kuwafukuza nchini. Mmishonari Frank Lewis anasema: “Walifika upesi kwenye ofisi ya tawi. Iliamuliwa kwamba ndugu wamishonari waliokuwa ofisini waondoke kupitia mlango wa nyuma na kwenda kwa ndugu fulani ili kutekeleza yale ambayo yalikuwa yameamuliwa yafanywe iwapo tungepigwa marufuku. Hata hivyo, tulikawia-kawia kwa sababu dada fulani mmishonari alikuwa na homa kali ya malaria. Lakini ndugu wenyeji walituhimiza tuondoke nao wakasema watamtunza. Tulijua wangefanya hivyo.

“Tulishangaa sana tuliposoma katika gazeti moja (Times of Zambia) kuwa shirika la Mnara wa Mlinzi, kama walivyokuwa wakituita, limepigwa marufuku na ‘viongozi’ wake wameenda mafichoni. Majina yetu yalikuwa kwenye ukurasa wa kwanza wa gazeti hilo lililosema kwamba serikali ilikuwa ikitutafuta nyumba kwa nyumba mjini! Ndugu wenyeji waliokuwa wamebaki ofisini walifanya kazi yao vizuri. Walihamisha faili na vichapo kwingineko. Siku iliyofuata, baada ya shughuli hiyo kukamilika, tulirudi kwenye ofisi ya tawi na kujisalimisha.”

Polisi mmoja alishika doria kwenye ofisi ya tawi, na upesi wamishonari kadhaa na pia ndugu wengine ambao hawakuwa Wazambia wakapewa barua za kuwafukuza nchini. “Tulikuwa miongoni mwa watu wa mwisho kuondoka,” akaeleza Ndugu Lewis. “Bado tunawakumbuka kwa majonzi dada tusiowafahamu vizuri, ambao pamoja na watoto wao, walisafiri kilometa 25 kutoka Kalulushi ili kutuaga tu!”

Wamishonari Wengine Wafukuzwa

Wakati ulipita. Katika 1975, Albert Musonda, ambaye sasa ni mshiriki wa Halmashauri ya Tawi ya Zambia, alikuwa na umri wa miaka 22 naye alikuwa mtumishi wa kujitolea katika Idara ya Hesabu ya Betheli. Siku moja katika 1975, polisi waliwasili ghafula. Musonda anasema: “Waliwapa wamishonari muda usiozidi siku mbili waondoke nchini.”

John Jason anaongezea: “Mnamo Desemba 1975, barua fupi ya ofisi ya idara ya uhamiaji ilituagiza tuondoke nchi kabla ya saa 36 kupita.” Rufani ilikatwa kupitia kwa wakili mwenyeji, na wamishonari wakaongezewa muda wakusanye baadhi ya vitu vyao. “Baada ya hilo,” anasema Ndugu Jason, “ilitubidi kuwaacha watu tuliowapenda sana.”

Dailes, mke wa Albert anasema: “Tuliwasindikiza ndugu zetu hadi kwenye Uwanja wa Ndege wa Southdown. John Jason alienda Kenya, naye Ian Fergusson akaenda Hispania.” Kwa nini wamishonari hao walifukuzwa nchini?

Kwa maoni ya wengi, kusanyiko lililofanywa mnamo 1975 ndilo lililotibua nyongo. John Jason anasema: “Lilikuwa mojawapo ya makusanyiko makubwa zaidi kuwahi kufanywa katika kipindi hicho cha msukosuko, na lilihudhuriwa na watu zaidi ya 40,000.” Kusanyiko hilo lilipokuwa likiendelea, mkutano fulani wa kisiasa ulikuwa ukifanywa hapo karibu. Watu fulani kwenye mkutano huo walitaka Mashahidi wa Yehova wachukuliwe hatua kali kwa kutounga mkono siasa. Ndugu Jason anasema kwamba watu walidai kuwa kusanyiko hilo la Mashahidi wa Yehova ndilo lililofanya mkutano huo wa siasa usihudhuriwe na watu wengi.

Wamishonari Warudi

Miaka kumi ilipita kabla wamishonari hawajaruhusiwa tena kuingia Zambia. Katika miaka ya 1980, hali ya kisiasa iliimarika na masharti mengi yakaondolewa. Katika 1986, Edward Finch na mke wake, Linda, kutoka Gambia, waliwasili. Wengine kutia ndani Alfred na Helen Kyhe, na Dietmar na Sabine Schmidt wakaja baadaye.

Mnamo Septemba 1987, Dayrell na Susanne Sharp walitoka Zaire, ambayo sasa ni Jamhuri ya Kidemokrasia ya Kongo, wakapitia Afrika Kusini, na kwenda Zambia. Ndugu Sharp na mke wake walihitimu katika Shule ya Gileadi mnamo 1969 naye aliandamana na mkewe alipokuwa mwangalizi anayesafiri nchini Kongo. Walikuwa wamezoea hali ya maisha katika eneo la katikati ya Afrika. Dayrell, mwanamume mwenye nguvu na afya, amekuwa katika utumishi wa pekee wa wakati wote kwa zaidi ya miaka 40. Anasema: “Kwa miaka kadhaa tulikuwa tukiishi katika makao ya wamishonari huko Lubumbashi, karibu na mpaka, nasi tulikuwa tukienda Zambia mara kwa mara.”

Susanne anakumbuka vizuri kipindi hicho. Anasema: “Kwa sababu ya upungufu wa chakula nchini Kongo katika miaka ya 1970, ilitubidi kwenda Zambia kununua chakula baada ya kila miezi michache. Kisha mwanzoni mwa 1987, Baraza Linaloongoza likatuomba tuhame Kongo na kwenda kwenye eneo jipya. Wapi? Zambia!” Kwa kuwa kazi yao ilizuiwa sana huko Kongo, Ndugu na Dada Sharp walifurahia sana kuhamia nchi ambako ndugu walifurahia uhuru wa kidini uliokuwa ukiongezeka.

Hata hivyo, marekebisho fulani yalihitajiwa katika kazi ya kuhubiri na pia kwenye ofisi ya tawi. Kwa sababu masharti fulani yalikuwa yamewekwa dhidi ya kazi ya kuhubiri habari njema hadharani, ndugu waliongoza tu mafunzo ya Biblia. Mashahidi wa Yehova huhubiri hasa nyumba kwa nyumba. Hata hivyo, wahubiri wengi hawakujua jinsi ya kuhubiri nyumba kwa nyumba na pia walikosa ujasiri. Hivyo, ndugu walitiwa moyo wawe wajasiri na wahubiri nyumba kwa nyumba, hasa kwa sababu hali nchini ilikuwa imetulia na polisi hawakufuatilia sana shughuli zetu.

Kusonga Mbele Badala ya Kurudi Nyuma

Halmashauri ya Tawi ilihangaika kwa kuwa hakukuwa na ongezeko katika miaka ya 1970. Ilikuwa vigumu kwa akina ndugu kujifunza na watoto wao kwa sababu ya mapokeo. Hivyo, kwa kuwa kazi ya kuhubiri nyumba kwa nyumba ilikuwa imepigwa marufuku, akina baba waliacha wahubiri wengine wajifunze na watoto wao, nao wakajifunza na watoto wa wengine. Wakati wa kufanya maamuzi kwa ujasiri ulikuwa umewadia. Katika miaka iliyofuata, wahubiri walihimizwa waache mapokeo na mazoea yasiyo ya Kimaandiko. Makutaniko yalibarikiwa kwa sababu ya kutii, na ndugu wakajitahidi sana kuishi kupatana na kanuni za Biblia na kwa umoja na akina ndugu ulimwenguni pote.

Katika kipindi cha miaka mitano tangu wamishonari wafukuzwe mnamo 1975, idadi ya wahubiri ilipungua kwa asilimia 11. Wamishonari walirudi mnamo 1986. Katika miaka mitano iliyofuata, kilele cha wahubiri kilipanda kwa zaidi ya asilimia 50. Tangu mwaka huo, idadi ya wahubiri watendaji imeongezeka zaidi ya mara mbili.

Silas Chivweka, ambaye zamani alikuwa mwangalizi anayesafiri, anasema hivi katika barua aliyoiandikia ofisi ya tawi: “Tangu miaka ya 1950 na kuendelea, wamishonari waliozoezwa katika Shule ya Gileadi wamewasaidia wengine wakomae. Wamishonari walikuwa wenye subira sana, wenye huruma, na wenye fadhili. Kwa kuwa na uhusiano wa karibu na wahubiri, walifaulu kutambua mambo yaliyohitaji kurekebishwa.” Msaada ambao wamishonari hao walitoa kwa upendo na bila unafiki bado unachangia ongezeko.

Vichapo Vyatumiwa

Kama Paulo na waandamani wake, leo Mashahidi wa Yehova wanathibitisha kwamba wao ni wahudumu wa Mungu kwa kutumia “silaha za uadilifu upande wa mkono wa kuume na wa kushoto.” (2 Kor. 6:7) Katika vita vya kiroho, wanaendelea kutumia “silaha” au njia za uadilifu ili kuendeleza ibada safi.

Hapo mwanzoni, vichapo vyetu vilipatikana katika Kiingereza tu. Ijapokuwa tayari katika 1909 watu fulani kusini mwa Afrika walikuwa wakipokea Mnara wa Mlinzi kwa njia ya posta, kweli za Biblia zilienezwa hasa kwa mdomo. Ndugu mmoja wa siku hizo alisema: ‘Katika kila kijiji kuna mahali ambapo watu hukusanyika ili kupashwa habari kuhusu masuala ya umma. Ndugu anayetutembelea husoma mafungu katika Kiingereza, kisha huyatafsiri kwa njia inayoeleweka katika lugha ya kienyeji. Pia, yeye hujibu maswali.’ Ni wazi kwamba usahihi wa ujumbe wa kweli ulitegemea sana uwezo na nia ya mtafsiri. Hivyo, ili wenye kupendezwa wawe na umoja na ujuzi sahihi, ilikuwa lazima vichapo vya kujifunzia Biblia vipatikane kwa ukawaida katika lugha zao wenyewe.

Vichapo Vyaandaliwa

Mwanzoni mwa miaka ya 1930, kitabu The Harp of God na vijitabu kadhaa vilitafsiriwa na kuchapwa katika Kichinyanja. Kufikia 1934, wahubiri wachache wenye bidii waligawanya zaidi ya vichapo 11,000. Jambo hilo liliwaudhi wapinzani, ambao hatimaye walitunga “matatizo kwa njia ya amri.” (Zab. 94:20) Hata hivyo, mwishoni mwa 1949, gazeti Mnara wa Mlinzi ambalo halikuwa tena chini ya marufuku, lilikuwa likichapishwa mara moja kwa mwezi katika lugha ya Cibemba na kutumwa kwa njia ya posta kwa watu fulani waliokuwa wameliagiza.

Jonas Manjoni anakumbuka jinsi alivyoshughulikia magazeti mapema katika miaka ya 1950. Anasema: “Mimi ndiye niliyekuwa mtafsiri pekee wa lugha ya Cibemba. Nilipokea makala ya Kiingereza, nikaitafsiri, na kuisahihisha. Kisha, nikaichapa tena kwenye stensili ambayo niliitumia kutolea nakala nyingi. Ilichukua muda mrefu sana kwa kuwa nyakati nyingine nakala zaidi ya 7,000 zilihitajiwa. Nilitayarisha na kuunganisha kila gazeti kwa mkono. Kisha nikayatuma kwa njia ya posta kwenye makutaniko. Nilitumia muda mrefu kuweka stampu kwenye vifurushi vya magazeti na kuvipeleka kwenye posta vikiwa katika makatoni.”

Ijapokuwa hawakuwa na mashine nzuri, watafsiri wa wakati huo walifanya kazi kwa bidii kwa kuwa walitambua manufaa ya kazi yao. James Mwango alipokuwa mwangalizi anayesafiri, aliandika kwa mkono habari aliyotafsiri, mara nyingi akitumia mwangaza wa mshumaa. Alisema: “Sikuwahi kuhisi nimechoka sana nisiweze kutafsiri. Nilifurahi kwamba kazi yangu ilisaidia kuwaandalia ndugu zangu chakula cha kiroho ili wakomae.”

‘Kubadilishana Mikono’

Ili kuwasilisha kweli vizuri, mtafsiri anapaswa kujua vizuri lugha yake na pia Kiingereza. Aaron Mapulanga alisema: “Katika tafsiri, maneno yanayotumiwa katika misemo huwa na maana tofauti na ile ya kawaida. Nakumbuka mazungumzo tuliyokuwa nayo kuhusu usemi wa Kiingereza, ‘to change hands’ (‘kubadilisha mikono’), ambao ulitumiwa katika kichapo kimoja kilichozungumzia kisa cha Elisha akichukua majukumu ya Eliya. Ndugu mmoja alitafsiri usemi huo neno kwa neno. Niliuliza ikiwa kwa kweli usemi huo ulimaanisha ‘kubadilishana mikono’ kihalisi. Tulishauriana na ndugu wengine na kupata maana hasa ya usemi huo. Pia ninakumbuka kwamba tulishauriwa tusitafsiri habari neno kwa neno kwa kuwa ingesikika kama Kiingereza. Tulijitahidi kuepuka kutafsiri neno kwa neno na tukaanza kutafsiri kwa njia inayoeleweka vizuri katika lugha zetu.”

Kompyuta Yaharakisha Kazi

Tangu 1986, mfumo fulani wa kompyuta (MEPS) umekuwa ukitumiwa katika ofisi za tawi. Mfumo huo umeharakisha sana kazi ya kutafsiri, kuchunguza tafsiri, na kupanga herufi. Hivi karibuni, mfumo mwingine wa kompyuta (Watchtower Translation System) umetumiwa sana. Sasa, vikundi vya watafsiri wa lugha kadhaa zinazotumiwa na Wazambia wengi vinatafsiri vichapo vya kujifunzia Biblia kwa njia inayoeleweka. Tafsiri ya Ulimwengu Mpya na ‘silaha nyingine za uadilifu’ zitaendelea kutumiwa kuwasaidia watu wanyoofu wamjue Yehova.—2 Kor. 6:7.

Wakimbizi Wasaidiwa

Watu wengi barani Afrika huishi kwa amani na furaha. Hata hivyo, inasikitisha kwamba watu wengi zaidi na zaidi wanaathiriwa na vita. Kwa ghafula, majirani hugeuka na kuwa maadui, watu wasio na hatia hutoroka makwao, na jamii huangamizwa. Wakimbizi hutafuta usalama popote pale huku wakiwa na vitu vichache tu. Mamilioni ya watu hukabili hali hiyo.

Mnamo Machi 1999, maelfu ya watu waliotoroka vita katika Jamhuri ya Kidemokrasia ya Kongo walimiminika Zambia. Kama inavyotukia wakati wa vita, askari walipora, wakawalazimisha watu wabebe mizigo mizito, na kuwatenda vibaya wanawake na watoto. Kwa kuwa Mashahidi wa Yehova walikataa kubeba silaha, wengi wao walinyanyaswa na kupigwa vibaya. Katatu Songa, painia mwenye bidii aliye na umri wa miaka 50 na kitu anasema: “Walinilaza mbele ya wanawake na watoto na kunichapa viboko mpaka nikazirai.”

Ili kuepuka mateso kama hayo, familia nyingi zilitoroka. Walipokuwa wakitoroka, Mapengo Kitambo na watoto wake walipoteana vichakani. Anasema: “Hatukuwa na wakati wa kutafutana. Ilitubidi kuendelea na safari, lakini tulikuwa na wasiwasi kuwahusu wapendwa wetu.” Wengi walisafiri mamia ya kilometa kwa miguu au kwa baiskeli ili wafike mahali salama.

Wakimbizi wengi ajabu walikimbilia mji mdogo wa Kaputa. Ndugu wapatao 5,000 na familia zao walikuwa miongoni mwao, nao walikuwa wamechoka sana baada ya safari hiyo ndefu na ngumu. Ingawa hawakutarajia kuwapokea wakimbizi, wahubiri 200 wa Ufalme walioishi katika mji huo waliwakaribisha kwa furaha ndugu na dada zao Wakristo. Mkimbizi mmoja anayeitwa Manda Ntompa, anasema: “Tulifurahia sana kukaribishwa kwa upendo. Ndugu wenyeji walipotambua kwamba sisi ni Mashahidi wa Yehova walitukaribisha kwao. Kama yule mjane wa Sarefathi, ndugu hao walitugawia chakula kidogo walichokuwa nacho.”

Huko kaskazini karibu na fuo za Ziwa Mweru, Mashahidi wachache wenyeji walihudumia mamia ya wakimbizi. Waliandaa chakula na makao kwa njia ya utaratibu. Makutaniko jirani yaliandaa mihogo na samaki. Hatimaye, baada ya miezi mitatu, Mashahidi kutoka Kongo waliandikishwa na kupelekwa katika kambi ya wakimbizi.

Kwa kawaida wale wanaokimbia vita hawabebi vitabu na magazeti. Mara nyingi inawabidi kuacha vitu wanavyovithamini sana wanapokimbilia usalama. Watu wa Mungu walikuwa tofauti. Ijapokuwa iliwabidi kutoroka upesi, baadhi yao walifaulu kubeba vitabu vyao. Hata hivyo, bado kulikuwa na uhitaji wa Biblia na vitabu vya kujifunzia Biblia. Kwa kawaida, kulikuwa na vitabu vitano tu katika mkutano uliohudhuriwa na watu 150. Wahudhuriaji waliwezaje kutoa maelezo mikutanoni? Ndugu mmoja anaeleza: “Wale waliokuwa na Biblia walisoma maandiko na wale ambao hawakuwa nazo wakasikiliza kwa makini. Hivyo, wote walimsifu Yehova na wakatiana moyo kwa maelezo yao.”

Mahitaji ya Kimwili Yatimizwa

Wakimbizi wengi ni wanawake na watoto. Wao huwasili bila chakula na wakiwa na afya mbaya. Mashahidi wa Yehova wamewasaidiaje? Gazeti Times of Zambia linaripoti: “Inafurahisha kwamba shirika la Mashahidi wa Yehova la Zambia limewatuma wafanyakazi wa kujitolea na wa kuandaa msaada katika nchi iliyoitwa Zaire ili kupunguza matatizo ya wakimbizi katika eneo la Maziwa Makuu.” Makala hiyo ilisema kwamba Mashahidi kutoka Ubelgiji, Ufaransa, na Uswisi “waliwapa wakimbizi jumla ya kilo 500 [pauni 1,100] za dawa, tani 10 za bidhaa zenye vitamini, tani 20 za chakula, zaidi ya tani 90 za nguo, njozi 18,500 za viatu, na blanketi 1,000. Gharama ya vitu hivyo ilikuwa dola milioni moja hivi za Marekani.”

