Sura Ya Pili

Kitabu cha Danieli Chashtakiwa

1, 2. Kitabu cha Danieli chashtakiwaje, na kwa nini waona ni muhimu kuchunguza uthibitisho unaokitetea?

JIWAZIE ukiwa mahakamani, ukisikiza kesi muhimu. Mtu ashtakiwa udanganyifu. Kiongozi wa mashtaka asisitiza kwamba mtu huyo ana hatia. Lakini, mshtakiwa amesifika kwa muda mrefu kuwa ni mwenye uaminifu-maadili. Je, hungependa kusikiza ushahidi wa mshtakiwa?

² Uko katika hali sawa na hiyo kwa habari ya kitabu cha Biblia cha Danieli. Mwandikaji wa kitabu hicho alikuwa mtu aliyejulikana kuwa mwenye uaminifu-maadili. Kitabu chenye jina lake kimestahiwa sana kwa maelfu ya miaka. Chajionyesha kuwa historia yenye kutumainika, iliyoandikwa na Danieli, nabii Mwebrania aliyeishi karne ya saba na ya sita K.W.K. Mpangilio sahihi wa matukio ya Biblia huonyesha kwamba kitabu hiki chahusu kipindi kinachoanzia wapata mwaka wa 618 hadi 536 K.W.K. nacho kilimalizika kufikia mwaka huo wa 536 K.W.K. Lakini kitabu hicho chashtakiwa. Ensaiklopedia na vichapo vingine vya marejezo fulani hudokeza au kusisitiza moja kwa moja kwamba kitabu hicho ni udanganyifu.

 3. Kichapo The New Encyclopædia Britannica chasema nini kuhusu kutumainika kwa kitabu cha Danieli?

³ Kwa kielelezo, kichapo The New Encyclopædia Britannica chakiri kwamba wakati mmoja kitabu cha Danieli “kwa ujumla kilionwa kuwa historia ya kweli, chenye unabii wa kweli.” Hata hivyo, kichapo Britannica chadai kwamba kwa kweli kitabu cha Danieli “kiliandikwa baadaye wakati taifa lilipokuwa na matatizo—Wayahudi walipokuwa wakinyanyaswa vikali chini ya [Mfalme wa Siria] Epiphanes Antiochus wa Nne.” Ensaiklopedia hiyo yasema kwamba kitabu hicho ni cha kati ya mwaka wa 167 na 164 K.W.K. Kichapo hichohicho chasisitiza kwamba mwandikaji wa kitabu cha Danieli hatoi unabii juu ya wakati ujao bali afunua “matukio yaliyopita kana kwamba ni unabii wa matukio ya wakati ujao.”

 4. Kitabu cha Danieli kilianza kuchambuliwa lini, na ni nini kilichochochea uchambuzi wa aina hiyo katika karne za juzijuzi?

⁴ Mawazo hayo hutoka wapi? Kuchambuliwa kwa kitabu cha Danieli si jambo jipya. Mwanafalsafa aitwaye Porphyry ndiye aliyeanza kukichambua huko nyuma katika karne ya tatu W.K. Sawa na watu wengi katika Milki ya Roma, alihisi kwamba uvutano wa Ukristo ulimtisha. Aliandika vitabu 15 ili kudhoofisha dini hiyo “mpya.” Kitabu cha 12 kilishambulia kitabu cha Danieli. Porphyry alikitangaza kitabu hicho kuwa udanganyifu ulioandikwa na Myahudi katika karne ya pili K.W.K. Kitabu hicho kilishambuliwa vivyo hivyo katika karne ya 18 na ya 19. Wachambuzi wa Biblia na warazini huona kwamba unabii, yaani kutabiri matukio ya wakati ujao, hauwezekani. Danieli ndiye aliyeonewa zaidi. Ikawa kana kwamba ameshtakiwa mahakamani pamoja na kitabu chake. Wachambuzi walidai kwamba wana uthibitisho wa kutosha wa kwamba kitabu hicho hakikuandikwa na Danieli wakati wa uhamisho wa Wayahudi huko Babiloni, bali na mtu mwingine karne nyingi baadaye.a Mashambulizi hayo yakawa mengi sana hivi kwamba mtungaji mmoja hata aliandika utetezi ulioitwa Daniel in the Critics’ Den (Danieli Katika Tundu la Wachambuzi).