Ndugu Ntompa anasema: “Sote tulifurahi sana na kuimarishwa katika imani wakati vitu hivyo vilipofika. Tuko katika tengenezo linalojali sana! Watu wengi wasioamini katika familia za Mashahidi walibadili maoni yao kwa sababu ya tendo hilo la upendo. Tangu hapo wengi wao wamejiunga nasi na wanafanya maendeleo kama waabudu wa Mungu.” Wakimbizi wote walisaidiwa bila kubaguliwa.

Mwishoni mwa 1999 idadi ya wakimbizi nchini Zambia ilikuwa imefikia 200,000. Gazeti moja la nchi hiyo lilisema: “Zambia ni mojawapo ya nchi zilizo na wakimbizi wengi zaidi wa kivita ambao ni Waafrika.” Wenye mamlaka wamejitahidi kuwasaidia wakimbizi hao. Hata hivyo, wakimbizi hao wamesababisha ghasia zenye jeuri kwa sababu ya kukata tamaa na kutoridhika. Baada ya ghasia fulani, wasimamizi wa kambi moja walimshutumu mwangalizi wa mzunguko kwa kutofanya lolote ili kudumisha amani licha ya kwamba Mashahidi wa Yehova hawakuhusika hata kidogo katika michafuko. Kwa upole lakini kwa uthabiti, mwangalizi huyo wa mzunguko akajibu: “Nimewasaidia! Bila shaka hali ingekuwa mbaya zaidi ikiwa watu wengine 5,000 wangeshiriki katika ghasia hizo. Mnapaswa kushukuru kwamba angalau wakimbizi 5,000 hawakushiriki katika ghasia hizo kwa sababu wao ni Mashahidi. Wao ni ndugu zangu!”

Mashahidi wa Yehova wanajulikana kwa kudumisha amani miongoni mwa wakimbizi. Ofisa fulani wa serikali alisema: “Tulisikia kwamba Mashahidi wa Yehova wanamcha Mungu sana, hivyo tukawaomba baadhi yao wasimamie vikundi mbalimbali kambini. Tangu hapo, kuna utulivu kambini kwa sababu wanatusaidia sana, na kila mtu anajitahidi kusoma Biblia. Ninamshukuru Mungu kwa kuwa na watu kama hao na kwa sababu kuna amani kambini.”

Kutii Amri ya Mungu Kuhusu Damu

Ijapokuwa kwa muda mrefu imekuwa wazi kwamba ni jambo la hekima kutii amri ya Kimaandiko ya “kuendelea kujiepusha na . . . damu,” matibabu yasiyohusisha damu yamesababisha chuki nyingi na kutoelewana katika maeneo yaliyo kusini ya Sahara barani Afrika. (Mdo. 15:28, 29) Inasikitisha kwamba Mashahidi wa Yehova wametendwa kikatili na kuvunjiwa heshima. Mara kwa mara watoto waliolazwa hospitalini walichukuliwa usiku na kutiwa damu bila wazazi wao kujulishwa.

Jenala Mukusao alikuwa akiishi na mjukuu wake mwenye umri wa miaka sita anayeitwa Michael. Mjukuu huyo alilazwa hospitalini akiwa na upungufu mkubwa wa damu. Madaktari waliagiza atiwe damu. Dada Mukusao alipokataa, alitishwa na kutukanwa kwa siku nne. Anasema: “Niliwasihi na kuwaonyesha kadi yangu ya Mwelekezo Kuhusu Tiba, lakini hawakutaka kunisikiliza. Wauguzi walisema kwamba mimi ni mchawi na kwamba nilitaka kumuua mjukuu wangu.”

Wengine wamesita kwenda hospitalini kwa sababu ya uhasama kama huo. Madaktari wengi wamepuuza haki ya mgonjwa ya kuelezwa vizuri kuhusu matibabu fulani kabla mgonjwa hajayakubali. Madaktari wachache waliotaka kusaidia walichambuliwa vikali na hata kutengwa na wenzao kwa kuwatibu watu kwa njia isiyokubaliwa na wengi. Pia upungufu wa vifaa na hospitali ulifanya iwe vigumu kuwatibu watu bila kutumia damu. Hata hivyo, katika 1989, ofisa mkuu wa matibabu wa migodi ya shaba alisema kwamba “watu hawapaswi kulazimishwa kutiwa damu mishipani.” Ilikuwa wazi kwamba maoni ya wahudumu kadhaa wa afya yalikuwa yakibadilika.

Halmashauri Zenye Mafanikio Makubwa

Mnamo 1995, Idara ya Huduma za Habari za Kihospitali na Halmashauri za Uhusiano na Hospitali zilianzishwa nchini Zambia. Wengi hawakutarajia kwamba halmashauri hizo zingebadili maoni ya wahudumu wa afya kuhusu matibabu yasiyohusisha damu na pia kuhusu haki za wagonjwa. Majukumu ya halmashauri hizo yanatia ndani kutembelea hospitali, kuwahoji madaktari, na kuwahutubia wahudumu wa afya, ili kuboresha ushirikiano pamoja na madaktari na kuzuia mizozo. Ustadi wao uliwavutia sana wahudumu wa afya. Mhudumu wa hospitali moja huko kusini aliwaambia ndugu hivi: “Ninyi ni madaktari, lakini hamtaki kukiri jambo hilo.”

Daktari mmoja Mholanzi katika hospitali ya wilaya huko magharibi mwa Zambia alisema: “Majuma mawili yaliyopita, tulikuwa tukijadili njia za kupunguza matumizi ya damu kwa sababu ya madhara yake. Leo wataalamu wamezungumzia jambo hilo pamoja nasi.” Muda mfupi baadaye, wahudumu wa afya waliohudhuria mikutano iliyofanywa na Halmashauri za Uhusiano na Hospitali walianza kuwahimiza wenzao pia waihudhurie. Wahudumu wa afya walizingatia mpango huo na kuuunga mkono badala ya kuzozana.

Iliwabidi ndugu fulani katika halmashauri hizo wajitahidi kuwa na uhakika walipowatembelea madaktari, ambao kwa miaka mingi walionwa kama miungu. Ndugu Smart Phiri, ambaye alikuwa mwenyekiti wa halmashauri ya Lusaka, anasema: “Sikuwa na ujuzi wowote wa kitiba na sikuwa na uhakika.”

Hata hivyo, baada ya muda tulibarikiwa kwa kuvumilia na kumtegemea Yehova. Ndugu mwingine katika halmashauri hiyo anakumbuka jinsi hali ilivyokuwa mwanzoni: “Tukiwa watatu tulimtembelea daktari fulani mwenye ushawishi mkubwa ambaye hapo awali alikuwa waziri wa afya. Tulikuwa na wasiwasi mwingi. Tulipokuwa nje ya ofisi yake, tulimwomba Yehova atusaidie kusema kwa ujasiri. Tuliingia ofisini mwake, tukawa na mazungumzo mazuri, naye akatuunga mkono kabisa. Nilitambua kwamba Yehova anatutegemeza na hivyo hatupaswi kuogopa.”

Madaktari wako tayari kushughulikia hali ngumu za kitiba, ambazo miaka michache iliyopita hawangekubali kuzishughulikia bila kuwa na kibali cha kutumia damu. Hilo linaonyesha wazi kwamba wahudumu wa afya wanaunga mkono halmashauri hizo. Mnamo Oktoba 2000, madaktari wawili walifanya uamuzi mzito wa kumfanyia Beatrice upasuaji. Beatrice alikuwa na umri wa miezi sita naye alitoka katika Jamhuri ya Kidemokrasia ya Kongo. Ijapokuwa upasuaji huo wa virija vya nyongo ulifanikiwa bila kumtia damu, habari mbaya zilienezwa kuuhusu.

Hata hivyo, taarifa kwa waandishi wa habari iliyotolewa na Profesa Lupando Munkonge, ambaye aliongoza upasuaji huo ilibadili hali kabisa. Alionyesha wazi kwamba anaheshimu msimamo wa wazazi wa Beatrice. Taarifa hiyo ilipunguza sana uchambuzi wa vyombo vya habari. Miezi miwili baadaye, kipindi fulani cha televisheni kilizungumzia upasuaji huo na kukazia manufaa ya msimamo wetu kuhusu matibabu na upasuaji usiohusisha damu.

“Harakisheni”

Ni madaktari wachache tu wanaotilia shaka msimamo wa Mashahidi kuhusu damu. Msimamo huo unategemea dhamiri. Sasa, hata katika sehemu za mashambani za Afrika, madaktari wengi wametambua kwamba matibabu yasiyohusisha damu ni salama, rahisi, na yanafanikiwa. Wagonjwa wengi wamejifunza mambo muhimu na pia jinsi ya kueleza msimamo wao unaotegemea dhamiri. Hilo limewawezesha kujua jinsi ya kutetea haki zao kwa ujasiri.

Hata watoto ‘wamepewa ulimi wa waliofundishwa.’ (Isa. 50:4) Nathan ni mvulana mwenye umri wa miaka minane ambaye mfupa wa paja lake la kushoto ulikuwa umeathiriwa na ugonjwa fulani. Kabla hajafanyiwa upasuaji, aliwaambia madaktari hivi: “Mtakapokuwa mkinifanyia upasuaji, tafadhali harakisheni ili nisipoteze damu nyingi. Msinitie damu, kwani mkifanya hivyo wazazi wangu na Yehova hawatawasamehe.” Baada ya upasuaji, mmoja wa madaktari aliwapongeza wazazi wa Nathan kwa kumzoeza mwana wao. Daktari huyo alisema hivi kwa unyenyekevu: “Hii ni mara yangu ya kwanza kukumbushwa na mgonjwa mchanga umuhimu wa kumheshimu Mungu.”

Mtume Paulo alisema kwamba “tunajipendekeza kuwa wahudumu wa Mungu, . . . kwa kukosa usingizi usiku.” Mara nyingi watumishi wa Mungu hukosa usingizi ili kuwahangaikia waamini wenzao na kuendeleza ibada safi. (2 Kor. 6:3-5) Hali hiyo huwapata mara nyingi ndugu walio katika Halmashauri za Uhusiano na Hospitali. Wanathaminiwa sana kwa kujitolea kwao. Dada mmoja alisema: “Sijui niseme nini ili kuwashukuru. Niliguswa moyo na kufarijiwa kuona jinsi ndugu walio katika Halmashauri ya Uhusiano na Hospitali walivyojitolea na kuja kunisaidia haraka na jinsi walivyokuwa tayari kunisaidia wakati wowote nilipowahitaji. Sikuwa na wasiwasi nilipoingizwa kwenye chumba cha upasuaji kwa mara ya pili katika kipindi cha saa 24. Nilikuwa nimeimarishwa sana na maneno yenye kutia moyo ya akina ndugu.” Naam, licha ya ‘habari mbaya,’ Mashahidi wa Yehova wameendelea kujipendekeza wenyewe kuwa wahudumu wa Mungu kwa kushirikiana na wahudumu wa afya. (2 Kor. 6:8) Wakiwa wameimarishwa na “habari ambazo ni njema,” wameazimia kutii amri ya Mungu ya “kuendelea kujiepusha na . . . damu.”

Shule ya Mazoezi ya Kihuduma

Cyrus Nyangu, mmojawapo wa ndugu kwenye Halmashauri ya Tawi ya Zambia anasema hivi: “Katika nchi nyingi, huenda watu wakahofu kwamba kikundi cha vijana 25 hivi kitasababisha ghasia. Hata hivyo, vijana Wakristo wenye nguvu waliojitolea wamezoezwa katika madarasa 31 ya Shule ya Mazoezi ya Kihuduma, nao wamewanufaisha watu katika maeneo wanakotumika.” Zaidi ya wahitimu 600 wa shule hiyo ya kimataifa wana mapendeleo mbalimbali ya utumishi wa wakati wote katika nchi sita kusini mwa Afrika. Nchini Zambia, zaidi ya nusu ya waangalizi wanaosafiri ni wahitimu wa shule hiyo. Kwa nini shule hiyo ni muhimu, nayo inatimiza nini?

Tangu 1993, wakati ambapo darasa la kwanza lilihitimu, kumekuwa na ongezeko la asilimia 60 hivi la wahubiri watendaji nchini Zambia. Bado wanaume wanaostahili wanahitajiwa ili kushughulikia makutaniko, hasa kwa sababu jamii husisitiza sana watu wafuate mapokeo na desturi zinazopingana na kanuni za Biblia. Akikazia kwamba wanaume wenye uwezo wanahitajiwa ili kufanya uchungaji na kufundisha, mhitimu mmoja alisema: “Katika eneo letu, kuna tatizo la kuachilia makosa. Nimejifunza kwamba tunapaswa kuwa imara kwa lililo jema na kutopita mambo yaliyoandikwa.”

Wanafunzi huwa hawajazoea kujifunza habari nyingi na kwa undani. Hata hivyo, walimu huwa tayari kuwasaidia. Sarel Hart ambaye ni mmoja wa walimu alisema: “Mimi huona kufundisha kila darasa kama kuongoza kikundi cha watalii katika kijia cha mlimani. Mwanzoni, wote ni wageni, wanaojitahidi kuzoea mazingira mapya ya ajabu. Nyakati nyingine kuna vizuizi njiani. Wanafunzi wanaposhinda vizuizi na kuendelea kupanda mlima, wao hutazama nyuma na kuviona vizuizi walivyodhani hawawezi kuvishinda kuwa si kitu.”

Wengi hulinganisha maendeleo yao ya kiroho baada ya kuhudhuria shule hiyo na jinsi kiwavi anavyobadilika na kuwa kipepeo. Elad, ambaye ni painia wa pekee anasema: “Nilihisi kwamba sistahili kufundisha na kwamba mimi ni mchanga sana nisiweze kukubali majukumu mazito kutanikoni. Shule hiyo ilinisaidia kuona kwamba ninaweza kutumika. Wahubiri 16 katika kutaniko la kwanza nilikotumwa hawakujua jinsi ya kuongoza mafunzo ya Biblia yenye maendeleo. Tulichunguza mapendekezo na kufanya mazoezi kwa ukawaida kabla ya kwenda shambani. Kufikia 2001, kutaniko hilo lilikuwa na wahubiri 60, na kikundi cha mbali chenye wahubiri 20.”

Kukadiria Mafanikio

Ni mambo gani yanayoonyesha kwamba Shule ya Mazoezi ya Kihuduma imetimiza lengo lake? Richard Frudd, ambaye ni mmoja wa walimu anasema: “Tunakazia sana umuhimu wa mtu kuwa mnyenyekevu na kutojifikiria sana kuliko ilivyo lazima. Tunawasaidia wanafunzi wawe wakomavu, wenye huruma, na uwezo wa kukabiliana na hali ngumu na bado wawe na furaha. Ndugu wakitendeana kwa fadhili na wakiwa na nia ya kutumika badala ya kutumikiwa, basi tunajua kwamba shule imetimiza lengo lake.”

Wanafunzi wanakubaliana na maneno hayo. Emmanuel, ambaye ni mhitimu wa darasa la 14, alisema: “Kutumwa kwenye kutaniko fulani hakumaanishi kwamba tunapaswa kurekebisha kila jambo dogo haraka-haraka. Badala yake, tunapaswa kushirikiana na kutaniko kufanya ile kazi muhimu zaidi, yaani, kuhubiri habari njema.”

Moses ambaye ni painia anasema: “Nimetambua kwamba Yehova anaweza kumtumia mtu yeyote aliye mnyenyekevu na kwamba nyakati nyingine ujuzi na uzoefu si muhimu. Kuwapenda akina ndugu na watu tunaowahubiria na vilevile kufanya kazi kwa umoja ndiyo mambo muhimu kwa Yehova.”

Makusanyiko Makubwa

‘Makusanyiko matakatifu’ na sherehe za Waisraeli za kabla ya Ukristo zilikuwa pindi za furaha, ambapo watu walisaidiwa kuzingatia mambo ya kiroho. (Law. 23:21; Kum. 16:13-15) Ndivyo makusanyiko ya watu wa Mungu yalivyo leo. Huko Zambia makusanyiko hayafanywi katika viwanja vya michezo vya kisasa. Ndugu hujenga vile wanavyoviita vijiji vya kusanyiko vyenye vibanda vidogo vya kulala.

Pole kwa pole, majengo ya kudumu yamejengwa katika baadhi ya viwanja hivyo. Hata hivyo, katika miaka iliyopita kulikuwa na matatizo yaliyohitaji masuluhisho ya pekee. Mwangalizi mmoja wa wilaya anasema: “Ndugu walikuwa wakinijengea kibanda cha nyasi katika uwanja wa kusanyiko la mzunguko. Kisha wakatengeneza ua kuzunguka mahali ambapo watu wangeketi. Viti vilikuwa marundo ya mchanga yaliyofunikwa kwa nyasi. Ili kujenga jukwaa, nyakati nyingine ndugu walitandaza kilima cha mchwa kisichokuwa na mchwa, kisha juu yake wakajenga kibanda kidogo cha kutolea hotuba.”

Mmishonari Peter Palliser anasema: “Katika kusanyiko moja, ndugu waliamua kuwa na jukwaa lililoinuka. Ndugu mmoja alikuwa na ujuzi wa kutumia vilipukaji. Aliingiza vilipukaji kwenye kilima cha mchwa chenye urefu wa meta sita na kukilipua nasi tukajenga jukwaa juu yake.”

Jitihada za Kuhudhuria

Makusanyiko mengi yalifanywa katika maeneo yaliyo mbali na barabara kuu yasiyofikika kwa urahisi. Robinson Shamuluma anakumbuka kusanyiko alilohudhuria mnamo 1959. Anasema: “Tukiwa watu 15 hivi, tuliendesha baiskeli hadi Kabwe katika Mkoa wa Kati. Tulibeba unga wa mahindi na samaki waliokaushwa. Usiku tulilala vichakani. Tulipofika Kabwe tulipanda gari-moshi, na hatimaye tukafika kusanyikoni baada ya kusafiri kwa karibu siku nne.”

Lamp Chisenga anamkumbuka ndugu mmoja ambaye pamoja na watoto wake sita, alitembea na kuendesha baiskeli kwa karibu kilometa 130 ili kuhudhuria kusanyiko. Anasema: “Walitayarisha mihogo iliyochomwa, njugu-karanga, na siagi ya njugu kwa ajili ya safari. Mara nyingi walilazimika kupiga kambi vichakani bila ulinzi wowote.”

Wayne Johnson alipokuwa mwangalizi wa wilaya, aliona jinsi wengi walivyojitahidi kuhudhuria makusanyiko. Aliandika hivi: “Painia mmoja wa pekee aliendesha baiskeli kwa juma moja hivi ili afike kusanyikoni. Wengine walisafiri kwa lori. Wengi walifika mapema, yaani, mwanzoni mwa juma la kusanyiko la mzunguko au la wilaya. Usiku waliimba huku wakiota moto. Nyakati nyingine wale kati yetu walioshiriki katika kazi ya kuhubiri walikuwa wengi sana hivi kwamba tulihubiri eneo lote mara tatu katika juma hilo.”