 5. Kwa nini suala la kutumainika kwa kitabu cha Danieli ni la maana?

⁵ Je, wachambuzi wenye kusisitiza mambo kwa uhakika wana uthibitisho wowote? Au uthibitisho wategemeza Danieli? Mambo ya maana yahusika hapa. Si sifa ya kitabu hiki cha kale tu bali wakati wetu ujao wahusika pia. Ikiwa kitabu cha Danieli ni udanganyifu, ahadi zake za wakati ujao wa wanadamu ni maneno matupu tu. Lakini ikiwa kina unabii wa kweli, bila shaka utakuwa na hamu ya kujifunza maana yake kwetu leo. Tukiwa na mambo hayo akilini, acheni tuchunguze baadhi ya mashambulizi dhidi ya Danieli.

 6. Nyakati nyingine ni shtaka gani hutajwa kuhusu historia iliyomo katika kitabu cha Danieli?

⁶ Kwa kielelezo, fikiria shtaka lililo katika kichapo The Encyclopedia Americana: “Mambo mengi ya kihistoria ya nyakati za mapema zaidi [kama vile uhamisho Babiloni] yamepotoshwa vibaya” katika kitabu cha Danieli. Je, kwa kweli ndivyo ilivyo? Acheni tuchunguze mambo matatu yanayodaiwa kuwa makosa, moja baada ya jingine.

MTAWALA AMBAYE HAKUTAJWA

 7. (a) Kwa nini wachambuzi wa Biblia wamependezwa kwa muda mrefu na jinsi Danieli anavyomtaja Belshaza mara kadhaa? (b) Dhana ya kwamba Belshaza alikuwa mtu bandia ilipatwa na nini?

⁷ Danieli aliandika kwamba Belshaza, “mwana” wa Nebukadreza, alikuwa akitawala Babiloni akiwa mfalme wakati jiji hilo lilipopinduliwa. (Danieli 5:1, 11, 18, 22, 30) Kwa muda mrefu, wachambuzi wameishambulia taarifa hiyo, kwa kuwa jina la Belshaza halikupatikana kwingineko isipokuwa katika Biblia. Badala yake, wanahistoria wa kale walimtambulisha Nabonido, mwandamizi wa Nebukadreza, kuwa mfalme wa mwisho wa Babiloni. Kwa hiyo, mwaka wa 1850, Ferdinand Hitzig alisema kwamba kwa wazi Belshaza alibuniwa na mwandikaji. Lakini, je, maoni ya Hitzig hayaonekani kuwa ya haraka-haraka tu? Je, kwani kukosa kutajwa popote kwa mfalme huyo—hasa wakati ambapo yakubalika kwamba rekodi za historia zilikuwa chache—kwa kweli kungethibitisha kwamba hakupata kuishi kamwe? Haidhuru, mwaka wa 1854 silinda kadhaa ndogo za udongo zilifukuliwa kwenye magofu ya Uru, jiji la Babiloni la kale, mahali ambapo sasa ni sehemu ya kusini ya Iraki. Hati hizo za kikabari za Mfalme Nabonido zilitia ndani sala kwa niaba ya “Bel-sar-ussur, mwanangu mkubwa.” Hata wachambuzi walilazimika kukubali: Huyo ndiye aliyekuwa Belshaza wa kitabu cha Danieli.

 8. Ufafanuzi wa Danieli kwamba Belshaza alikuwa mfalme anayetawala umethibitishwaje kuwa kweli?

⁸ Hata hivyo, wachambuzi hawakuridhika. “Hilo halithibitishi jambo lolote,” akaandika mchambuzi mmoja aitwaye H. F. Talbot. Alidai kwamba huenda mwana huyo katika maandishi hayo alikuwa mtoto tu, ilhali Danieli amtaja kuwa mfalme anayetawala. Ingawa hivyo, mwaka mmoja tu baada ya maelezo ya Talbot kuchapishwa, mabamba mengine zaidi ya kikabari yaliyomrejezea Belshaza akiwa na waandishi na wafanyakazi wa nyumbani, yalifukuliwa. Bila shaka Belshaza huyo hakuwa mtoto! Hatimaye, mabamba mengine yakakata maneno, yakiripoti kwamba nyakati fulani Nabonido hakuweko Babiloni kwa miaka kadhaa. Mabamba hayo yalionyesha pia kwamba katika vipindi hivyo, “alimkabidhi ufalme” wa Babiloni mwanaye mkubwa (Belshaza). Nyakati hizo, Belshaza kwa kweli alikuwa mfalme—akitawala pamoja na baba yake.b

 9. (a) Ni katika maana gani ambayo huenda Danieli alimaanisha kwamba Belshaza alikuwa mwana wa Nebukadreza? (b) Kwa nini wachambuzi hukosea kusisitiza kwamba Danieli hata hadokezi kuwepo kwa Nabonido?

⁹ Wakiwa hawajaridhika bado, wachambuzi fulani hudai kwamba Biblia haimwiti Belshaza mwana wa Nabonido, bali mwana wa Nebukadreza. Wengine husisitiza kwamba kitabu cha Danieli hata hakitaji kuweko kwa Nabonido. Hata hivyo, vipingamizi vyote viwili havithibitiki vichunguzwapo. Yaonekana Nabonido alimwoa binti ya Nebukadreza. Hilo lingemaanisha kwamba Belshaza ni mjukuu wa Nebukadreza. Lugha ya Kiebrania wala ya Kiaramu hazina neno “babu” au “mjukuu”; mtajo “mwana wa” ungeweza kumaanisha “mjukuu wa” au hata “mzao wa.” (Linganisha Mathayo 1:1.) Isitoshe, masimulizi ya Biblia hukubali Belshaza atambulishwe kuwa mwana wa Nabonido. Alipoogofywa na mwandiko ukutani wenye kuashiria mabaya, Belshaza asiye na tumaini amwahidi yeyote awezaye kufasiri maana ya maneno hayo, cheo cha tatu katika ufalme. (Danieli 5:7) Mbona cheo cha tatu wala si cha pili? Ahadi hiyo yadokeza kwamba cheo cha kwanza na cha pili vilikuwa vimechukuliwa tayari. Kwa kweli, vilikuwa vimechukuliwa na Nabonido na mwana wake, Belshaza.

10. Kwa nini simulizi la Danieli la utawala wa Babiloni lina habari nyingi kuliko lile la wanahistoria wengine wa kale?

¹⁰ Kwa hiyo, Danieli kumtaja Belshaza si uthibitisho wa historia ‘iliyopotoshwa vibaya.’ Badala yake, Danieli—ingawa hakuwa akiandika historia ya Babiloni—atuonyesha waziwazi zaidi utawala wa Babiloni kuliko wanahistoria wa kale kama vile Herodotus, Xenophon, na Berossus. Danieli aliwezaje kuandika mambo ya hakika ambayo wao hawakuandika? Kwa kuwa alikuweko Babiloni. Kitabu chake kina mambo aliyojionea mwenyewe, wala si kitabu cha mlaghai wa karne nyingi baadaye.

DARIO MMEDI ALIKUWA NANI?

11. Kulingana na Danieli, Dario Mmedi alikuwa nani, lakini ni nini ambacho kimesemwa kumhusu?

¹¹ Danieli aripoti kwamba Babiloni lilipopinduliwa, mfalme aitwaye “Dario, Mmedi” alianza kutawala. (Danieli 5:31) Jina la Dario Mmedi halijapatikana bado katika maandishi yasiyo ya kidini wala ya kiakiolojia. Kwa hiyo, kichapo The New Encyclopædia Britannica chasisitiza kwamba Dario ni “mtu wa kubuniwa.”