Wahudhuria Makusanyiko Licha ya Upinzani

Bado makusanyiko huwaimarisha na kuwatia akina ndugu moyo. Leo vyombo vya habari hueneza habari nzuri kuhusu makusanyiko yetu. Hata hivyo, wakati wa mabadiliko ya kisiasa, hasa katika miaka ya 1960 na 1970, watu walitilia shaka makusanyiko hayo. Watu fulani serikalini walifanya yote waliyoweza ili kuzuia ibada yetu. Kwa kuwa ndugu hawakukubali kuimba wimbo wa taifa, polisi waliwanyima kibali cha kufanya makusanyiko ya umma. Baadaye, mipaka kuhusu idadi ya wahudhuriaji iliwekwa. Darlington Sefuka anasema: “Mwaka wa 1974 ndio uliokuwa mwaka wa mwisho wa Mashahidi wa Yehova kukutanika hadharani. Waziri wa mambo ya ndani alitangaza kwamba mikutano ya umma ingeruhusiwa tu kama wimbo wa taifa ungeimbwa na bendera kupeperushwa.” Hata hivyo, ndugu waliruhusiwa kukutanika katika Majumba ya Ufalme yenye ua wa nyasi. Kwa sababu hiyo, ofisi ya tawi ilipanga makusanyiko ya mzunguko yafanywe katika Majumba ya Ufalme, na yahudhuriwe na kutaniko moja au mawili tu.

Makusanyiko madogo ya wilaya yalifanywa pia. Ndugu mmoja aliyeshiriki kutayarisha makusanyiko hayo anasema: “Badala ya kufanya kusanyiko moja kubwa tulifanya makusanyiko 20 madogo. Ndugu wengi walizoezwa na kutumiwa katika programu na katika idara mbalimbali. Hivyo marufuku ilipoondolewa, tulikuwa na ndugu wengi wenye uzoefu ambao tungeweza kuwatumia kutayarisha makusanyiko ya wilaya na ya mzunguko.”

Ubatizo

Tangu mwanzoni mwa miaka ya 1940, jitihada zilifanywa ili kuhakikisha kwamba waliotaka kubatizwa wanafahamu uzito wa hatua hiyo. Ilikuwa vigumu sana kwa wengine kujitenga kabisa na “Babiloni Mkubwa” na mazoea ya dini za uwongo. (Ufu. 8:2, 4) Haikuwa rahisi kutatua tatizo hilo kwa sababu wengi hawakujua kusoma na pia kulikuwa na upungufu wa vichapo vya kutosha vya kujifunzia Biblia. Hivyo, waangalizi wa mzunguko na wa wilaya walimhoji kila mtu aliyetaka kubatizwa ili kuchunguza ikiwa anastahili. Geoffrey Wheeler, mhitimu wa darasa la 33 la Shule ya Gileadi anasema: “Tuliwachunguza watoto waliobebwa na akina mama wanaonyonyesha ambao walitaka kubatizwa, ili tuone kama wana shanga na hirizi za ushirikina. Katika juma la kusanyiko tulilazimika kukesha hadi usiku wa manane, kwa kuwa waliotaka kubatizwa walikuwa wengi sana.” Msaada ambao kwa fadhili waangalizi wanaosafiri waliwapa wazee wa makutaniko; vichapo vilivyotolewa baadaye kama vile kitabu “Neno Lako Ni Taa ya Miguu Yangu”; na pia marekebisho mengine ya kitengenezo yalisaidia sana kupunguza uhitaji wa kuwa na mahojiano hayo.

Ashikwa na Woga Jukwaani!

Bado drama za Biblia ni sehemu inayopendwa sana ya programu za makusanyiko. Kila mhusika huchukua kwa uzito wajibu wake wa kuonyesha hisia za mtu anayeigizwa, na Wazambia wengi huigiza sehemu zao kwa juhudi. Frank Lewis, ambaye alikuwa mmishonari na sasa ni Mwanabetheli huko Marekani, anasema: “Zamani hatukurekodi drama katika kaseti. Ndugu walioigiza sehemu mbalimbali walihitaji kukariri maneno yao. Nakumbuka wakati tulipofanya drama yetu ya kwanza iliyomhusu Yosefu kwenye kusanyiko moja katika Mkoa wa Kaskazini. Kwa kuwa barua zilichelewa na ndugu hawakuwa wamepata hati zao, ilitubidi kufanya mazoezi hadi usiku sana ili ndugu waweze kukariri sehemu zao. Drama ilipokuwa ikifanywa, tulifikia sehemu ambayo mke wa Potifa anamweleza mume wake kwamba Yosefu alitaka kulala naye kinguvu. Ndipo ndugu aliyekuwa akiigiza sehemu ya Potifa aliposhikwa na woga na kuondoka jukwaani. Nilikuwa nyuma ya jukwaa nikiwakumbusha akina ndugu maneno yao nilipomwona akiondoka jukwaani. Nilimkumbusha haraka maneno yake ya kwanza na kumsukuma tena jukwaani. Kisha akasema vizuri maneno yake yenye dharau kumhusu mwanamume huyo aliyeshtakiwa kwa kutaka kulala kinguvu na mke wake! Ijapokuwa mambo yalikuwa karibu kuharibika kusanyikoni, kila mara ninaposoma masimulizi hayo ya Biblia mimi husema: ‘Huenda ilikuwa hivyo. Labda Potifa aliondoka chumbani kwa hasira, na baada ya kutulia, akarudi ili kumshutumu Yosefu!’”

Mnamo 1978, ile sheria ambayo ilitumiwa kwa miaka minne kuzuia makusanyiko makubwa yasifanywe, iliondolewa. Hata hivyo, ilikuwa vigumu kufanya kusanyiko la “Imani Yenye Ushindi” mwaka huo. Ndugu mmoja ambaye zamani alikuwa mwangalizi anayesafiri anasema: “Katika kusanyiko hilo tulifanya drama zote zilizopaswa kufanywa katika miaka iliyotangulia, wakati ambapo tulilazimika kukutanika kwenye Majumba ya Ufalme. Lilikuwa kusanyiko la siku tano, na tulifanya drama tano, yaani, drama moja kila siku. Tulitazama drama zote tulizokuwa tumezikosa! Wote walizifurahia lakini mwakilishi wa Betheli alikuwa na kazi ngumu ya kukagua drama hizo zote. Ilikuwa kazi nyingi sana!”

Ndugu mmoja katika Halmashauri ya Tawi anasema: “Kwa kweli hayo ndiyo makusanyiko niliyofurahia zaidi. Asubuhi watu walitoka kwenye vibanda vyao vidogo, wakiwa nadhifu na safi. Walikuja mbele za Yehova wakiwa wamevalia vizuri sana. Wengi hawakuketi kwenye kivuli. Hata hivyo, waliketi siku nzima na kusikiliza kwa makini. Ilipendeza kuwatazama.” Kukutanika pamoja ni sehemu muhimu ya ibada ya Mashahidi wa Yehova. (Ebr. 10:24, 25) Wawe au wasiwe na “huzuni” kwa sababu ya matatizo ya kibinafsi au upinzani wa kidini, watu wa Yehova wanajua kwamba kuhudhuria makusanyiko makubwa huwafanya ‘washangilie sikuzote.’—2 Kor. 6:10.

Ujenzi wa Majumba ya Ufalme

“Ninaandika barua hii ili kulikabidhi kutaniko ambalo jina lake limeandikwa juu, haki ya kumiliki ardhi. Ardhi hiyo ni mali yao, nami nakubali waimiliki kwa miaka 150. Yeyote asiwasumbue watu hawa hadi kwenye Paradiso.”—Chifu Kalilele.

Mwanzoni mwa karne iliyopita, watu waliotafuta kweli kusini mwa Afrika waliona uhitaji wa kuwa na mahali pa kukutanikia kwa ajili ya ibada. Yapata mwaka wa 1910, William Johnston aliripoti kwamba vikundi vilivyopanuka haraka vilitumia vifaa vinavyopatikana katika maeneo yao kujenga majumba ya kukutanikia. Baadhi ya majengo hayo yalitoshea watu 600. Ijapokuwa wengi walitamani kuwa na majengo ya ibada, wengine walikuwa na maoni tofauti. Holland Mushimba, ambaye alijifunza kweli mwanzoni mwa miaka ya 1930, anasema: “Ijapokuwa tulihimizwa kukutanika kwa ajili ya ibada, ndugu wenyeji hawakuona umuhimu wa kuwa na mahali pa kufanyia mikutano. Tulikuwa tukikutanikia mahali popote palipofaa, iwe chini ya mti mkubwa au kwenye uwanja wa ndugu. Wengine walikuwa na maoni haya yaliyotegemea Luka 9:58: Hata Yesu hakuwa na jumba la mikutano, hivyo kwa nini sisi tujenge jumba?”

Kabla ya 1950, mikutano ilifanywa kwenye majengo hafifu ya mbao na udongo. Katika eneo la shaba ambako kulikuwa na shughuli nyingi, Ian Fergusson alimsihi meneja wa mgodi fulani atenge uwanja kwa ajili ya Jumba la Ufalme. Katika 1950, Jumba la Ufalme la kwanza lilijengwa huko Wusikili. Miaka kumi ilipita kabla ya akina ndugu kuwa na viwango maalumu vya ujenzi. Jumba la Ufalme la kwanza kujengwa kwa kufuata viwango hivyo lilikuwa jengo maridadi lenye paa bapa lililogharimu karibu kwacha 12,000 za Zambia. Wakati huo hicho kilikuwa kiasi kikubwa cha fedha, lakini kwa sababu ya kuzorota kwa uchumi, kiasi hicho hakifiki dola tatu za Marekani!

Kwa sababu ya kukataa kununua kadi za chama cha kisiasa, Mashahidi waliendelea kutendwa jeuri na wanamgambo wazalendo. Majengo ya ibada yaliteketezwa. Ndugu walihofu kushambuliwa, hivyo wakaamua kukutanikia nje badala ya kujenga majumba ya kukutania. Vizuizi vilivyowekwa mwanzoni mwa miaka ya 1970 vilifanya iwe vigumu kununua kiwanja. Watu wengi walijua kwamba Mashahidi wa Yehova hawangeunga mkono chama chochote cha kisiasa, hata hivyo, wenye mamlaka katika maeneo fulani walisisitiza kwamba kadi ya chama iambatanishwe na fomu ya kuomba kiwanja.

Wiston Sinkala anasema: “Ilikuwa vigumu kununua kiwanja, na hata vigumu zaidi kupata kibali cha kujenga. Tulipolijulisha baraza la mji kwamba tutawashtaki mahakamani, walifikiri tunacheza. Hata hivyo, tulipata wakili stadi, na miaka miwili baadaye, mahakama ikatoa uamuzi uliotuunga mkono na ikaliamuru baraza la mji litupe kiwanja. Kesi hiyo ilituwezesha kupata haki zaidi baadaye.”

Farasi Mweusi

Ilikuwa vigumu kwa makutaniko kupata hati za kumiliki ardhi. Mara nyingi ndugu walipata kiwanja, lakini hawakuweza kujenga majengo ya kudumu kwa kuwa hawakuwa na hati hizo. Vifaa vya ujenzi vilikuwa ghali, na ndugu wengi walijenga kwa mabati au matangi yaliyopasuliwa na kunyooshwa, ambayo waliyapigilia kwa misumari kwenye nguzo za mbao. Mzee fulani alisema hivi kuhusu jengo moja la aina hiyo: “Tulipaka mabati hayo lami, na kwa mbali jumba lilifanana na farasi mkubwa mweusi. Jumba hilo lilikuwa na joto kali sana.”

Ndugu mmoja aliyekuwa mwangalizi wa mzunguko alisema: “Ninapoyakumbuka majengo hayo, nashindwa kuyaita Majumba ya Ufalme. Kwa kweli hayakustahili kumwakilisha Mungu Aliye Juu Zaidi, Yehova.”

Makutaniko fulani yaliamua kukodi majumba. Ilikuwa rahisi kukodi majumba. Hata hivyo, jambo hilo lilisababisha matatizo mengine. Edrice Mundi, aliyekuwa katika kutaniko pekee la Kiingereza huko Lusaka katika miaka ya 1970 anasema: “Tulikodi jumba lililokuwa likitumiwa pia kwa ajili ya disko. Kila Jumamosi watu walikunywa na kucheza dansi hadi usiku wa manane, na ilitubidi kufanya usafi mapema Jumapili. Jumba lilijaa harufu ya pombe na sigara; haikufaa kumwabudu Yehova katika jumba kama hilo.”

Jackson, mume wa Edrice, anasema: “Jumapili moja mikutano ilipokuwa ikiendelea, kijana fulani aliingia na kwenda moja kwa moja hadi jukwaani, akachukua kreti ya pombe aliyokuwa ameiacha usiku uliotangulia, kisha akaondoka, huku akiwapuuza kabisa wahudhuriaji.” Haishangazi kwamba ndugu walitamani sana kuwa na Majumba yao wenyewe ya Ufalme!

Mpango Muhimu wa Ujenzi

Uhitaji wa kuwa na majumba yenye kuheshimika uliongezeka kadiri watu wengi zaidi walivyokubali ujumbe wa Ufalme. Ingawa ndugu walikuwa wenye bidii, ilikuwa vigumu kwa baadhi yao kuruzuku familia zao, sembuse kugharimia ujenzi wa Jumba la Ufalme. Yehova, ambaye mkono wake si mfupi, angewatendea jambo zuri ajabu.

Uchunguzi ulipoonyesha kwamba ulimwenguni pote, Majumba ya Ufalme 8,000 yanahitajika katika nchi 40 zinazositawi, Baraza Linaloongoza liliamua kuharakisha ujenzi. Ilifahamika kwamba katika maeneo fulani huenda kungekuwa na mafundi wachache tu wa kusaidia katika ujenzi. Pia huenda vifaa vingekuwa vichache. Isitoshe, makutaniko mengi katika nchi zinazositawi kiuchumi hayangeweza kulipa mikopo mikubwa. Zaidi ya hilo, kwa kuwa kulikuwa na ongezeko kubwa la wahubiri, ofisi fulani za tawi hazingeweza kufanya mpango mzuri wa ujenzi. Kwa kuzingatia mambo hayo yote, Baraza Linaloongoza lilianzisha halmashauri ya uhandisi na ujenzi huko Marekani ili kusimamia ujenzi wa Majumba ya Ufalme ulimwenguni pote. Miongozo ya ujenzi wa Majumba ya Ufalme katika nchi maskini ilitolewa, na watumishi wa kujitolea wenye ustadi wakatumwa kwenye nchi mbalimbali ili kusimamia miradi ya ujenzi.

Nyakati nyingine njia na maoni ya kitamaduni kuhusu ujenzi yalihitaji kurekebishwa. Kwa mfano, nchini Zambia wanawake walijitolea kupika, kubeba mchanga, na kuteka maji kwa ajili ya ujenzi. Hata hivyo, vikundi vya ujenzi vilitaka sana dada wasaidie kujenga ili wote waliojitolea waweze kutumika kikamili.

Chifu mmoja katika Mkoa wa Mashariki alipigwa na butwaa alipomwona dada akijenga ukuta wa Jumba la Ufalme. Alisema hivi kwa mshangao: “Tangu nizaliwe, sijawahi kumwona mwanamke akijenga ukuta kwa ustadi jinsi hii! Nimefurahi sana kuona jambo hili.”

“Hospitali Yetu ya Kiroho”

Ujenzi wa Majumba ya Ufalme umewavutia sana watu katika jamii mbalimbali. Wengi ambao mwanzoni waliwapuuza au kuwapinga Mashahidi wa Yehova wamebadili maoni yao. Kwa mfano, chifu fulani katika Mkoa wa Mashariki ambaye hapo awali alikataa Jumba la Ufalme lisijengwe katika eneo lake anasema: “Mwanzoni sikukataa ombi lenu kwa kutegemea maoni yangu, bali nilikataa kwa sababu nilichochewa na makasisi wa dini nyingine. Sasa natambua kwamba mna kusudi zuri. Jengo hili maridadi ni hospitali yetu ya kiroho.”

‘Kazi ya jasho’ iliyo muhimu zaidi kwa Mkristo ni kuhubiri “habari njema ya ufalme.” (2 Kor. 6:5; Mt. 24:14) Lakini kama vile roho takatifu inavyowachochea watu wa Mungu wahubiri, ndivyo inavyowasukuma wafanye kazi kwa bidii ili kuendeleza mambo ya Ufalme kwa kujenga majengo ya ibada. Hilo huwapa akina ndugu uradhi zaidi katika kufanya mapenzi ya Mungu. Ndugu fulani alisema: “Sasa tuna ujasiri zaidi tunapohubiri na kuwaalika watu kwenye mikutano kwa kuwa tunajua hatuwaaliki kwenye banda bali kwenye Jumba la Ufalme linalomletea Yehova utukufu.”

Ndugu mwingine alisema: “Huenda tusistahili kuwa na Jumba la Ufalme maridadi huku mashambani, lakini Yehova anastahili kuwa nalo. Nafurahi kwamba Yehova ametukuzwa kwa majumba haya mazuri ya ibada.”

Waangalizi Wanaosafiri

Wahudumu wa Mungu wanahitaji kuwa wavumilivu. (Kol. 1:24, 25) Waangalizi wanaosafiri wameweka mfano mzuri kwa kujitolea kuendeleza kazi ya Ufalme. Wachungaji hao wanaoimarisha makutaniko hufanya kazi ya jasho kwa upendo. Hilo linawafanya wawe “zawadi katika wanadamu.”—Efe. 4:8; 1 The. 1:3.

Kufikia mwisho-mwisho wa miaka ya 1930, ndugu wenye uwezo walikuwa wakizoezwa wawe watumishi wa maeneo na wa mikoa. Leo ndugu hao wanaitwa waangalizi wa mzunguko na wa wilaya. James Mwango anasema: “Haikuwa rahisi kutembelea makutaniko. Tulipewa baiskeli lakini iliwabidi ndugu waandamane nasi kwa miguu ili watubebee mizigo. Kila safari ilichukua siku kadhaa. Tulikuwa tukikaa majuma mawili katika kila kutaniko.”

‘Alizirai Papo Hapo’

Sawa na ilivyo leo, ilikuwa vigumu nyakati hizo kusafiri katika maeneo ya mashambani. Robinson Shamuluma, ambaye sasa ana umri wa zaidi ya miaka 80, aliandamana na mke wake Juliana katika kazi ya kusafiri. Robinson anakumbuka jinsi alivyonyeshewa katika msimu fulani wa mvua. Mvua ilipoacha kunyesha, barabara iliweza kupitika, lakini walihitaji kutembea katika matope yaliyofika kwenye viti vya baiskeli! Walipofika kwenye kutaniko, Juliana alikuwa amechoka sana hivi kwamba hakuwa hata na nguvu za kunywa maji.

Enock Chirwa, aliyekuwa mwangalizi wa mzunguko na wa wilaya katika miaka ya 1960 na 1970, anaeleza: “Jumatatu ilikuwa siku ngumu; ilikuwa siku ya kusafiri. Hata hivyo, tulipofika makutanikoni, tuliisahau safari. Tulifurahi kuwa pamoja na akina ndugu.”