12. (a) Kwa nini wachambuzi wa Biblia hawapaswi kutaarifu kwa uhakika kwamba Dario Mmedi hakuishi kamwe? (b) Huenda Dario Mmedi alikuwa nani, na ni uthibitisho gani unaodokeza hilo?

¹² Wasomi wengine wametahadhari zaidi. Kwani, wakati mmoja wachambuzi walisema kwamba Belshaza ‘alibuniwa’ pia. Bila shaka, kisa cha Dario kitathibitika vivyo hivyo. Tayari, mabamba ya kikabari yamefunua kwamba Koreshi Mwajemi hakujitwalia kile cheo “Mfalme wa Babiloni” punde baada ya ushindi. Mtafiti mmoja adokeza hivi: “Mtu yeyote yule aliyekuwa na cheo ‘Mfalme wa Babiloni’ alikuwa mfalme kibaraka chini ya Koreshi, wala hakuwa Koreshi mwenyewe.” Je, Dario lingeweza kuwa ndilo jina, au cheo cha mtawala, la ofisa Mmedi mwenye mamlaka aliyeachwa atawale Babiloni? Watu wengine hudokeza kwamba huenda ikawa Dario alikuwa mtu aliyeitwa Gubaru. Koreshi alimweka Gubaru awe liwali wa Babiloni, na rekodi zisizo za kidini zathibitisha kwamba alitawala kwa mamlaka kubwa sana. Bamba moja la kikabari lasema kwamba aliweka rasmi maliwali wadogo watawale Babiloni. Kwa kupendeza, Danieli ataarifu kwamba Dario aliweka rasmi maliwali 120 watawale ufalme wa Babiloni.—Danieli 6:1.

13. Ni sababu gani yenye kupatana na akili inayofanya Dario Mmedi atajwe katika kitabu cha Danieli wala si katika rekodi nyinginezo?

¹³ Huenda baada ya muda uthibitisho mwingine wa moja kwa moja wa kumtambulisha dhahiri mfalme huyo ukagunduliwa. Hata ingawa akiolojia haisemi jambo lolote kuhusu hilo, huo si msingi hata kidogo wa kusema kwamba Dario ‘alibuniwa,’ sembuse kudai kwamba kitabu chote cha Danieli kuwa udanganyifu. Ni jambo linalopatana na akili zaidi kuyaona masimulizi ya Danieli kuwa ushuhuda wa mtu aliyejionea kwa macho na ambao ni wazi zaidi kuliko rekodi nyinginezo zilizoko hadi leo.

UTAWALA WA YEHOYAKIMU

14. Kwa nini hakuna tofauti yoyote kati ya Danieli na Yeremia kuhusu miaka ya utawala wa Mfalme Yehoyakimu?

¹⁴ Danieli 1:1 husema hivi: “Katika mwaka wa tatu wa kumiliki kwake Yehoyakimu, mfalme wa Yuda, Nebukadreza, mfalme wa Babeli [“Babiloni,” NW], alikwenda Yerusalemu akauhusuru.” Wachambuzi wamekosoa andiko hilo kwa kuwa halielekei kukubaliana na Yeremia, asemaye kwamba mwaka wa nne wa Yehoyakimu ndio uliokuwa mwaka wa kwanza wa Nebukadreza. (Yeremia 25:1; 46:2) Je, Danieli alikuwa akimpinga Yeremia? Kwa kufikiria habari zaidi, jambo hilo laeleweka kwa urahisi. Farao Neko alipomtawaza Yehoyakimu awe mfalme mara ya kwanza mwaka wa 628 K.W.K., Yehoyakimu alikuwa kibaraka tu cha mtawala huyo wa Misri. Ilikuwa miaka mitatu hivi kabla ya Nebukadreza kumwandama baba yake katika kiti cha ufalme cha Babiloni, mwaka wa 624 K.W.K. Punde baadaye (mwaka wa 620 K.W.K.), Nebukadreza alivamia Yuda na kumfanya Yehoyakimu kuwa mfalme kibaraka chini ya Babiloni. (2 Wafalme 23:34; 24:1) Kwa Myahudi aliyekuwa akiishi Babiloni, “mwaka wa tatu” wa Yehoyakimu ungalikuwa mwaka wa tatu wa mfalme huyo kibaraka wa kutumikia Babiloni. Danieli aliandika akiwa na maoni hayo. Hata hivyo, Yeremia aliandika akiwa na maoni ya Wayahudi waliokuwa wakiishi Yerusalemu kwenyewe. Kwa hiyo, aliurejezea ufalme wa Yehoyakimu kana kwamba ulianza wakati ambapo Farao Neko alimweka awe mfalme.

15. Kwa nini kushambulia tarehe inayopatikana katika Danieli 1:1 ni ubishi dhaifu?

¹⁵ Kwa kweli, basi, tofauti inayodaiwa hukazia tu uthibitisho wa kwamba Danieli aliandika kitabu chake akiwa Babiloni miongoni mwa Wayahudi waliokuwa uhamishoni. Lakini kuna kasoro nyingine ya wazi katika ubishi huo dhidi ya kitabu cha Danieli. Kumbuka kwamba mwandikaji wa kitabu cha Danieli bila shaka alikuwa na kitabu cha Yeremia na hata akakirejezea. (Danieli 9:2) Ikiwa mwandikaji wa kitabu cha Danieli alikuwa mdanganyifu stadi, kama wanavyodai wachambuzi, je, hata angethubutu kupinga kitabu chenye kustahiwa sana kama cha Yeremia—na afanye hivyo katika mstari wa kwanza kabisa wa kitabu chake? Bila shaka la!

MAMBO MUHIMU

16, 17. Uthibitisho wa kiakiolojia umetegemezaje simulizi la Danieli juu ya (a) sanamu ya kidini iliyosimamishwa na Nebukadreza ili iabudiwe na watu wake wote? (b) mtazamo wa Nebukadreza wa kujisifia miradi yake ya ujenzi Babiloni?

¹⁶ Sasa, na tuache kufikiria uchambuzi na tufikirie utetezi. Fikiria mambo mengine katika kitabu cha Danieli yanayoonyesha kwamba mwandikaji aliandika juu ya nyakati alizoishi.

¹⁷ Kujua kwa Danieli kinaganaga juu ya Babiloni la kale ni uthibitisho wenye kuvutia sana wa kutumainika kwa masimulizi yake. Kwa mfano, Danieli 3:1-6 huripoti kwamba Nebukadreza alisimamisha sanamu kubwa sana iabudiwe na watu wote. Waakiolojia wamepata uthibitisho mwingine wa kwamba mtawala huyo alijaribu kuwafanya watu wake wahusike zaidi katika mambo ya kitaifa na ya kidini. Vivyo hivyo, Danieli aandika juu ya mtazamo wa Nebukadreza wa kujisifia miradi yake mingi ya ujenzi. (Danieli 4:30) Hivi majuzi, waakiolojia wamethibitisha kwamba Nebukadreza kwa kweli alitegemeza miradi mingi ya ujenzi uliofanywa Babiloni. Kuhusu kujisifu—hata matofali yenyewe yalikuwa na jina lake! Wachambuzi wa Danieli hawawezi kueleza jinsi mdanganyifu wanayesema aliishi nyakati za Makabayo (167-63 K.W.K.) angeweza kujua juu ya miradi hiyo ya ujenzi—karne nne baada ya ujenzi huo na muda mrefu kabla ya waakiolojia kuigundua.

18. Simulizi la Danieli la aina mbalimbali za adhabu chini ya utawala wa Babiloni na utawala wa Uajemi zaonyeshaje usahihi?