Licha ya safari na hali ngumu, tulikabili matatizo mengine. Alipokuwa akisafiri kwenda kutembelea kutaniko fulani kaskazini mwa nchi, Lamp Chisenga aliandamana na ndugu wawili. Kwa mbali, waliona mnyama fulani kwenye njia ya vumbi. Ndugu Chisenga anasema: “Akina ndugu hawakumwona vizuri. Mnyama huyo aliketi njiani naye alifanana na mbwa. Nikawauliza, ‘Mnamwona? Mnamwona?’ Kisha ndugu mmoja akatambua kuwa ni simba. Alipiga yowe na kuzirai papo hapo. Tuliamua kukaa hapo hadi wakati ambapo simba huyo angetokomea vichakani.”

John Jason aliyekuwa mwangalizi wa wilaya na mke wake Kay, walitumika Zambia kwa miaka zaidi ya 26. Walijifunza kuwa na subira gari lao lilipoharibika kabisa. John alisema: “Nakumbuka pindi moja wakati springi ya gari letu ilipovunjika nasi hatukuwa na spea wala hatukujua mahali pa kupata msaada. Ilitubidi kusafiri umbali wa kilometa 150 gari likiwa katika hali hiyo. Katikati ya safari hiyo gari lilichemka na kuharibika kabisa, nasi tukakwama njiani. Tuliweza tu kufanya jambo moja: Kutumia maji yote tuliyokuwa nayo ili kupoza injini na kupika kikombe cha mwisho cha chai. Hapakuwa na watu karibu na kulikuwa na joto, nasi tulikuwa tumechoka. Hivyo tuliketi garini na kumwomba Yehova atusaidie. Saa tisa alasiri, gari la ujenzi wa barabara lilifika. Hilo lilikuwa gari la kwanza kupita hapo siku hiyo. Wale waliokuwa katika gari hilo waliona tatizo letu na wakakubali kutuvuta. Tulifika kwa ndugu zetu kabla tu usiku haujaingia.”

Kujifunza Kuwategemea Wengine

Chini ya hali kama hizo, waangalizi wanaosafiri hujifunza upesi kumtegemea Yehova Mungu na ndugu Wakristo badala ya kujitegemea au kutegemea mali. (Ebr. 13:5, 6) Geoffrey Wheeler anasema: “Majuma matatu tu baada kuwekwa kuwa mwangalizi wa wilaya tulikabili tatizo. Tulikuwa mahali ambapo tungefanyia kusanyiko na tulikuwa tayari kwa ajili ya programu ya mwisho wa juma. Nilikuwa nimepewa stovu fulani mbovu. Kulikuwa na joto na upepo, na nilipoiwasha, moto ulienea ghafula. Muda si muda, moto huo ukawa mkubwa sana. Gurudumu moja la gari letu lilishika moto na upesi moto ukaenea garini mwote.”

Ilikuwa hasara kubwa kwao kupoteza gari, lakini kulikuwa na matatizo mengine pia. Geoffrey anasema: “Nguo zetu zilikuwa kwenye sanduku la chuma garini. Hazikuteketea lakini ziliharibika. Ndugu walienda upande wa gari ambao haukuwa umeshika moto na kuondoa kitanda chetu, shati, na taipureta yangu. Tuliwashukuru sana kwa kuchukua hatua haraka.” Kwa kuwa vitu vyao viliharibika garini, nao walitazamia kurudi mjini baada ya miezi miwili, walifanyaje? Geoffrey anasema: “Ndugu mmoja alinipa tai na nikatoa hotuba ya watu wote nikiwa nimevalia viatu vikubwa. Tulifaulu kuendelea na kazi yetu na ndugu wakajitahidi sana kumfariji mwangalizi wao wa wilaya ambaye hakuwa na ujuzi.”

Kitanda Kisichoweza Kupandwa na Nyoka

Sifa ya upendo na ya kuwajali wengine zilizoonyeshwa na makutaniko ‘yanayofuata mwendo wa ukaribishaji-wageni,’ ziliwaimarisha waangalizi wanaosafiri pamoja na wake zao na kuwawezesha kuendelea kujitoa katika kazi yao. Kuna masimulizi chungu nzima kuhusu jinsi makutaniko maskini yanavyoandaa kwa upendo msaada unaothaminiwa sana.—Rom. 12:13; Met. 15:17.

Waangalizi wanaosafiri huandaliwa kwa upendo mahali pa kukaa. Fred Kashimoto, aliyekuwa mwangalizi wa mzunguko katika miaka ya 1980, anakumbuka kwamba aliwasili usiku kwenye kijiji fulani katika Mkoa wa Kaskazini wa Zambia. Ndugu walimkaribisha kwa shangwe. Walipoingia kwenye nyumba fulani ndogo, ndugu hao waliweka mifuko yake juu ya meza kubwa iliyotengenezwa kwa magogo na ambayo ilikuwa na kimo cha meta moja na nusu. Baada ya muda, Ndugu Kashimoto akauliza, “Nitalala wapi?”

Ndugu walimwonyesha meza hiyo na kusema: “Kitanda chako ndicho kile pale.” Kwa sababu kulikuwa na nyoka wengi katika eneo hilo, akina ndugu walitengeneza kitanda salama. Ndugu Kashimoto akalala hapo kwenye kitanda chenye godoro la nyasi.

Mashambani watu hupewa zawadi mbalimbali. Geoffrey Wheeler anasema: “Pindi moja tulipewa kuku na akina ndugu. Kabla usiku haujaingia, tulimweka chooni alale hapo. Lakini kiumbe huyo mpumbavu aliruka na kuingia ndani ya shimo la choo. Tulimwokoa kwa kutumia jembe. Kisha mke wangu akamwosha kwa maji ya moto yenye sabuni na dawa nyingi. Tulimpika mwishoni mwa juma naye alikuwa mtamu wee!”

Ndugu na Dada Jason pia walionyeshwa ukarimu. John alisema: “Mara kwa mara ndugu walitupa kuku aliye hai.Tulikuwa na kikapu kidogo cha kubebea kuku tulipokuwa tukisafiri. Alitaga yai kila asubuhi, hivyo hatukumla. Tulipokuwa tukijitayarisha kwenda kwenye eneo lingine, kuku huyo alionyesha wazi kwamba alitaka kuandamana nasi.”

Sinema

Kuanzia 1954, sinema The New World Society in Action na sinema nyingine zilitumiwa katika kampeni yenye kuchochea ya elimu. Ripoti moja ya ofisi ya tawi inasema: “Iliwasukuma wengi waongeze bidii yao katika huduma na kutanikoni.” Wengine walizoea kusema hivi walipokuwa wakibomoa mabanda ya kusanyiko baada ya onyesho la sinema hiyo: “Na tufanye kwa njia ya ‘The New World Society in Action,’” wakimaanisha “kwa bidii na haraka!” Katika kipindi cha mwaka mmoja tangu sinema hiyo itolewe, ilitazamwa na zaidi ya watu 42,000, kutia ndani maofisa wa serikali na wa elimu, ambao waliifurahia sana. Hatimaye, zaidi ya watu milioni moja nchini Zambia wakapata habari kuwahusu Mashahidi wa Yehova na tengenezo lao la Kikristo.

Wayne Johnson anakumbuka jinsi sinema hiyo ilivyokuwa na matokeo mazuri. Anasema: “Watu kutoka mbali walikuja kuiona, nayo ilitumiwa kuwafundisha kuhusu tengenezo la Yehova. Mara kwa mara, watu walishangilia kwa muda mrefu ilipokuwa ikionyeshwa.”

Kwa kipindi fulani, sinema moja kati ya hizo ilionyeshwa Jumamosi jioni katika kusanyiko la mzunguko. Ziliwavutia sana watu wa mashambani. Mpango huo ulifanikiwa, lakini watu ambao hawakufahamu hali za maisha katika nchi nyingine walielewa vibaya baadhi ya picha. Katika sinema moja kulikuwa na picha ya watu wakitoka kwenye kituo cha gari-moshi la chini ya ardhi huko New York City. Wengi walifikiri hiyo ni picha ya ufufuo! Vyovyote vile, sinema hizo ziliwasaidia watu kuwafahamu vizuri Mashahidi wa Yehova. Lakini hali zilikuwa zikibadilika, na tamaa ya Wazambia ya kupata uhuru ingewafanya wengi wawachukie akina ndugu. Makutaniko na waangalizi wanaosafiri wangekabili hali ambazo zingehitaji wawe na uvumilivu hata zaidi.

Siasa Yavuruga Kazi

Mnamo Oktoba 24, 1964, Rodeshia Kaskazini ilipata uhuru kutoka Uingereza na kuwa Jamhuri ya Zambia. Katika kipindi hicho, kulikuwa na uhasama mkubwa wa kisiasa. Kukataa kwa Mashahidi wa Yehova kuunga mkono siasa kulionwa kuwa jitihada ya kuendeleza ukoloni.

Lamp Chisenga anakumbuka safari yake ya kwenda kwenye eneo la Ziwa Bangweulu wakati huo. Alinuia kusafiri kwa mashua hadi visiwani ili kuwatembelea wavuvi waliokuwa Mashahidi. Kwanza alisafiri kwa basi hadi pwani. Aliposhuka, aliitishwa kadi ya chama cha kisiasa. Lakini hakuwa nayo. Wanaharakati fulani wa chama cha kisiasa walichukua mkoba wake na mmoja wao akaona kisanduku kilichoandikwa “Mnara wa Mlinzi.” Alipuliza filimbi yake na kuanza kupiga kelele akisema: “Mnara wa Mlinzi! Mnara wa Mlinzi!”

Akihofia mchafuko, ofisa fulani alimsukuma Lamp na mifuko yake ndani ya basi. Tayari umati ulikuwa umekusanyika na kuanza kulirushia basi mawe na kupiga mlango, magurudumu, na madirisha. Dereva aliliondoa basi mbio, na hakusimama popote njiani hadi walipofika Samfya, umbali wa kilometa 90 hivi. Hali ilitulia usiku. Kesho yake Lamp alipanda mashua, na bila woga akaendelea na safari yake ya kutembelea makutaniko madogo kwenye eneo la ziwa hilo.

“Kwa kuvumilia mengi,” waangalizi wanaosafiri wanaendelea kujipendekeza wenyewe kuwa wahudumu wa Mungu. (2 Kor. 6:4) Fanwell Chisenga, aliyetembelea makutaniko kandokando ya Mto Zambezi, anasema: “Mwangalizi wa mzunguko anahitaji kujitoa kwa nafsi yote.” Kutembelea makutaniko kando ya mto huo kulihusisha safari ndefu kwa mitumbwi inayovuja, ambayo ingeweza kuvunjwa kama kijiti kikavu na kiboko mwenye hasira. Ni nini kilichomsaidia Fanwell aendelee kutembelea makutaniko? Anatabasamu anapotazama kwa makini picha ya ndugu na dada wa kutaniko fulani waliomsindikiza hadi mtoni na kusema kwamba ndugu na dada zake ndio waliomchochea. Kisha anauliza: “Ni wapi pengine katika ulimwengu huu wenye hasira unapoweza kupata watu wenye nyuso zenye furaha kama hizi?”

Kutounga Mkono Mambo ya Ulimwengu

Mtume Paulo aliandika hivi: “Mtu anayetumika akiwa askari-jeshi huepuka kujihusisha katika shughuli za ulimwengu, ili ampendeze ofisa aliyemwandika.” (2 Tim. 2:4, Weymouth) Ili Wakristo wawe tayari kabisa kutumiwa na Kiongozi wao, Yesu Kristo, ni lazima waepuke kujihusisha katika shughuli za kisiasa na za kidini za ulimwengu. Kwa sababu ya msimamo huo, Wakristo wa kweli wanaokataa kuunga mkono ulimwengu wamepata matatizo na “dhiki.”—Yoh. 15:19.

Wakati wa Vita vya Pili vya Ulimwengu, wengi walitendwa kinyama kwa sababu hawakuwa “wazalendo.” Benson Judge, ambaye baadaye alikuwa mwangalizi anayesafiri mwenye bidii, anasema: “Tuliwaona wazee wakirushwa garini kama magunia ya mahindi kwa kuwa walikataa kujiunga na jeshi. Tuliwasikia wakisema, ‘Tidzafera za Mulungu’ (Tutakufa kwa ajili ya Mungu).”

Ingawa Mukosiku Sinaali hakuwa amebatizwa, anakumbuka kwamba wakati huo wa vita, suala la kutounga mkono vita lilizuka mara nyingi. “Kila mtu alipaswa kuchimbua na kukusanya mizizi ya mmea wa mambongo, ambayo hutoa utomvu wenye thamani. Mizizi hiyo ilitolewa maganda kisha ikapondwapondwa na kutumiwa badala ya mpira kutengeneza viatu vya wanajeshi. Mashahidi walikataa kuchimbua mizizi hiyo kwa kuwa kazi hiyo ilihusiana na vita. Ndugu waliadhibiwa kwa kukataa kufanya kazi hiyo. Walionwa kuwa ‘wenye kuchukiza.’”

Joseph Mulemwa alikuwa mmoja wa watu hao “wenye kuchukiza.” Yeye ni mwenyeji wa Rodeshia Kusini aliyehamia Mkoa wa Magharibi wa Rodeshia Kaskazini katika 1932. Watu fulani walidai kwamba aliwahimiza watu waache kulima mashamba yao kwa kuwa ‘Ufalme umekaribia.’ Kasisi wa misheni ya Mavumbo aliyemdharau Joseph alieneza dai hilo la uwongo. Joseph alikamatwa na kufungwa pingu pamoja na mwenda-wazimu fulani. Watu fulani walitarajia kwamba mwenda-wazimu huyo atampiga Joseph. Hata hivyo, Joseph alimtuliza. Alipofunguliwa, Joseph aliendelea kuhubiri na kutembelea makutaniko. Alikufa akiwa mwaminifu katikati ya miaka ya 1980.

Kuimarishwa ili Kukabili Majaribu

Kwa sababu ya uzalendo na uhasama kati ya jamii mbalimbali, watu waliofuata dhamiri zao na kukataa kuunga mkono siasa walinyanyaswa. Ijapokuwa hali nchini Zambia ilikuwa mbaya, Kusanyiko la Kitaifa la “Wahudumu Wajasiri” la 1963, lililofanywa huko Kitwe, lilionyesha kwamba kuna amani na umoja miongoni mwa Mashahidi wa Yehova. Baadhi ya wahudhuriaji 25,000 hivi walikuja na mahema nao walisafiri katika misafara ya magari. Wote walisikiliza programu hiyo ya siku tano katika lugha waliyoipenda kati ya lugha nne zilizotumiwa. Milton Henschel, alitoa hotuba muhimu iliyohusu uhusiano wa Mkristo na Serikali. Frank Lewis anasema: “Twakumbuka kwamba alituambia tuwasaidie ndugu zetu wafahamu msimamo wa Wakristo wa kutounga mkono ulimwengu. Tulifurahi sana kupata mashauri hayo ya wakati unaofaa, kwa sababu ndugu wengi nchini Zambia walikabili majaribu makali lakini wakadumisha uaminifu wao kwa Yehova!”

Katika miaka yote ya 1960, Mashahidi wa Yehova kotekote nchini Zambia walikabili mateso makali na mali zao zikaharibiwa. Nyumba za akina ndugu na Majumba ya Ufalme yaliteketezwa. Serikali ilifanya vema kuwafunga wengi kati ya wale waliowatesa Mashahidi. Rodeshia Kaskazini ilipopata uhuru na kuwa Jamhuri ya Zambia, Mashahidi wa Yehova walivutiwa hasa na sheria za haki za kibinadamu katika katiba mpya ya nchi hiyo. Lakini, roho ya uzalendo ingefanya watu fulani washambuliwe ghafula.

Nembo za Kitaifa

Katika enzi ya ukoloni, watoto wa Mashahidi wa Yehova waliadhibiwa walipokataa kusalimu bendera ya Uingereza kupatana na imani yao. Waliadhibiwa pia kwa kukataa kuimba wimbo wa taifa. Mashahidi walipowalalamikia wenye mamlaka, idara ya elimu ilibadili maoni yake na kuandika: “Maoni ya [kikundi chenu] kuhusu kusalimu bendera yanajulikana sana na kuheshimiwa, na mtoto yeyote asiadhibiwe kwa njia yoyote kwa kukataa kusalimu bendera.” Katiba mpya ya jamhuri iliwafanya watu watarajie kwamba haki za msingi, kutia ndani haki ya mtu ya kufuata dhamiri yake, maoni yake, na dini yake, zingeimarishwa. Lakini bendera mpya na wimbo mpya wa taifa ziliamsha hisia za uzalendo. Kusalimu bendera na kuimba wimbo wa taifa kulianzishwa tena na kukaziwa sana shuleni. Ingawa vijana fulani Mashahidi hawakuhusishwa, vijana wengi walipigwa na hata kufukuzwa shuleni.

Sheria mpya ya elimu iliyopitishwa katika 1966 iliwapa watu matumaini. Kifungu fulani cha sheria hiyo kiliruhusu mzazi au mlezi aombe mtoto asihusishwe katika shughuli au sherehe za kidini. Hivyo, watoto wengi waliokuwa wamefukuzwa shuleni wakarudishwa. Hata hivyo, muda mfupi baadaye, vifungu fulani viliongezwa kwa siri katika sheria hiyo. Vifungu hivyo vilionyesha kwamba bendera na wimbo wa taifa ni nembo za serikali za kuwahamasisha watu. Licha ya akina ndugu kuzungumza na wakuu wa serikali, kufikia mwisho wa 1966, watoto zaidi ya 3,000 walikuwa wamefukuzwa kwa sababu ya msimamo wao.

Feliya Hakubaliwi Katika Shule Yoyote

Wakati wa kutatua tatizo hilo kisheria uliwadia. Kisa fulani kilichaguliwa. Feliya Kachasu alikuwa akisoma kwenye Shule ya Buyantanshi katika eneo la shaba. Alikuwa amefukuzwa shuleni licha ya kwamba alikuwa mwanafunzi mzuri. Frank Lewis anakumbuka jinsi kesi hiyo ilivyowasilishwa mahakamani: “Bw. Richmond Smith aliwasilisha kesi yetu, ambayo haikuwa rahisi kwani tulikuwa tukiishtaki serikali. Alimsikiliza Feliya akieleza kwa nini hakuisalimu bendera na hivyo akaamua kumtetea.”

Dailes Musonda, ambaye wakati huo alikuwa mwanafunzi huko Lusaka, anasema: “Kesi ya Feliya ilipowasilishwa mahakamani, tulitarajia sana kupata ushindi. Ndugu kutoka Mufulira walikuja kusikiliza kesi hiyo. Mimi na dada yangu tulialikwa. Namkumbuka Feliya alipokuwa mahakamani akiwa amevalia kofia nyeupe na nguo yenye rangi iliyofifia. Kesi hiyo ilisikizwa kwa siku tatu. Bado wamishonari kadhaa walikuwamo nchini; Ndugu Phillips na Ndugu Fergusson walikuja kusikiliza kesi hiyo. Tulifikiri kuwapo kwao kungesaidia.”

Hakimu mkuu alikata kauli hii: “Hakuna jambo lolote linaloonyesha kwamba kwa matendo yao Mashahidi wa Yehova wanadharau wimbo wa taifa au bendera.” Hata hivyo, aliamua kuwa hizo ni taratibu za kitaifa na kwamba licha ya Feliya kushikilia imani yake kwa unyoofu, hawezi kutumia sheria za elimu kuomba asihusishwe katika taratibu hizo. Aliamini kwamba taratibu hizo zilihitajiwa ili kuwe na usalama nchini. Lakini hakuonyesha wazi jinsi kumlazimisha mtoto ndogo kufuata takwa hilo kunavyonufaisha watu. Feliya hangekubaliwa katika shule yoyote kwa muda wote ambao angeendelea kushikilia imani yake ya Kikristo!

Dailes anasema: “Tulivunjika moyo sana. Hata hivyo, tulimwachia Yehova mambo.” Matatizo yaliongezeka, na Dailes na dada yake wakaacha shule katika 1967. Kufikia mwisho wa 1968, karibu watoto 6,000 wa Mashahidi wa Yehova walikuwa wamefukuzwa shuleni.

Mikutano ya Umma Yapigwa Marufuku

Kulingana na Sheria ya Usalama wa Umma ya 1966, mikutano yote ya umma ilipaswa kufunguliwa na kufungwa kwa kuimba wimbo wa taifa. Hivyo ikawa vigumu kufanya makusanyiko ya watu wote. Akina ndugu walitii sheria hiyo kwa kufanya makusanyiko makubwa katika viwanja vyenye ua wa nyasi vya watu binafsi na pia vya Majumba ya Ufalme. Watu wengi sana waliopendezwa walivutiwa na wakaja kuchunguza yaliyokuwa yakiendelea. Kwa hiyo, idadi ya wahudhuriaji ilipanda haraka sana hivi kwamba katika 1967, watu 120,025 walihudhuria Ukumbusho wa kifo cha Kristo.

Lamp Chisenga anasema: “Katika kipindi hicho wapinzani wetu walitushambulia kijeuri. Katika eneo la Samfya, kikundi cha wafanya-ghasia kilimshambulia na kumuua Ndugu Mabo wa Kutaniko la Katansha. Nyakati nyingine akina ndugu walishambuliwa wakiwa mikutanoni na Majumba ya Ufalme mengi yakateketezwa. Hata hivyo, wakuu wa serikali waliendelea kuwaheshimu Mashahidi, na wapinzani kadhaa wakakamatwa na kuadhibiwa.”

Jeshi Lao Wenyewe la Angani!

Wapinzani waliendelea kusingizia kwamba Mashahidi wa Yehova ni matajiri kupita kiasi na wataunda serikali ambayo ingefuata. Siku moja, katibu wa chama kilichotawala alikuja bila kutarajiwa kwenye ofisi ya tawi ya Kitwe. Kabla hajawasili, polisi wengi walifika langoni, na hiyo ikawa ishara ya kwanza ya ziara yake. Katibu huyo alipokuwa kwenye mkutano pamoja na wawakilishi wa ofisi ya tawi alikasirika na kusema hivi kwa sauti: “Tuliwapa kibali mjenge majengo haya. Mnayatumia kwa kazi gani? Je, hizi ndizo ofisi za serikali yenu?”

Wakuu fulani waliendelea kuamini uvumi usio wa kweli. Katika Mkoa wa Kaskazini-Magharibi wa Zambia, polisi walijaribu kuvunja kusanyiko fulani kwa kurusha gesi ya machozi. Akina ndugu walifaulu kutuma ujumbe wa haraka kwenye ofisi ya tawi. Mkulima fulani asiye mwenyeji alitumia ndege yake ndogo kuwapeleka upesi wawakilishi wengine wa ofisi ya tawi huko Kabompo ili wasaidie kutuliza hali na kutatua tatizo hilo. Inasikitisha kwamba jitihada hizo hazikufua dafu badala yake watu fulani walianza kudai kwamba Mashahidi wana jeshi lao wenyewe la angani!

Ndugu walikusanya mikebe mitupu ya gesi ya machozi waliyokuwa wamerushiwa. Wakati wawakilishi wa ofisi ya tawi walipowaendea maofisa wa serikali waliwaonyesha mikebe hiyo ili kuthibitisha kwamba polisi walitumia nguvu isivyo lazima. Habari za tukio hilo zilienea sana na watu waliona jinsi Mashahidi walivyojiendesha kwa amani.

Kufafanua Msimamo Wetu

Jitihada ya kuwapiga marufuku Mashahidi wa Yehova ilipamba moto. Ofisi ya tawi ilitaka kuifafanulia serikali msimamo wetu wa kutounga mkono mambo ya ulimwengu. Smart Phiri na Jonas Manjoni waliteuliwa ili waende kukutana na mawaziri wengi wa serikali. Walipokuwa wakizungumza nao, waziri mmoja aliwakashifu akina ndugu. Alisema: “Ningefurahia sana kuwatoa nje na kuwatandika! Je mnafahamu kile ambacho mmefanya? Mmechukua raia wetu bora, fahari yetu, na mmetuachia nini? Tazama, mmetuachia wauaji, wazinzi, na wezi!”

Ndugu hao wakajibu haraka: “Lakini hivyo ndivyo baadhi yao walivyokuwa! Walikuwa wezi, wazinzi, na wauaji, lakini kwa nguvu za Biblia watu hao wamefanya mabadiliko maishani mwao na kuwa raia bora wa Zambia. Hiyo ndiyo sababu inayotufanya tuwasihi mturuhusu kuhubiri kwa uhuru.”—1 Kor. 6:9-11.

Kufukuzwa Nchini na Kupigwa Marufuku

Kama tulivyoona mapema, wamishonari walifukuzwa nchini. Frank Lewis anasema: “Hatuwezi kuusahau mwezi wa Januari 1968. Ndugu fulani alitupigia simu na kutueleza kwamba ofisa wa idara ya uhamiaji alikuwa ametoka tu nyumbani kwa ndugu huyo. Ofisa huyo alimpa barua ya kumfukuza nchini. Kulingana na barua hiyo ndugu huyo alikuwa na muda usiozidi siku saba kukamilisha shughuli zake na kuondoka nchini Zambia. Kisha simu nyingine zikapigwa. Hatimaye, ndugu fulani akapiga simu na kusema kwamba amesikia kuwa ndugu waliokuwa katika jengo kubwa huko Kitwe wangefukuzwa pia.” Yaelekea hatua hizo za haraka zilikusudiwa kuvuruga umoja wa Mashahidi na kuwavunja moyo wasiendelee kuhubiri kwa bidii.

Mwaka uliofuata, rais aliidhinisha Sheria ya Udumishaji wa Usalama wa Umma, ambayo ilipiga marufuku kazi ya kuhubiri nyumba kwa nyumba. Hivyo, akina ndugu walihitaji kubadili njia zao za kuhubiri na kukazia zaidi kuhubiri isivyo rasmi. Huduma Yetu ya Ufalme ikaitwa Barua Yetu ya Kila Mwezi, na ile sehemu yenye kichwa “Kuhubiri Habari Njema” ikawa “Huduma Yetu ya Ndani.” Hatua hiyo ilitusaidia tuepuke kugunduliwa na wachunguzi wa serikali. Mnamo Aprili 1971, kulikuwa na kilele cha mafunzo ya Biblia 48,000 hivi, kwa hiyo, ilikuwa wazi kwamba jitihada za kuipinga kazi yetu hazikufaulu kuwavunja moyo akina ndugu.

Clive Mountford, ambaye sasa anaishi Uingereza, alifanya kazi pamoja na wamishonari wengi. Anasema: “Njia moja tuliyotumia kuhubiri ilikuwa kuwabeba watu kwenye magari yetu na kuzungumza nao kuhusu kweli. Nyakati zote tuliweka magazeti garini, mahali ambapo mtu yeyote tuliyembeba angeweza kuyaona.”

Mazungumzo ya Biblia hayakupigwa marufuku, hata hivyo, kulingana na sheria mhubiri alipaswa kumwomba mtu anayependezwa kibali kabla hajamtembelea. Nyakati nyingine ndugu waliwatembelea watu wa ukoo, watu waliosoma nao zamani shuleni, wafanyakazi wenzao, na wengineo. Walipowatembelea, walielekeza mazungumzo kwenye Maandiko kwa busara. Jamaa zilikuwa kubwa, hivyo watu wengi wa ukoo ambao hawakuwa waamini, na pia watu wengine katika jamii walihusishwa katika mazungumzo hayo.

Katika 1975 ofisi ya tawi iliripoti hivi: “Maelfu ya wahubiri nchini mwetu hawajawahi kuhubiri nyumba kwa nyumba. Hata hivyo, kuna wanafunzi wapya na ushahidi mkubwa umetolewa.” Kwa sababu kazi ya kuhubiri nyumba kwa nyumba ilikuwa imepigwa marufuku, akina ndugu walihubiri kwa njia nyingine. Mfano mmoja mzuri ni ule wa ndugu aliyekuwa akitunza rekodi katika idara fulani ya serikali. Kazi yake ilihusisha kuandika majina na habari nyingine kuwahusu watu. Alizingatia hasa watu waliokuwa na majina yaliyo katika Biblia na kuwauliza lile wanalojua kuhusu watu katika Biblia ambao walikuwa na majina kama yao. Hilo lilimwezesha kuwahubiria watu wengi. Mama fulani na binti yake walipokuja kwenye idara yao, ndugu huyo aligundua kwamba binti huyo anaitwa Eden. Alipoulizwa ikiwa anajua maana ya “Edeni,” mama huyo alisema kwamba hajui. Ndugu alimweleza kifupi na akataja kwamba hivi karibuni, dunia itakuwa kama ile Paradiso ya kwanza ya Edeni. Mwanamke huyo alivutiwa sana na akamwelekeza anapoishi. Mume wake pia alivutiwa, na familia yao ikaanza kuhudhuria mikutano. Hatimaye baadhi ya watu wa familia hiyo walibatizwa.

Wahubiri kadhaa walitumia nafasi waliyopata kazini ili kuhubiri. Wakati wa pumziko la mchana, Royd, aliyekuwa ameajiriwa katika kampuni fulani ya migodi, aliwaomba wafanyakazi wenzake wampe maoni yao kuhusu maandiko mbalimbali. “Unafikiri ni nani anayeitwa ‘mwamba’ katika Mathayo 16:18?” Au, “Ni nani anayeitwa ‘jiwe la kukwaza’ katika Waroma 9:32?” Wafanyakazi wengi wa migodi walikuwa wakikusanyika na kumsikiliza akifafanua Maandiko. Kupitia mazungumzo hayo, baadhi ya watu waliofanya kazi na Royd walifanya maendeleo na kubatizwa.

Msimamo thabiti wa vijana wetu shuleni uliwapa wengine nafasi ya kuisikia kweli. Watoto fulani walipokataa kuimba nyimbo za kizalendo, mwalimu wao alikasirika na kuwaamuru wanafunzi watoke darasani. Mmoja wao anasema: “Bila shaka mwalimu alifikiri kwamba hatuwezi hata kuimba nyimbo za dini yetu. Alidhani amepata nafasi ya kutudhihaki. Aliwaamuru wanafunzi wajipange kulingana na madhehebu yao. Kisha wanafunzi katika kila kikundi wakaagizwa waimbe wimbo mmoja au mbili za kanisa lao. Wanafunzi katika vikundi viwili waliposhindwa kukumbuka wimbo wowote, mwalimu alitugeukia. Kwanza tuliimba ‘Hii Ni Siku ya Yehova!’ Yaelekea tuliimba vizuri sana, kwani hata wapita-njia walisimama na kutusikiliza. Kisha tukaimba ‘Yehova Amekuwa Mfalme!’ Wote, kutia ndani mwalimu huyo, wakatupigia makofi. Hatimaye tulirudi darasani. Wengi kati ya wanadarasa wenzetu walituuliza tulijifunza wapi nyimbo hizo nzuri, na baadhi yao wakaandamana nasi mikutanoni, na baadaye wakawa Mashahidi wenye bidii.”

“Watu Wanaoangusha Vitabu”

Wakati huo wote, ndugu walikuwa “wenye kujihadhari kama nyoka na hata hivyo wasio na hatia kama njiwa.” (Mt. 10:16) Kwa sababu ya vichapo vyao vya pekee na bidii yao ya kugawa vitabu vya kujifunzia Biblia, Mashahidi wa Yehova waliitwa Abaponya Ifitabo, yaani, “Watu Wanaoangusha (au, Wanaogawa) Vitabu.” Kazi ya kuhubiri kuhusu Ufalme ilisonga mbele licha ya jitihada za wapinzani za kuwanyamazisha akina ndugu. Kwa miaka mingi, upinzani wenye jeuri ulizuka mara kwa mara, lakini ulikuwa umefifia kufikia mwanzo wa miaka ya 1980.

Katika ile miaka 25 tangu Zambia ipate uhuru, watu 90,000 hivi walibatizwa. Hata hivyo, idadi ya wahubiri watendaji iliongezeka kwa karibu watu 42,000 tu. Ni nini kilichosababisha hali hiyo? Ni kweli kwamba wahubiri kadhaa walikufa, na huenda wengine walihama. Neldie, ambaye alifanya kazi katika ofisi ya tawi wakati huo anasema: “Kuogopa wanadamu pia kulichangia hali hiyo.” Wengi walikuwa wasio wa kawaida au wasiotenda. Isitoshe, uhuru ulileta mabadiliko. Wafanyakazi walihitajiwa ili kujaza nafasi za kazi za usimamizi na za kuendesha biashara ambazo awali zilishikiliwa na wageni. Nafasi za kupata makao, kazi, na elimu zilipotokea, familia nyingi ziliacha kuzingatia mambo ya kiroho na kuanza kufuatia mali.

Hata hivyo, kazi ilisonga mbele. Mfalme Sulemani mwenye hekima aliandika: “Asubuhi panda mbegu zako na mpaka jioni usiache mkono wako upumzike; kwa maana hujui ni wapi hii itafanikiwa, hapa au pale, au ikiwa zote mbili zitakuwa njema.” (Mhu. 11:6) Ndugu walijitahidi kupanda mbegu za kweli ambazo zingechipuka kadiri hali zilivyobadilika na kuwa nzuri. Kwa sababu ya ongezeko kubwa, lori jipya la kusafirisha vichapo lilinunuliwa mnamo 1976. Katika 1982, ujenzi wa kiwanda kipya cha uchapaji ulianza katika eneo lililokuwa kilometa kadhaa kutoka Betheli. Hatua muhimu kama hizo zingeleta ongezeko katika siku za usoni.

Nchi nyingi za katikati ya Afrika hazijawa na amani na utulivu kama Zambia. Ijapokuwa sasa hali zinafaa sana kwa kazi ya ‘kutangaza habari njema ya mambo mema,’ kumbukumbu za “dhiki” zinawachochea wale walio waaminifu waendelee ‘kukusanya kwa bidii matunda kwa ajili ya uzima wa milele.’—Rom. 10:15; 2 Kor. 6:4; Yoh. 4:36.

Kupanua Ofisi ya Tawi

Katika miaka ya 1930, Llewelyn Phillips na wafanyakazi wenzake waliendesha kazi katika jengo lililokodiwa lenye vyumba viwili huko Lusaka. Ni watu wachache sana waliofikiri kwamba Betheli iliyo na makao kwa ajili ya zaidi ya watumishi 250 wa kujitolea ingejengwa kwenye uwanja wa ekari 270. Ndugu na dada hao wenye kujitolea wanawategemeza kiroho wahubiri na mapainia zaidi ya 125,000. Hebu tuchunguze kifupi jinsi ongezeko hilo lilivyotokea.

Kama tulivyoona mwanzoni, kufikia 1936 wakuu wa serikali walikuwa wametulia sana hivi kwamba walitupa kibali cha kufungua depo huko Lusaka. Muda si muda, ikawa lazima kuhamia kwenye jengo kubwa kwa sababu ya ongezeko. Nyumba fulani ilinunuliwa karibu na kituo cha polisi katikati ya jiji. Jonas Manjoni anasema: “Ilikuwa na vyumba viwili vya kulala. Idara ya Utumishi ilikuwa katika chumba cha kulia chakula nayo Idara ya Upakizi na Usafirishaji ilikuwa varandani.” Katika 1951, Jonas alichukua likizo ya majuma mawili na kuenda kufanya kazi Betheli, na baadaye akahamia huko. Anasema: “Kulikuwa na utaratibu na furaha. Nilitumika katika Idara ya Upakizi na Usafirishaji pamoja na Ndugu Phillips. Tulishughulikia maandikisho na pia tuliweka stampu kwenye vifurushi vya magazeti. Tulifurahi sana kuwatumikia ndugu.” Baadaye Harry Arnott alijiunga na Llewelyn Phillips nao wakafanya kazi pamoja na ndugu wenyeji kama vile Job Sichela, Andrew John Mulabaka, John Mutale, Potipher Kachepa, na Morton Chisulo.

Katika eneo la shaba la Zambia, biashara ya shaba ilipanuka, nayo mifumo muhimu kama vile barabara, simu, na umeme ikasitawishwa haraka. Hivyo, watu wengi sana walihamia kwenye eneo hilo na ndugu walilizingatia zaidi kuliko jiji la Lusaka. Ian Fergusson alipendekeza jengo linunuliwe katika mji fulani kwenye eneo la migodi, na katika 1954, ofisi ya tawi ikafunguliwa kwenye Barabara ya King George, Luanshya. Hata hivyo, muda mfupi baadaye, jengo hilo likawa dogo lisiweze kutumiwa kusimamia kazi katika eneo lililokuwa likipanuka haraka, ambalo wakati huo lilitia ndani sehemu kubwa ya Afrika Mashariki. Nathan Knorr, kutoka makao makuu alipokuja kwa ajili ya Kusanyiko la Wilaya la “Wahudumu Wanaokesha” la 1959, alikagua maeneo kadhaa yaliyopendekezwa kwa ajili ya ujenzi wa ofisi mpya, kisha akaidhinisha ujenzi huo. Geoffrey Wheeler anasema: “Mimi, Frank Lewis, na Eugene Kinaschuk, tuliandamana pamoja na mtaalamu fulani wa ujenzi kwenda kwenye uwanja huo mpya huko Kitwe ili kuweka alama mahali hasa ambapo Betheli mpya ingejengwa.” Mnamo Februari 3, 1962, ofisi mpya ya tawi, iliyokuwa na makao, chumba cha uchapaji, na Jumba la Ufalme, iliwekwa wakfu kwa Yehova. Akimalizia programu ya wakfu, Harry Arnott, ambaye wakati huo alikuwa mtumishi wa ofisi ya tawi, alikazia kwamba ujenzi wa kiroho ndio muhimu zaidi, nasi tunapaswa kuushiriki kwa bidii kwa kutumia vifaa vya ujenzi kama vile imani, tumaini, na upendo.