¹⁸ Kitabu cha Danieli chafunua pia tofauti kuu kati ya sheria ya Babiloni na sheria ya Umedi na Uajemi. Kwa kielelezo, chini ya sheria ya Babiloni waandamani watatu wa Danieli walitupwa kwenye tanuru yenye moto kwa kukataa kutii amri ya mfalme. Makumi ya miaka baadaye, Danieli alitupwa katika tundu la simba kwa kukataa kutii sheria ya Uajemi iliyopingana na dhamiri yake. (Danieli 3:6; 6:7-9) Watu fulani wamejaribu kulikataa simulizi la tanuru na kusema kwamba ni hekaya, lakini waakiolojia wamepata barua yenyewe kutoka Babiloni iliyotaja kihususa aina hiyo ya adhabu. Hata hivyo, kwa Wamedi na Waajemi moto ulikuwa mtakatifu. Kwa hiyo, walitumia namna nyingine katili za kuadhibu. Kwa sababu hiyo, tundu la simba halitushangazi.

19. Kitabu cha Danieli hudhihirisha tofauti gani kati ya mifumo ya kisheria ya Babiloni na ya Umedi na Uajemi?

¹⁹ Tofauti nyingine yatokea. Danieli aonyesha kwamba Nebukadreza angeweza kutunga sheria na kuzibadili ghafula-ghafula. Dario hangeweza kubadili ‘sheria za Wamedi na Waajemi’—hata zile ambazo yeye mwenyewe alikuwa ametunga! (Danieli 2:5, 6, 24, 46-49; 3:10, 11, 29; 6:12-16) Mwanahistoria John C. Whitcomb aandika hivi: “Historia ya kale huthibitisha tofauti hiyo iliyokuwa kati ya Babiloni, ambapo mfalme alikuwa juu ya sheria, na Umedi na Uajemi, ambapo mfalme alikuwa chini ya sheria.”

20. Ni mambo gani yanayohusu karamu ya Belshaza yanayoonyesha kwamba Danieli alijua desturi za Babiloni kwa kuwa alijionea?

²⁰ Simulizi lenye kusisimua la karamu kubwa ya Belshaza, lililorekodiwa katika Danieli sura ya 5, lina habari tele. Yaonekana, karamu hiyo ilianza kwa chakula kidogo na kunywa kupindukia, kwa kuwa divai yatajwa mara kadhaa. (Danieli 5:1, 2, 4) Hata michoro iliyochongwa ya sherehe kama hizo huonyesha divai peke yake ikinywewa. Basi, yaelekea divai ilikuwa muhimu sana kwenye karamu kama hizo. Danieli pia ataja kwamba wanawake walikuweko kwenye karamu hiyo kubwa—wake za mfalme na masuria wake. (Danieli 5:3, 23) Akiolojia yategemeza jambo hilo linalotajwa juu ya desturi ya Babiloni. Wayahudi na Wagiriki wa enzi ya Makabayo hawakuwaruhusu wake wajiunge na wanaume kwenye karamu. Huenda hiyo ndiyo sababu nakala za awali za tafsiri ya Septuagint ya Kigiriki ya kitabu cha Danieli hazikuwataja wanawake hao.c Hata hivyo, mtu anayedaiwa aliandika habari za udanganyifu katika kitabu cha Danieli angeishi wakati uleule wa utamaduni wa Kiyunani (Kigiriki), na pengine hata muhula uleule uliotokeza Septuagint!

21. Kuna sababu gani yenye kupatana na akili kabisa ya Danieli kujua vizuri nyakati na desturi za uhamisho Babiloni?

²¹ Kukiwa na habari zote hizo, yaonekana kuwa jambo la ajabu sana kwamba kichapo Britannica kingeweza kumtaja mwandishi wa kitabu cha Danieli kuwa alikuwa na ufahamu “wa kijuujuu tu na usio sahihi” juu ya nyakati za uhamisho. Mdanganyifu yeyote wa karne zilizofuata angeweza kujuaje vizuri desturi za Babiloni na Uajemi? Pia, kumbuka kwamba milki zote mbili zilikuwa zimedhoofika muda mrefu kabla ya karne ya pili K.W.K. Yaonekana hakukuwa na waakiolojia wakati huo; wala Wayahudi wa wakati huo hawakuonea fahari kujua tamaduni na historia za kigeni. Danieli nabii, mtu aliyejionea kwa macho nyakati na matukio aliyoeleza juu yake, ndiye tu angeweza kuandika kitabu cha Biblia chenye jina lake.