Katika miaka kumi iliyofuata, idadi ya wahubiri iliongezeka kutoka 30,129 hadi 57,000 hivi. Hivyo, upesi ofisi hiyo ya tawi ikawa ndogo sana isiweze kufaa kwa uhitaji uliokuwapo. Ian Fergusson alisema: “Ndugu Knorr alituhimiza tupanue kiwanda chetu cha uchapaji. Nilitembelea ofisi ya tawi ya Elandsfontein, Afrika Kusini, ili kushauriana na akina ndugu. Muda mfupi baadaye, mashine ya kuchapa ikasafirishwa kwa ndege hadi Kitwe.”

Huduma Yetu ya Ufalme ya kila mwezi na pia magazeti na vichapo vingine kwa ajili ya Kenya na nchi nyingine za Afrika Mashariki, vilikuwa vikichapwa huko Kitwe. Punde baadaye, kiwanda chetu cha uchapaji kikawa kidogo sana na ikatubidi kujenga kiwanda kipya. Baraza la mji lilipotuzuia tusijenge kiwanda hicho katika kiwanja fulani kilichokuwa kimepatikana, ndugu mmoja alitupa kiwanja. Ujenzi ulikamilika katika 1984. Kwa miaka 30, mji wa Kitwe ulikuwa kitovu cha kiroho cha kazi ya kuhubiri nchini Zambia.

Katika ile miaka ya hali ngumu baada ya wamishonari kufukuzwa nchini, idadi ya wafanyakazi katika ofisi ya tawi iliongezeka hivi kwamba Wanabetheli 14 walilazimika kuishi nje ya Betheli pamoja na familia zao. Marekebisho yalihitajiwa ili kazi ishughulikiwe vizuri. Baadaye, nyumba mbili zilinunuliwa, na nyingine ikakodiwa, na hivyo ikawezekana kuwa na Wanabetheli zaidi. Hata hivyo, ilikuwa wazi kwamba majengo mapya yalihitajiwa. Inapendeza kwamba hali ziliboreka muda mfupi baadaye. Katika 1986, ndugu katika maeneo muhimu waliombwa watafute kiwanja kwa ajili ya ofisi mpya. Kiwanja cha ekari 270 kilipatikana umbali wa kilometa 15 magharibi ya jiji kuu. Kilifaa sana kwa sababu eneo hilo lina maji mengi ardhini. Dayrell Sharp alisema hivi: “Naamini kwamba Yehova alituelekeza mahali hapa penye kupendeza.”

Ongezeko na Kuweka Wakfu Majengo Mapya

Jumamosi, Aprili 24, 1993, mamia ya wahudumu wa muda mrefu wa Yehova walikusanyika kwa ajili ya kuwekwa wakfu kwa majengo mapya. Mbali na ndugu na dada 4,000 ambao ni wenyeji, wageni wa kimataifa zaidi ya 160 walikuwapo, kutia ndani wamishonari waliokuwa wamefukuzwa Zambia miaka 20 hivi mapema. Theodore Jaracz, mmoja wa washiriki wawili wa Baraza Linaloongoza ambao walikuwapo, alitoa hotuba yenye kichwa, “Kujipendekeza Wenyewe Kuwa Wahudumu wa Mungu.” Aliwaambia wale waliotumika kwa uaminifu kwa miaka mingi kwamba uhitaji wa kujenga haungalikuwako ikiwa hawangalivumilia. Akirejelea maneno ya Paulo kwa Wakorintho, alikazia kwamba mhudumu wa kweli husitawisha matunda ya roho, ambayo humwezesha kuvumilia hali ngumu, majaribu, na mateso. Alisema: “Mmejipendekeza wenyewe kuwa wahudumu wa Mungu. Tumejenga ofisi hii mpya ya tawi kwa sababu kuna ongezeko.”

Katika 2004, ujenzi wa jengo jipya la makazi lenye orofa nne zenye vyumba 32 ulikamilika. Eneo lenye ukubwa wa meta 1,000 hivi za mraba katika kiwanda cha uchapaji limerekebishwa. Eneo hilo sasa lina ofisi 47 za tafsiri, sehemu ya kuhifadhi faili, vyumba vya mikutano, na maktaba.

Licha ya matatizo ya kiuchumi na mengineyo, Mashahidi wa Yehova nchini Zambia wamepata ufanisi katika kumtumikia Mungu, nao huona kwamba ni pendeleo kuwatajirisha wengine kiroho.—2 Kor. 6:10.

Kuwapelekea Wote Ile Kweli

Wazambia ni watu wanaothamini sana familia, kwa hiyo wazazi wengi wamewalea watoto wao katika kweli. Wenyeji wa Mkoa wa Magharibi wa Zambia wana msemo huu wa kitamaduni, Ng’ombe hashindwi na pembe zake. Maana yake ni kwamba wajibu wa kulea watoto haupaswi kuonwa kuwa mzigo. Wazazi Wakristo wanajua kwamba wana wajibu mbele za Mungu, nao huwasaidia watoto wao na hivyo kuipendekeza huduma ya Kikristo kwa neno na tendo. Leo Mashahidi wengi wenye bidii ni watoto wa wazazi hao washikamanifu.—Zab. 128:1-4.

Mashahidi wa Yehova nchini Zambia wanashangilia kuona matokeo ya subira na utegemezo wa Yehova. (2 Pet. 3:14, 15) Mwanzoni, imani za “kweli,” zinazotegemea Biblia ziliwasaidia kuvumilia kipindi cha msukosuko. “Upendo usio na unafiki” unaendelea kuwaunganisha watu wa makabila mbalimbali, nao umechangia maendeleo ya kiroho bila matatizo mengi. Kwa kutumia “silaha za uadilifu” katika kuhubiri na kuitetea kweli kwa “fadhili,” Mashahidi wa Yehova wamewaelimisha watu wengi, kutia ndani wenye mamlaka. Kwa sababu hiyo, “habari zilizo njema” huenezwa kuwahusu. Leo zaidi ya makutaniko 2,100 yanaimarishwa “kwa ujuzi” kwa kuwa wahitimu wenye uwezo wa Shule ya Mazoezi ya Kihuduma wanasaidia kuyasimamia. Bado “dhiki” mbaya zaidi zinaweza kuwakumba, lakini Mashahidi wa Yehova wanaweza kuwa na uhakika kwamba ‘watashangilia siku zote’ wanapokutanika pamoja.—2 Kor. 6:4-10.

Katika mwaka wa utumishi wa 1940, karibu watu 5,000 walitii amri ya Yesu ya kuadhimisha kifo chake. Hilo linamaanisha kwamba mtu 1 kati ya kila watu 200 hivi alihudhuria. Katika miaka ya karibuni, zaidi ya watu nusu milioni wamekuwa wakihudhuria Ukumbusho kila mwaka. Kwa mfano, mwaka wa 2005 watu 569,891, yaani, mtu 1 kati ya kila watu 20 hivi, walimtukuza Yehova katika jioni hiyo ya pekee. (Luka 22:19) Kwa nini watu wa Yehova wamefanikiwa hivyo? Yehova, ambaye hufanya kuwe na ukuzi wa kiroho, ndiye aliyewafanikisha.—1 Kor. 3:7.

Hata hivyo, Mashahidi wa Yehova nchini Zambia wametimiza wajibu wao. Ndugu fulani wa Halmashauri ya Tawi anasema: “Hatuaibiki kuhubiri habari njema; tunaiona kazi hiyo kuwa pendeleo.” Wageni hutambua kwamba Mashahidi wa Yehova wanahubiri kwa bidii na kwa heshima. Haishangazi kwamba huko Zambia mtu 1 kati ya kila watu 90 ni mhubiri. Lakini bado kuna kazi kubwa.

“Jina la Yehova ni mnara wenye nguvu. Mwadilifu hukimbilia humo na kupewa ulinzi.” (Met. 18:10) Watu walio na mwelekeo unaofaa wanahitaji kukimbilia upande wa Yehova bila kukawia. Mafunzo ya Biblia zaidi ya 200,000 yanayoongozwa kila mwezi nchini Zambia yatawasaidia watu wengine wengi wajiweke wakfu kwa Yehova na kumtumikia kwa bidii. Zaidi ya Mashahidi watendaji 125,000 nchini Zambia wana sababu nzuri za kupendekeza mwenendo huo.

[Sanduku katika ukurasa wa 168]

Maelezo Mafupi Kuhusu Zambia

Nchi: Zambia ni nchi tambarare isiyo na bandari, na ina miti mingi sana. Iko katika nyanda za juu zilizo meta 1,200 hivi juu ya usawa wa bahari. Sehemu kubwa ya mpaka wa kusini wa Zambia ni Mto Zambezi.

Watu: Wazambia wengi wana elimu nao wanajidai kuwa Wakristo. Mashambani, watu huishi katika nyumba zilizoezekwa kwa nyasi nao hulima karibu na nyumba zao.

Lugha: Kiingereza ndiyo lugha rasmi, hata hivyo, watu huzungumza pia lugha zaidi ya 70 za kienyeji.

Kazi: Watu wengi hufanya kazi ya kuchimbua na kusafisha shaba. Baadhi ya mazao ya kilimo ni mahindi, mtama, mchele, na njugu.

Chakula: Watu wengi wanapenda mahindi. Mojawapo ya milo inayopendwa zaidi ni nshima, yaani, ugali wa mahindi.

Hali ya hewa: Kwa kuwa nchi hiyo iko katika nyanda za juu, hali ya hewa ni nzuri kuliko jinsi ambavyo mtu angetazamia iwe katika nchi iliyo sehemu ya kusini ya katikati ya Afrika. Zambia hukumbwa na ukame mara kwa mara.

[Sanduku/Picha katika ukurasa wa 173-175]

Nilihukumiwa Kifungo cha Miezi 17 na Viboko 24

Kosamu Mwanza

Alizaliwa: 1886

Alibatizwa: 1918

Maelezo mafupi kumhusu: Alikabili ndugu wa uwongo na mateso. Alikuwa painia na mzee mwaminifu hadi alipokufa mnamo 1989. Alikuwa na tumaini la kwenda mbinguni.

Nilijiandikisha jeshini na nikawa mhudumu wa hospitali katika kikosi cha Rodeshia Kaskazini mwanzoni mwa Vita vya Kwanza vya Ulimwengu. Mnamo Desemba 1917, nikiwa likizoni, nilikutana na watu wawili kutoka Rodeshia Kusini walioshirikiana na Wanafunzi wa Biblia. Walinipa vitabu sita vya kujifunzia Biblia (Studies in the Scriptures). Nilivisoma kwa bidii kwa siku tatu. Sikurudi vitani.

Kwa kuwa ilikuwa vigumu kuwasiliana na ofisi ya tawi ya Mashahidi wa Yehova, mimi na ndugu nilioshirikiana nao tulifanya kazi bila mwelekezo. Tulienda kijiji kwa kijiji tukiwakusanya watu, tukawatolea hotuba, na kujibu maswali yao. Hatimaye tukachagua eneo la kukutania kusini mwa nchi lililoitwa Galilaya. Tuliwaalika watu waliopendezwa waje huko kusikiliza Biblia ikifafanuliwa. Niliwekwa rasmi nisimamie mambo. Inasikitisha kwamba ndugu wengi wa uwongo walitokea na kuwafanya ndugu wachanganyikiwe.

Tulihubiri kwa bidii na jitihada zetu zikavuruga maeneo ya wamishonari Wakatoliki na Waprotestanti. Tuliendelea kufanya mikutano mikubwa, na nakumbuka kwamba mnamo Januari 1919, watu 600 hivi walikusanyika katika vilima vilivyo karibu na Isoka. Kwa kuwa hawakujua kusudi letu, polisi na askari walifika, wakaharibu Biblia na vitabu vyetu na kukamata wengi wetu. Baadhi yetu tulifungwa karibu na Kasama, wengine wakafungwa huko Mbala, na wengine wakapelekwa mbali huko kusini na kufungwa katika jiji la Livingstone. Wengine walihukumiwa kifungo cha miaka mitatu. Nilihukumiwa kifungo cha miezi 17 na viboko 24.

Nilipoachiliwa, nilirudi kijijini mwetu na nikaendelea kuhubiri. Baadaye nilikamatwa tena, nikapigwa viboko, kisha nikafungwa. Upinzani uliendelea. Chifu wa eneo hilo aliamua kuwafukuza ndugu kijijini. Sote tulihamia kijiji kingine, ambako tulikaribishwa na chifu wa huko. Tulikaa huko naye chifu akatupa kibali cha kujenga kijiji chetu wenyewe tulichokiita Nazareti. Tuliruhusiwa kuishi huko mradi tu hatungevuruga amani. Chifu huyo alipendezwa na mwenendo wetu.

Mwishoni mwa 1924 nilirudi Isoka huko kaskazini, ambako mkuu wa wilaya mwenye huruma alinisaidia kujua Kiingereza vizuri. Wakati huohuo viongozi wa dini walitokea, wakafundisha mambo yaliyopotoka, na kuwapotosha wengi. Hata hivyo, tuliendelea kukutana kisiri katika nyumba za watu. Miaka kadhaa baadaye niliombwa niende nikamwone Llewelyn Phillips huko Lusaka, naye akaniomba nitembelee makutaniko yaliyokuwa mpakani mwa Zambia na Tanzania. Nilitembelea makutaniko ya mbali kama vile Mbeya huko Tanzania na kuwaimarisha ndugu. Baada ya kuyatembelea makutaniko hayo yote nilikuwa nikirudi kwenye kutaniko letu. Nilitembelea makutaniko hadi miaka ya 1940, wakati waangalizi wa mzunguko walipowekwa rasmi ili kutembelea makutaniko.

[Sanduku/Picha katika ukurasa wa 184-186]

Kuwasaidia Majirani Huko Kaskazini

Katika 1948, ofisi mpya ya tawi huko Rodeshia Kaskazini ilianza kusimamia kazi ya kuhubiri kuhusu Ufalme katika sehemu kubwa ya eneo lililokuwa likiitwa British East Africa. Wakati huo kulikuwa na wahubiri wachache katika nyanda za juu za nchi jirani upande wa kaskazini wa Zambia. Kwa kuwa wenye mamlaka walikataa katakata kuwaruhusu wamishonari kutoka nchi za kigeni kuingia katika maeneo hayo, ni nani ambao wangewasaidia wanyenyekevu kuipata kweli?

Happy Chisenga alipojitolea kuwa painia wa kawaida katika Mkoa wa Kati huko Zambia, alishangaa kupokea barua iliyomwomba atumike katika eneo la mbali karibu na Njombe, Tanzania. “Mimi na mke wangu tuliposoma neno ‘mbali,’ tulidhani kwamba tungeshirikiana na wahubiri fulani katika eneo la mbali. Muda mfupi baadaye tulitambua kwamba sisi ndio tuliokuwa wa kwanza kuhubiri kwenye eneo hilo. Watu walivutiwa tulipowaonyesha katika Biblia zao wenyewe jina Yehova, au maneno kama vile Har–Magedoni. Muda si muda, walianza kuniita Yehova na kumwita mke wangu Har–Magedoni. Baadaye tulipohamia Arusha, tuliwaacha wahubiri kadhaa thabiti katika eneo hilo.”

Katika 1957, William Lamp Chisenga aliombwa awe painia wa pekee katika milima inayozunguka Mbeya, Tanzania. “Mimi na mke wangu, Mary, na wana wetu wawili tulifika huko katika mwezi wa Novemba, na tukakaa usiku kucha katika kituo cha basi kwa kuwa hoteli zilikuwa zimejaa. Ijapokuwa kulikuwa na baridi na mvua usiku, tulitarajia kuona jinsi ambavyo Yehova angeelekeza mambo. Asubuhi iliyofuata, niliiacha familia yangu kituoni na nikaenda kutafuta nyumba. Sikujua niende wapi lakini nilibeba nakala za Mnara wa Mlinzi. Nilipofika kwenye posta nikiwa tayari nimegawa magazeti kadhaa, nilikutana na mwanamume fulani anayeitwa Johnson. Mwanamume huyo aliniuliza: ‘Unatoka wapi, na unaenda wapi?’ Nikamwambia nimekuja kuhubiri habari njema. Alipojua kuwa mimi ni Shahidi wa Yehova, alisema kwamba anatoka Lundazi, katika Mkoa wa Mashariki wa Zambia, na kwamba yeye ni Shahidi aliyekuwa ameacha kutenda. Tulifanya mipango ya kuipeleka familia yangu na mizigo yetu nyumbani kwake. Baada ya muda, Johnson na mke wake waliimarika tena kiroho, nao wakatusaidia kujifunza Kiswahili. Hatimaye, alirudi Zambia na akawa mhubiri mwenye bidii wa habari njema. Jambo hilo lilinifundisha kutopuuza uwezo wa Yehova wa kutusaidia na vilevile kutopuuza nafasi za kuwasaidia wengine.”

Utumishi wa wakati wote ulifanya Bernard Musinga, mke wake Pauline, na watoto wao wachanga wahamie nchi kama vile Uganda, Kenya, na Ethiopia. Bernard anasema hivi kuhusu ziara yake huko Shelisheli: “Katika 1976, niliombwa kutembelea kikundi fulani katika kisiwa maridadi cha Praslin. Wakaaji wa huko walikuwa wafuasi thabiti wa Kanisa Katoliki, na tayari kulikuwa na matatizo. Kwa mfano, mvulana wa mhubiri fulani alikuwa amekataa kuandika alama ya kujumlisha katika somo la hesabu, na kueleza: ‘Huo ni msalaba, nami siamini msalaba.’ Baada ya kisa hicho, viongozi wa dini walitushutumu wakisema: ‘Mashahidi wa Yehova hawawaruhusu watoto wao wajifunze hesabu.’ Kwenye mkutano pamoja na waziri wa elimu tulifafanua kwa heshima imani yetu na kusuluhisha tatizo hilo. Urafiki wetu pamoja na waziri huyo ulimfanya awasaidie wamishonari kuingia kisiwani humo.”

[Picha]

Happy Mwaba Chisenga

[Picha]

William Lamp Chisenga

[Picha]

Pauline na Bernard Musinga

[Sanduku/Picha katika ukurasa wa 191, 192]

“Unajiharibia Maisha!”

Mukosiku Sinaali

Alizaliwa: 1928

Alibatizwa: 1951

Maelezo mafupi kumhusu: Alihitimu Shule ya Gileadi na akafanya kazi ya kutafsiri. Sasa yeye ni mzee wa kutaniko.