JE, MAMBO YA NJE YATHIBITISHA KWAMBA KITABU CHA DANIELI NI UDANGANYIFU?

22. Wachambuzi hudai nini juu ya mahali pa kitabu cha Danieli katika Maandiko ya Kiebrania yaliyokubaliwa?

²² Mojawapo ya mabishano ya kawaida sana dhidi ya kitabu cha Danieli hutia ndani mahali pake katika Maandiko ya Kiebrania yaliyokubaliwa. Marabi wa kale walipanga vitabu vya Maandiko ya Kiebrania katika vikundi vitatu: Sheria, Manabii, na Maandishi. Hawakukiorodhesha kitabu cha Danieli miongoni mwa Manabii, bali miongoni mwa Maandishi. Wachambuzi wadai kwamba hilo lamaanisha haikosi kitabu hicho hakikujulikana wakati ambapo vitabu vya manabii wengine vilipokuwa vikikusanywa pamoja. Chawekwa katika kikundi cha Maandishi yamkini kwa sababu vitabu hivyo vilikusanywa baadaye.

23. Wayahudi wa kale walikionaje kitabu cha Danieli, nasi twajuaje?

²³ Hata hivyo, si watafiti wote wa Biblia ambao hukubali kwamba marabi wa kale waligawanya maandiko yaliyokubaliwa kwa njia thabiti hivyo au kwamba hawakutia ndani kitabu cha Danieli miongoni mwa Manabii. Lakini hata ikiwa marabi walikiorodhesha kitabu cha Danieli miongoni mwa Maandishi, je, hilo lingethibitisha kwamba kiliandikwa baadaye? La. Wasomi wenye kusifika wamedokeza sababu kadhaa ambazo zingeweza kuwafanya marabi wasikitie kitabu cha Danieli katika Manabii. Kwa mfano, huenda walifanya hivyo kwa sababu kitabu hicho kiliwaudhi au kwa sababu walimwona Danieli mwenyewe kuwa tofauti na manabii wengine kwa kuwa alikuwa na wadhifa usio wa kidini katika nchi ya kigeni. Kwa vyovyote, jambo la maana ni hili: Wayahudi wa kale walikistahi sana kitabu cha Danieli nao waliamini kuwa kilikuwa sehemu ya maandiko yaliyokubaliwa. Isitoshe, uthibitisho wadokeza kwamba Maandiko ya Kiebrania yaliyokubaliwa yalichaguliwa muda mrefu kabla ya karne ya pili K.W.K. Hakukuwa na idhini ya kuongeza vitabu vya baadaye, kutia ndani vitabu fulani vilivyoandikwa katika karne ya pili K.W.K.

24. Kitabu cha kiapokrifa Ecclesiasticus kimetumiwaje dhidi ya kitabu cha Danieli, na ni nini kinachoonyesha kusababu huko kuwa kwenye kosa?

²⁴ Ajabu ni kwamba, mojawapo ya vitabu hivyo vya baadaye vilivyokataliwa, kimetumiwa kupinga kitabu cha Danieli. Kitabu cha kiapokrifa Ecclesiasticus, kilichoandikwa na Jesus Ben Sirach, yaonekana kiliandikwa wapata mwaka wa 180 K.W.K. Wachambuzi hupenda kutaja kwamba Danieli hatajwi katika orodha ndefu ya watu waadilifu katika kitabu hicho. Wao husababu kwamba haikosi Danieli hakujulikana wakati huo. Ubishi huo wakubaliwa na wasomi wengi. Lakini fikiria hili: Orodha hiyohiyo haitaji Ezra wala Mordekai (ambao walikuwa watu mashuhuri machoni pa Wayahudi wa baada ya uhamisho), wala Mfalme Yehoshafati mwema, wala yule mtu mnyoofu, Yobu; kati ya waamuzi wote, yamtaja Samweli peke yake.d Kwa sababu watu hao hawatajwi katika orodha ambayo si kamili, iliyo katika kitabu kisicho sehemu ya maandiko yaliyokubaliwa, je, tuseme kwamba wote hao walibuniwa? Dhana hiyo yenyewe haipatani na akili hata kidogo.