Siku niliyobatizwa, mmishonari Harry Arnott alizungumza nami. Kulikuwa na uhitaji wa watafsiri wa Kisilozi. Aliniuliza kama ningeweza kusaidia. Muda si mrefu, nilipokea barua iliyosema kwamba nimekubaliwa kuwa mtafsiri. Pia nilipokea nakala ya Mnara wa Mlinzi. Nilianza kufanya kazi kwa bidii jioni hiyo. Kazi ya kutafsiri ilikuwa ngumu. Niliandika kwa kalamu kuukuu ya wino kwa muda wa saa nyingi. Hakukuwa na kamusi yoyote ya Kisilozi. Mchana nilifanya kazi kwenye posta na usiku nikafanya kazi ya kutafsiri. Mara kwa mara ofisi ya tawi iliniandikia hivi: “Tafadhali, itume tafsiri mara moja.” Nilijiuliza mara nyingi, ‘Ni nini kinachonizuia nisiwe mtumishi wa wakati wote?’ Hatimaye niliacha kazi ya posta. Wakuu wangu walikuwa wakiniamini, lakini walinishuku nilipotaka kuacha kazi. Walifikiri nilikuwa nimeiba pesa za posta. Wakuu wa posta waliwatuma wakaguzi wawili Wazungu ili wachunguze kazi yangu. Walifanya ukaguzi kwa makini lakini hawakupata tatizo lolote. Hawakuelewa kwa nini nilitaka kuacha kazi. Waajiri wangu walitaka kunipandisha ngazi ili nisiache kazi, na nilipokataa wakaniambia: “Unajiharibia maisha!”

Sikujiharibia maisha. Niliitwa Betheli mwaka wa 1960. Muda mfupi baadaye nilialikwa kuhudhuria Shule ya Gileadi. Nilikuwa na wasiwasi. Nakumbuka kwamba niliposafiri kwa ndege kwa mara ya kwanza kwenda Paris, Amsterdam, na kisha New York, nilijiuliza: “Hivi ndivyo watiwa mafuta wanavyohisi wanapopaa mbinguni?” Nilifurahi sana wakati ndugu kwenye makao makuu waliponikaribisha kwa upendo. Ndugu hao walikuwa wanyenyekevu sana na hawakuwa na ubaguzi hata kidogo. Baada ya kuhitimu nilirudi Zambia, ambako niliendelea kufanya kazi ya kutafsiri.

[Sanduku/Picha katika ukurasa wa 194]

Mwenye Mwendo wa Kasi Kuliko Tai

Katuku Nkobongo ni mlemavu, hawezi kutembea. Jumapili moja wakati wa ziara ya mwangalizi wa mzunguko, watu katika kijiji alimoishi walipata habari kwamba majeshi ya waasi yalikuwa yakielekea kijiji chao. Kila mtu alikimbia. Mwangalizi wa mzunguko, Mianga Mabosho, alikuwa kati ya wale waliokuwa wa mwisho kuondoka. Alipopanda baiskeli yake ili akimbilie usalama, alimsikia mtu akipaaza sauti katika nyumba ya matope iliyokuwa karibu: “Ndugu yangu, unataka kuniacha hapa?” Kumbe ni Katuku! Mwangalizi wa mzunguko alimsaidia haraka kupanda baiskeli na wakaondoka kijijini.

Safari yao kuelekea Zambia haikuwa rahisi. Ndugu Nkobongo alilazimika kuvipanda vilima vyenye miinuko mikali kwa kutambaa. Yule mwangalizi wa mzunguko anasema hivi: “Ijapokuwa mimi nilipanda kwa miguu, Katuku alifika kwenye vilele vya vilima kabla yangu! Nilisema: ‘Jamaa huyu ni mlemavu, lakini ni kana kwamba ana mabawa!’ Hatimaye tulipofika mahali salama na kupata chakula, nilimwomba Katuku atoe sala. Maneno aliyosema kwa moyo wote yalifanya nitokwe na machozi. Alisali hivi akirejelea Isaya, sura ya 40: ‘Maneno yako ni ya kweli, Yehova. Wavulana watachoka na pia kuzimia, na vijana hakika watajikwaa, lakini wale wanaokutumaini watapata nguvu mpya. Wataruka juu kwa mabawa kama tai. Watakimbia wala hawatazimia; watatembea wala hawatachoka.’ Aliongeza hivi: ‘Asante Yehova, kwa kuniwezesha kuwa na mwendo wa kasi kuliko tai wanaoruka angani.’”

[Sanduku/Picha katika ukurasa wa 204, 205]

Kaptura ya Kaki na Viatu vya Raba

Philemon Kasipoh

Alizaliwa: 1948

Alibatizwa: 1966

Maelezo mafupi kumhusu: Yeye ni mwangalizi wa mzunguko na pia mwalimu na mratibu wa Shule ya Mazoezi ya Kihuduma nchini Zambia.

Babu yangu alinizoeza kuhubiri. Mara nyingi alinipeleka kwa wanafunzi wenzangu na kuniambia niwahubirie. Babu aliongoza funzo la familia kwa ukawaida, na hakuna mtu aliyeruhusiwa kusinzia! Sikuzote nilitarajia funzo la familia kwa hamu.

Nilibatizwa katika mto karibu na nyumbani kwetu. Mwezi mmoja baadaye nilitoa hotuba yangu ya kwanza kutanikoni. Nakumbuka kwamba nilivaa kaptura mpya ya kaki na viatu vya raba siku hiyo. Lakini nilikuwa nimekaza kamba za viatu kwa nguvu sana hivi kwamba nilisikia uchungu. Mtumishi wa kutaniko alitambua tatizo langu. Kwa fadhili alinijia jukwaani na kuzilegeza huku nikiwa nimenyamaza. Nilifaulu kutoa hotuba, na tendo hilo la fadhili lilinifundisha jambo muhimu. Yehova amenizoeza kwa njia nyingi.

Nimejionea utimizo wa Isaya 60:22. Kwa sababu ya ongezeko la idadi ya makutaniko kuna upungufu wa wazee na watumishi wa huduma ambao wamezoezwa vizuri kushughulikia majukumu makutanikoni. Shule ya Mazoezi ya Kihuduma huwapa ndugu mazoezi hayo. Ninafurahi sana kuwafundisha wanaume hao vijana. Nimejifunza kwamba Yehova anapompa mtu kazi fulani, bila shaka Yeye humpa roho takatifu pia.

[Maelezo ya Picha katika ukurasa wa 207-209]

“Hilo Ni Jambo Dogo Tu”

Edward na Linda Finch

Walizaliwa: 1951

Walibatizwa: Edward 1969 na Linda 1966

Maelezo mafupi kuwahusu: Walihitimu katika darasa la 69 la Shule ya Gileadi. Edward ni mratibu wa Halmashauri ya Ofisi ya Tawi ya Zambia.

Wakati wa makusanyiko ya wilaya mwaka fulani, tulisafiri kwa gari kaskazini mwa nchi. Katika sehemu hiyo kuna barabara chache. Tulikiona kikundi cha watu barabarani, umbali wa kilometa kadhaa kutoka kijiji fulani. Mmoja wao alikuwa mzee mkongwe aliyetembea kwa kutumia bakora. Alibeba viatu vyake pamoja na mfuko mdogo wenye vitu vichache mgongoni. Tulipowakaribia tuliona kwamba mzee huyo na wale wengine walikuwa na beji za kusanyiko. Tulisimama na kuwauliza walikotoka. Yule ndugu mzee alijinyoosha kidogo na kusema: “Umesha sahau. Tulikuwa pamoja nanyi kusanyikoni huko Chansa. Sasa tumekaribia nyumbani.”

“Mlitoka kusanyikoni lini?” tukauliza.

“Tulitoka Jumapili mara tu kusanyiko lilipomalizika.”

“Lakini leo ni Jumatano. Je, mmetembea kwa siku tatu?”

“Naam, na jana usiku tuliwasikia simba wakinguruma.”

“Nyote mnastahili pongezi kwa roho yenu bora na jinsi mnavyojitolea ili kuhudhuria makusanyiko.”

Huyo ndugu mzee alichukua vitu vyake, akaanza kutembea, na kusema: “Hilo ni jambo dogo tu. Nenda ukawashukuru ndugu kwenye ofisi ya tawi kwa kutupangia mahali papya pa kusanyiko. Mwaka uliopita tulichapa miguu kwa siku tano, lakini mwaka huu tumetembea kwa siku tatu tu.”

Wengi wanakumbuka ile njaa iliyokumba Zambia mwaka wa 1992. Tulikuwa kwenye kusanyiko lililofanywa kando ya Mto Zambezi, umbali wa kilometa 200 kutoka Maporomoko ya Victoria. Jioni moja tulizungumza na watu wa familia mbalimbali ambao wengi wao walikuwa wakiota moto nje ya vibanda vyao vidogo. Kikundi kimoja cha watu 20 hivi kilikuwa kikiimba nyimbo za Ufalme. Walituambia kwamba walikuwa wametembea kwa siku nane ili wahudhurie kusanyiko. Hawakuliona hilo kuwa jambo kubwa. Wanyama wao walibeba vifurushi vya chakula, vyombo vya kupikia, na vitu vingine vya lazima, na vilevile watoto wadogo. Walilala popote pale walipokuwa wamefika giza lilipoingia.

Siku iliyofuata ilitangazwa kwamba ukame ulikuwa umewaathiri wengi na kwamba wale waliokuwa na uhitaji wangepewa msaada. Jioni hiyo ndugu watatu walikuja kwenye kibanda chetu. Hakuna hata mtu mmoja kati yao aliyekuwa na viatu, na mavazi yao yalikuwa yamechakaa. Tulitarajia kwamba wangetueleza jinsi ukame ulivyokuwa umewaathiri. Lakini walitueleza kwamba wamehuzunika sana kusikia jinsi baadhi ya ndugu wanavyoteseka. Mmoja wao alitoa katika mfuko wa koti yake bahasha iliyojaa pesa na kusema: “Tafadhalini, mwasaidie kupata chakula. Chukueni pesa hizi mkawanunulie chakula.” Tuliguswa sana hivi kwamba tulishindwa hata kuwashukuru, nao waliondoka tukiwa bado tumeduwaa. Hawakutarajia kutoa msaada huo walipofika kusanyikoni, kwa hiyo walijinyima sana ili watoe mchango huo. Mambo kama hayo yanatufanya tuwapende akina ndugu hata zaidi.

[Picha]

Licha ya matatizo, wengi wanasafiri mbali sana ili wahudhurie makusanyiko

Juu: Ndugu na dada wakipika chakula cha jioni kwenye kusanyiko

Kushoto: Ndugu akioka mikate

[Sanduku/Picha katika ukurasa wa 211-213]

Waliazimia Kufanya Kusanyiko

Aaron Mapulanga

Alizaliwa: 1938

Alibatizwa: 1955

Maelezo mafupi kumhusu: Alikuwa Mwanabetheli, mtafsiri, na alitumika kwenye Halmashauri ya Ofisi ya Tawi. Sasa ana familia naye ni mzee wa kutaniko.

Mwaka wa 1974, tulifanya kusanyiko letu la wilaya umbali wa kilometa kumi mashariki ya Kasama. Ijapokuwa chifu wa eneo hilo alikuwa ametupa kibali cha kufanya kusanyiko, polisi walisisitiza lisimamishwe. Punde, ofisa mkuu, ambaye ni pandikizi la mtu, alifika pamoja na askari mia moja hivi na kuzingira kambi yetu. Kusanyiko liliendelea huku majadiliano mazito kuhusu kibali cha kusanyiko na takwa la kuimba wimbo wa taifa yakiendelea katika kibanda fulani cha nyasi.

Wakati wangu wa kutoa hotuba ulipowadia huyo ofisa mkuu aliandamana nami jukwaani kwa kusudi la kunizuia nisitoe hotuba ya msingi. Wasikilizaji hawakujua alitaka kufanya nini. Aliwatazama kwa muda mfupi wale wasikilizaji 12,000 hivi, kisha akaondoka ghafula kwa hasira. Baada ya kutoa hotuba nilimkuta nyuma ya jukwaa akiningojea. Alikuwa amekasirika sana. Aliwaamuru askari wake walivunje kusanyiko, lakini maofisa wakaanza kubishana, kisha wakaingia katika magari yao na kuondoka. Muda si mrefu, walirudi wakiwa na kitabu kikubwa. Ofisa mkuu alikiweka mezani mbele yangu na kuniomba nisome sehemu iliyokuwa imetiwa alama. Nilisoma sehemu hiyo kimyakimya.

Kisha nikasema: “Kitabu hiki kinasema kweli. Kinasema kwamba ‘mwenye mamlaka anaweza kuvunja mkutano wowote ikiwa unahatarisha usalama.’” Nilitazama mshipi wake na bastola zake na kuongeza: “Hakuna mtu anayeweza kuhatarisha usalama hapa ila wewe na watu wako wenye silaha. Sisi tuna Biblia tu.”

Mara moja alimgeukia ofisa fulani wa idara ya upelelezi na kusema: “Si nilikuambia! Twende!” Halafu wakanipeleka kwenye kituo cha polisi.

Tulipofika ofisini mwake alimpigia simu ofisa mwingine. Kabla ya hapo tulikuwa tumeongea katika Kiingereza, lakini sasa aliongea katika Kisilozi. Hakujua kwamba hiyo ndiyo lugha yangu! Waliongea kunihusu. Nilinyamaza tu na nikajifanya sielewi aliyosema. Alikata simu na kusema: “Sasa sikiliza!”

Nilimjibu hivi katika Kisilozi: “Eni sha na teeleza!” Maana yake ni, “Naam bwana, nasikiliza!” Alishangaa, na kwa muda akanitazama tu. Hatimaye aliinuka na kuchukua kinywaji katika friji kubwa iliyokuwa ofisini mwake na kunipa. Uhasama ulipungua kidogo.

Baadaye ndugu aliyekuwa mwanabiashara mwenye kuheshimika katika eneo hilo akafika. Tulipendekeza mambo mbalimbali yaliyomtuliza ofisa huyo, na uhasama ukaisha kabisa. Yehova alitusaidia na baadaye ilikuwa rahisi zaidi kupata kibali cha makusanyiko.

[Maelezo ya Picha katika ukurasa wa 221]

Nilikonda Kama Ng’onda

Michael Mukanu

Alizaliwa: 1928

Alibatizwa: 1954

Maelezo mafupi kumhusu: Alikuwa mwangalizi wa mzunguko na sasa anafanya kazi kwenye Betheli nchini Zambia.

Katiwka mzunguko wangu kulikuwa na bonde fulani lenye mwinuko mkali. Nilisumbuliwa na mbung’o mara nyingi. Ili niwaepuke wadudu na jua kali la mchana, nilikuwa nikiamka saa 7:00 usiku na kuanza safari ya kwenda kwenye kutaniko lingine. Safari hizo zilihusisha kupanda milima na vilima. Nilibeba vitu vichache tu kwa sababu mara nyingi nilitembea sana kwa miguu. Sikuwa na chakula cha kutosha, kwa hiyo nilikonda kama ng’onda. Kwa sababu ndugu katika mzunguko huo walifikiri nitakufa hakika, walitaka kuiandikia ofisi ya tawi na kuomba nihamishwe kwenye mzunguko mwingine. Waliponiambia jambo hilo nilisema: “Pendekezo lenu ni la fadhili, lakini kumbukeni kwamba Yehova ndiye aliyenituma huku, naye anaweza kunihamisha. Nikifa, je, nitakuwa mtu wa kwanza kuzikwa huku? Niruhusuni niendelee na utumishi wangu. Nikifa, wajulisheni ndugu kwenye ofisi ya tawi.”

Majuma matatu baadaye nilihamishwa kwenye mzunguko mwingine. Si rahisi sikuzote kumtumikia Yehova, lakini hatuna budi kuendelea. Yehova ni Mungu mwenye furaha na watumishi wake wakikosa furaha, anaweza kubadili hali ili waendelee kumtumikia kwa shangwe.

[Maelezo ya Picha katika ukurasa wa 223, 224]

Hatuamini Ushirikina

Harkins Mukinga

Alizaliwa: 1954

Alibatizwa: 1970

Maelezo mafupi kumhusu: Alikuwa mwangalizi anayesafiri naye aliandamana na mke wake katika kazi hiyo. Sasa yuko Betheli nchini Zambia.

Nilipotembelea makutaniko, niliandamana na mke wangu Idah na mvulana wetu mwenye umri wa miaka miwili. Tulipotembelea kutaniko fulani, ndugu walitukaribisha kwa uchangamfu. Asubuhi siku ya Alhamisi, mtoto wetu alianza kulia mfululizo. Saa 2:00 asubuhi niliondoka ili niende kwenye mkutano wa utumishi, na kumwacha Idah akimtunza mtoto wetu. Muda wa saa moja baadaye nilipokuwa nikiongoza funzo la Biblia, nilipata habari kwamba mtoto wetu amekufa. Tulihuzunika sana kusikia kwamba ndugu kadhaa walifikiri amelogwa. Tulijaribu kuwaonyesha kwamba hatupaswi kuogopa kulogwa kama wengine wanavyoogopa, lakini habari hiyo ilienea kama umeme katika eneo lote. Niliwaeleza ndugu kwamba Shetani ni mwenye nguvu, lakini hawezi kamwe kumshinda Yehova wala watumishi Wake waaminifu. “Wakati na tukio lisilotazamiwa” hutupata sote, lakini hatupaswi kukata kauli isivyofaa kwa sababu ya woga.—Mhu. 9:11.

Mtoto wetu alizikwa siku iliyofuata na baada ya mazishi tukafanya mkutano. Hata hivyo, tuliufanya baada ya mazishi. Ndugu walijifunza mambo muhimu kutokana na tukio hilo, yaani, hatuwaogopi roho waovu wala hatuamini ushirikina. Ijapokuwa tulihuzunishwa sana na kifo cha mtoto wetu, tuliendelea na utumishi hadi mwisho wa juma letu la pekee, kisha tukaondoka na kwenda kwenye kutaniko lingine. Badala ya ndugu katika makutaniko kutufariji, sisi ndio tuliowafariji na kuwahakikishia kwamba bado kitambo kidogo na kifo hakitakuwapo tena.

[Sanduku/Picha katika ukurasa wa 228, 229]

Tulijipa Ujasiri

Lennard Musonda

Alizaliwa: 1955

Alibatizwa: 1974

Maelezo mafupi kumhusu: Amekuwa mtumishi wa wakati wote tangu 1976. Alikuwa mwangalizi anayesafiri kwa miaka sita na sasa anafanya kazi kwenye Betheli nchini Zambia.

Nilikuwa nikitembelea makutaniko katika sehemu ya kaskazini nchini humu, yapata mwaka wa 1985. Katika miaka iliyotangulia kulikuwa na upinzani mkali wa kisiasa katika eneo hilo. Baada ya kuwa mwangalizi wa mzunguko kwa muda mfupi tu nilipata nafasi ya kuonyesha imani na ujasiri. Siku moja baada ya mkutano wa utumishi, tulikuwa tayari kwenda kuhubiri katika kijiji jirani. Ndipo ndugu fulani aliposema amesikia uvumi kwamba watu wote katika kijiji hicho wangewapiga Mashahidi wa Yehova kama wangethubutu kuhubiri kijijini mwao. Ijapokuwa watu wenye ghasia waliwashambulia ndugu mwishoni mwa miaka ya 1960 na mapema katika miaka ya 1970, sikuamini kwamba watu wote kijijini wangetushambulia wakati huu.

Hata hivyo, wahubiri kadhaa waliposikia habari hiyo waliogopa na kukataa kwenda nasi. Wengi wetu tulijipa ujasiri na tukaenda. Tulishangaa tulipofika kijijini humo. Tuligawa magazeti mengi na kuongea kwa urafiki na wale tuliowapata. Lakini baadhi ya watu walitoroka walipotuona tukiingia kijijini. Waliacha nyungu mekoni na hawakufunga milango. Badala ya kutushambulia wanakijiji hao walikimbia.

[Sanduku/Picha katika ukurasa wa 232, 233]

Ilinibidi Kukimbia ili Niokoe Uhai Wangu

Darlington Sefuka

Alizaliwa: 1945

Alibatizwa: 1963

Maelezo mafupi kumhusu: Alikuwa painia wa pekee, mwangalizi wa mzunguko, na pia alifanya kazi kwenye Betheli nchini Zambia.

Kulikuwa na msukosuko nchini Zambia katika mwaka wa 1963. Mara nyingi tulipohubiri, magenge ya vijana waliounga mkono harakati za kisiasa walitutangulia ili wawaonye watu wasitusikilize na kuwatisha kwamba milango na madirisha ya nyumba zao yangevunjwa kama wangetusikiliza.

Jioni moja, siku mbili tu baada ya kubatizwa, nilipigwa vibaya na genge la vijana 15. Nilitokwa na damu nyingi mdomoni na puani. Jioni nyingine mimi na ndugu mwingine tulishambuliwa na kikundi cha watu 40 hivi waliokuwa wametuandama hadi mahali tulipoishi. Kufikiria mfano wa Bwana Yesu kuliniimarisha. Hotuba iliyotolewa na John Jason wakati wa ubatizo wangu ilionyesha wazi kwamba kila Mkristo atapata matatizo maishani. Basi nilipopatwa na matatizo hayo, sikushtuka bali nilitiwa moyo.

Wakati huo, wanasiasa walitaka watu waunge mkono harakati zao za kupigania uhuru, na kwa sababu sisi hatukujiingiza katika siasa walidhani tunawaunga mkono Wazungu na Wamarekani. Viongozi wa dini waliounga mkono vyama vya kisiasa walieneza habari hizo za uwongo kutuhusu. Mambo yalikuwa magumu kabla na baada ya uhuru. Ndugu wengi walipoteza biashara zao kwa sababu hawakukubali kununua kadi ya chama. Baadhi yao walihama mijini na kurudi vijijini mwao ambako walifanya kazi zisizokuwa na mapato mazuri ili waepuke kuombwa pesa kwa ajili ya harakati za kisiasa.

Nilipokuwa kijana, nilikaa na binamu yangu ambaye hakuwa Shahidi. Familia yake ilitishwa kwa sababu sikuunga mkono siasa. Walikuwa na wasiwasi. Siku moja kabla ya kwenda kazini, binamu yangu aliniambia: “Nitakaporudi jioni, sitaki kukukuta hapa.” Kwanza nilifikiri alikuwa anacheza tu, kwa sababu sikuwa na mtu mwingine wa ukoo mjini humo wala sikuwa na mahali pa kwenda. Baadaye niligundua kwamba hakuwa akicheza. Aliporudi na kunipata nyumbani, alifoka kwa hasira. Aliokota mawe na kuanza kunikimbiza, akisema kwa sauti kubwa: “Nenda kwa mbwa wenzako!” Ilinibidi kukimbia ili niokoe uhai wangu.

Baba yangu alisikia habari hizo na akatuma ujumbe huu: “Ukiendelea kushikilia msimamo wako wa kutounga mkono siasa, usikanyage kwangu tena.” Nilikuwa taabani kwelikweli, kwani nilikuwa na umri wa miaka 18 tu. Ningeenda wapi? Ndugu kutanikoni walinikaribisha. Mara nyingi ninatafakari maneno haya ya Mfalme Daudi: “Hata ikiwa baba yangu na mama yangu wangeniacha, Yehova mwenyewe angenichukua.” (Zab. 27:10) Ninakuambia, Yehova hakosi kutimiza ahadi zake.

[Sanduku/Picha katika ukurasa wa 236, 237]

Mwenendo Wangu Uliwavutia Walimu Wengi

Jackson Kapobe

Alizaliwa: 1957

Alibatizwa: 1971

Maelezo mafupi kumhusu: Yeye ni mzee wa kutaniko.

Watoto walifukuzwa shuleni kwa mara ya kwanza mnamo mwaka wa 1964. Ofisi ya tawi iliwasaidia wazazi kuelewa umuhimu wa kuwatayarisha watoto. Nakumbuka kwamba baada ya shule Baba alizungumzia andiko la Kutoka 20:4, 5 pamoja nami.

Tulipokusanyika ili kuimba wimbo wa taifa shuleni, nilisimama nyuma ya wanafunzi wengine ili nisionekane. Wale ambao hawakuimba wimbo wa taifa waliitwa mbele. Mwalimu mkuu aliponiuliza kwa nini sikuimba, nilimjibu kwa kutumia Biblia. Huyo mwalimu mkuu akasema kwa mshangao: “Unasoma, lakini unakataa kuimba!” Alimaanisha kwamba ninapaswa kuunga mkono serikali ambayo imeandaa shule inayonifundisha kusoma.

Hatimaye, mnamo Februari 1967, nilifukuzwa shuleni. Nilivunjika moyo kwa sababu nilipenda masomo na nilikuwa mwanafunzi mwenye bidii. Ijapokuwa baba yangu alishinikizwa na wafanyakazi wenzake na watu wa ukoo wasiokuwa Mashahidi, alinihakikishia kwamba uamuzi wangu ulikuwa mzuri. Mama yangu alishinikizwa pia. Nilipoandamana naye kufanya kazi shambani, wanawake wengine walitudhihaki kwa kuuliza: “Kwa nini mtoto huyu hajaenda shuleni?”

Lakini sikukosa elimu. Madarasa ya kusoma na kuandika yalizingatiwa zaidi kutanikoni kuanzia mwaka wa 1972. Hatimaye hali ilibadilika shuleni. Nyumba yetu ilikuwa karibu na shule. Mwalimu mkuu alikuja kwetu mara kwa mara kuomba maji ya kunywa au fagio za kufagia madarasa. Hata siku moja aliomba mkopo! Bila shaka matendo ya fadhili ya familia yetu yalimgusa moyo kwa sababu siku moja alimuuliza baba yangu: “Je, mwanao anataka kuendelea na masomo?” Baba alimkumbusha kwamba bado mimi ni Shahidi wa Yehova. Mwalimu huyo mkuu akasema: “Hakuna matata.” Kisha akaniuliza: “Unataka kuanza darasa gani?” Nilichagua darasa la sita, na nikarudi kwenye shule ileile, na mwalimu mkuu alikuwa yuleyule, na wanadarasa wenzangu walikuwa walewale. Jambo moja tu ndilo lililokuwa tofauti, yaani, niliwashinda wengi wa wanadarasa wenzangu katika ustadi wa kusoma kwa sababu nilikuwa nimehudhuria madarasa ya kusoma na kuandika kwenye Jumba la Ufalme.

Bidii yangu na mwenendo wangu uliwavutia walimu wengi, kwa hiyo hali haikuwa mbaya sana shuleni. Nilifanya mitihani fulani iliyonistahilisha kupata kazi nzuri katika migodi. Baadaye kazi hiyo iliniwezesha kuruzuku familia yangu. Ninafurahi kwamba sikukana kamwe imani yangu kwa kuimba.

[Maelezo ya Picha katika ukurasa wa 241, 242]

“Tungewezaje Kuacha Kuhubiri?”

Jonas Manjoni

Alizaliwa: 1922

Alibatizwa: 1950

Maelezo mafupi kumhusu: Alifanya kazi kwenye Betheli nchini Zambia kwa zaidi ya miaka 20. Sasa yeye ni mzee wa kutaniko na painia wa kawaida.

Vita vya Pili vya Ulimwengu vilipokuwa vikiendelea, ndugu yangu alirudi kutoka Tanzania akiwa na Biblia na vitabu kadhaa vya kujifunzia Biblia (kikiwemo kitabu Government na Reconciliation). Nilitaka kujua kwa nini magazeti na vitabu vya Mashahidi wa Yehova vilikuwa vimepigwa marufuku, kwa hiyo nikasoma kimojawapo cha vitabu hivyo (Reconciliation), lakini sikukielewa. Miaka kadhaa baadaye, nilimtembelea ndugu yangu na nikaandamana naye kwenye mkutano wa kutaniko. Hakukuwa na Jumba la Ufalme. Mkutano ulifanywa katika uwanja fulani uliozingirwa kwa ua wa mianzi. Msemaji hakuwa na muhtasari, lakini nilifurahi sana kusikiliza hotuba yake iliyotegemea Maandiko. Ufafanuzi wa Biblia ulitofautiana sana na ule wa kanisa nililokuwa nikienda. Waumini wa kanisa hilo walikuwa tayari kusalimu bendera na walipenda sana kupiga ngoma. Hata, walizozana kanisani kwa sababu ya tofauti za kikabila na kwa sababu hawakukubaliana kuhusu lugha iliyopaswa kutumiwa walipoimba! Lakini kwenye mkutano huo nilifurahi kusikia nyimbo nzuri za kumsifu Yehova na kuwaona watu wa familia walioketi pamoja wakilishwa chakula cha kiroho.

Nilibatizwa na kuendelea kufanya kazi ya mhudumu hospitalini. Kazi hiyo ilinifanya nisafiri kutoka mji mmoja hadi mwingine katika maeneo ya migodi. Katika mwaka wa 1951, nilichukua likizo ya majuma mawili ili nisaidie kufanya kazi kwenye ofisi ya tawi huko Lusaka. Muda si mrefu, nilialikwa kufanya kazi Betheli. Kwanza nilifanya kazi katika Idara ya Usafirishaji, na ofisi ilipohamishwa hadi Luanshya nilisaidia katika idara ya barua na ya tafsiri. Licha ya mabadiliko na misukosuko ya kisiasa mapema katika miaka ya 1960, ndugu waliendelea kupata matokeo mazuri katika utumishi na hawakuunga mkono siasa.

Mara kwa mara nilikutana na Dakt. Kenneth Kaunda aliyekuja kuwa rais wa Zambia. Nilimweleza kwa nini tunakataa kujiunga na vyama vya kisiasa na kununua kadi za chama. Mnamo Machi 1963, tulimwomba atusaidie kukomesha vitisho vya wanaharakati wa siasa waliotupinga, naye akaomba habari zaidi. Miaka kadhaa baada ya kuwa rais, Dakt. Kaunda alitualika kwenye Ikulu ambamo tulikuwa na pendeleo la kusema naye na waziri wake. Mkutano huo uliendelea hadi jioni sana. Rais Kaunda hakuwapinga Mashahidi wa Yehova, lakini aliuliza kama tungeweza kukusanyika kama dini nyingine bila kuhubiri. Tulimjibu hivi: “Tungewezaje kuacha kuhubiri? Yesu alihubiri. Hakujenga tu hekalu kama Mafarisayo.”

Licha ya jitihada zetu, sehemu fulani za huduma yetu zilipigwa marufuku. Hata hivyo, kama ilivyo kawaida, tulifaulu kumsifu na kumtukuza Yehova, anayetumia watumishi wake kutimiza kusudi lake.

[Maelezo ya Picha katika ukurasa wa 245, 246]

Nilitamani Sana Kujifunza

Daniel Sakala

Alizaliwa: 1964

Alibatizwa: 1996

Maelezo mafupi kumhusu: Yeye ni mzee wa kutaniko.

Nilikuwa mfuasi wa Kanisa la Roho la Sayuni nilipopokea kijitabu Kujifunza Kusoma na Kuandika. Ijapokuwa sikujua kusoma na kuandika nilitamani sana kujifunza. Kwa hiyo, nilipopata kijitabu hicho nilikitumia sana. Niliwaomba watu wanisaidie kuelewa maana ya maneno mapya. Kwa njia hiyo nilifanya maendeleo ijapokuwa sikuwa na mwalimu yeyote, na muda si mrefu nikajua kusoma na kuandika.

Kwa hiyo niliweza kusoma Biblia! Lakini nilipoisoma niligundua kwamba mazoea kadhaa ya kanisa langu hayakupatana na yale niliyosoma. Shemeji yangu ambaye ni Shahidi wa Yehova alinitumia broshua Roho za Wafu—Je! Zaweza Kukusaidia au Kukuumiza? Je! Ziko Kweli? Yale niliyosoma yalinisukuma nimuulize mchungaji wa kanisa langu maswali kadhaa. Nilipokuwa kanisani siku moja nilisoma Kumbukumbu la Torati 18:10, 11 na kuuliza: “Kwa nini tunafanya mambo yanayokatazwa katika Biblia?”

Kasisi alijibu hivi: “Tuna wajibu wetu wenyewe.” Sikuelewa alichomaanisha.

Halafu nikasoma Mhubiri 9:5 na kuuliza: “Kwa nini tunawahimiza watu waheshimu wafu hali Biblia inasema wafu ‘hawajui lolote’?” Wala kasisi wala wasikilizaji hawakunijibu.

Baadaye wafuasi fulani wa kanisa hilo walinijia na kusema: “Sisi si Mashahidi wa Yehova, basi kwa nini tuache kuwaheshimu wafu na tuache kufuata desturi zetu?” Swali hilo lilinichanganya. Ijapokuwa nilikuwa nimetumia Biblia tu katika yale mazungumzo kanisani, wasikilizaji walikata kauli kwamba nilikuwa nikishirikiana na Mashahidi wa Yehova! Tangu wakati huo nimekuwa nikihudhuria mikutano kwenye Jumba la Ufalme. Marafiki wangu wawili ambao tulikuwa tukishirikiana nao katika kanisa langu la zamani walianza pia kuhudhuria mikutano. Katika miezi mitatu ya kwanza niliwaalika baadhi ya watu wa jamaa yangu wahudhurie mikutano ya Kikristo, nao wakakubali. Watatu kati yao sasa wamebatizwa, akiwemo mke wangu.

[Chati/Grafu katika ukurasa wa 176, 177]

Zambia—Mfuatano wa Matukio

1910

1911: Vitabu Studies in the Scriptures vyapelekwa nchini Zambia.

1919: Kosamu Mwanza na ndugu wengine 150 hivi wachapwa viboko na kufungwa.

1925: Ofisi ya Wanafunzi wa Biblia ya Cape Town yasimamisha kwa kadiri fulani kazi ya kuhubiri na ubatizo.

1935: Serikali yazuia vichapo visiingizwe nchini. Vichapo 20 vyapigwa marufuku.

1936: Depo ya vichapo yafunguliwa huko Lusaka nayo yasimamiwa na Llewelyn Phillips.

1940

1940: Serikali yapiga marufuku kuingiza na kusambaza vichapo vyetu. Ubatizaji waanzishwa tena.

1948: Wahitimu wa kwanza wa Shule ya Gileadi wawasili.

1949: Serikali yaondoa marufuku dhidi ya Mnara wa Mlinzi.

1954: Ofisi ya tawi yahamishiwa Luanshya.

1962: Ofisi ya tawi yahamishiwa Kitwe.

1969: Serikali yapiga marufuku kazi yetu ya kuhubiri hadharani.

1970

1975: Wamishonari wafukuzwa.

1986: Wamishonari waruhusiwa tena kuingia nchini.

1993: Ofisi ya tawi ya sasa huko Lusaka yawekwa wakfu.

2000

2004: Majengo mapya kwenye ofisi ya tawi huko Lusaka yawekwa wakfu.

2005: Kuna wahubiri watendaji 127,151 nchini Zambia.

[Grafu]

(See publication)

Jumla ya Wahubiri

Jumla ya Mapainia

130,000

65,000

1910 1940 1970 2000

[Ramani katika ukurasa wa 169]

(Ona mpangilio kamili katika nakala iliyochapishwa)

JAMHURI YA KIDEMOKRASIA YA KONGO

ZAMBIA

Kaputa

Mbala

Isoka

Kasama

Samfya

Lundazi

Mufulira

Kalulushi

Kitwe

Luanshya

Kabwe

LUSAKA

Senanga

Mto Zambezi

Livingstone

BOTSWANA

ZIMBABWE

MSUMBIJI

MALAWI

[Picha ya ukurasa mzima katika ukurasa wa 162]

[Picha katika ukurasa wa 167]

Thomson Kangale

[Picha katika ukurasa wa 170]

Llewelyn Phillips

[Picha katika ukurasa wa 178]

Harry Arnott, Nathan Knorr, Kay na John Jason, na Ian Fergusson, 1952

[Picha katika ukurasa wa 193]

Kulia: Manda Ntompa na familia yake kwenye kambi ya wakimbizi ya Mwange, 2001

[Picha katika ukurasa wa 193]

Chini: Kambi ya wakimbizi

[Picha katika ukurasa wa 201]

Darasa la kwanza la Shule ya Mazoezi ya Kihuduma nchini Zambia, 1993

[Picha katika ukurasa wa 202]

Richard Frudd na Philemon Kasipoh, ambao ni walimu wa Shule ya Mazoezi ya Kihuduma, wakizungumza na mwanafunzi

[Picha katika ukurasa wa 206]

Majengo kwa ajili ya kusanyiko la wilaya yalijengwa kwa udongo, nyasi, au kwa vifaa vingine vinavyopatikana katika eneo

[Picha katika ukurasa wa 215]

Kushoto: Drama ya Biblia, 1991

[Picha katika ukurasa wa 215]

Chini: Wanaotaka kubatizwa kwenye Kusanyiko la Wilaya la “Wajumbe wa Amani ya Kimungu” la 1996

[Picha katika ukurasa wa 235]

Bw. Richmond Smith akiwa na Feliya Kachasu na baba yake, Paul

[Picha katika ukurasa wa 251]

Wafanya kazi wenye shangwe wakijenga ofisi ya tawi ya sasa huko Lusaka

[Picha katika ukurasa wa 252, 253]

(1, 2) Majumba ya Ufalme yaliyojengwa hivi karibuni

(3, 4) Ofisi ya tawi ya Zambia, Lusaka

(5) Stephen Lett wakati wa kuwekwa wakfu kwa majengo mapya ya ofisi ya tawi mnamo Desemba 2004

[Picha katika ukurasa wa 254]

Halmashauri ya Tawi, kutoka kushoto hadi kulia: Albert Musonda, Alfred Kyhe, Edward Finch, Cyrus Nyangu, na Dayrell Sharp