USHUHUDA WA NJE UNAOTETEA DANIELI

25. (a) Yosefo alithibitishaje ukweli wa simulizi la Danieli? (b) Simulizi la Yosefo juu ya Aleksanda Mkuu na kitabu cha Danieli lapatanaje na historia inayojulikana? (Ona kielezi-chini cha pili.) (c) Uthibitisho wa lugha wategemezaje kitabu cha Danieli? (Ona ukurasa wa 26.)

²⁵ Acheni tufikirie tena utetezi. Imedokezwa kwamba hakuna kitabu kingine cha Maandiko ya Kiebrania ambacho kimethibitishwa kuwa cha kweli kama kitabu cha Danieli. Kwa kielelezo: Yule mwanahistoria Myahudi ajulikanaye sana, Yosefo, athibitisha kwamba ni chenye kutumainika. Asema kwamba Aleksanda Mkuu alikuja Yerusalemu wakati wa vita yake dhidi ya Uajemi katika karne ya nne K.W.K., na huko makuhani walimwonyesha nakala ya kitabu cha Danieli. Aleksanda mwenyewe alikata kauli kwamba maneno aliyoonyeshwa ya unabii wa Danieli, yalirejezea kampeni yake mwenyewe ya kijeshi iliyohusisha Uajemi.e Hilo lingekuwa karne moja na nusu hivi kabla ya ule “udanganyifu” udaiwao na wachambuzi. Bila shaka, wachambuzi wamemshambulia Yosefo juu ya maneno hayo. Pia wamemshambulia kwa kutaarifu kwamba baadhi ya unabii wa kitabu cha Danieli ulitimizwa. Hata hivyo, kama vile mwanahistoria Joseph D. Wilson alivyosema, “Yamkini, [Yosefo] alijua mengi zaidi juu ya suala hilo kuliko wachambuzi wote duniani.”

26. Hatikunjo za Bahari ya Chumvi zimetegemezaje kutumainika kwa kitabu cha Danieli?

²⁶ Kutumainika kwa kitabu cha Danieli kulitegemezwa zaidi wakati Hatikunjo za Bahari ya Chumvi zilipopatikana katika mapango ya Qumran, Israel. Kwa kushangaza, kati ya magunduzi hayo ya mwaka wa 1952 kulikuwa hatikunjo nyingi na vipande vingi vya kitabu cha Danieli. Cha kale zaidi chakadiriwa kuwa cha mwishoni mwa karne ya pili K.W.K. Kwa hiyo, kitabu cha Danieli tayari kilijulikana sana na kustahiwa na wengi mapema hivyo. Kichapo The Zondervan Pictorial Encyclopedia of the Bible chataarifu hivi: “Jambo la kwamba Danieli kiliandikwa wakati wa Wamakabayo sasa lazima litupiliwe mbali, hasa kwa kuwa haingewezekana kuwe na kipindi cha kutosha kati ya kuandikwa kwa Danieli na kupatikana kwa nakala zake mbalimbali katika maktaba ya farakano la kidini la Makabayo.”

27. Ni uthibitisho gani ulio wa kale zaidi unaoonyesha kwamba Danieli alikuwa mtu halisi aliyejulikana sana wakati wa uhamisho Babiloni?

²⁷ Hata hivyo, kuna uthibitisho wa kale zaidi na wenye kutegemeka zaidi wa kitabu cha Danieli. Mmojawapo wa watu walioishi wakati mmoja na Danieli alikuwa nabii Ezekieli. Yeye pia alikuwa nabii wakati wa uhamisho Babiloni. Kitabu cha Ezekieli chamtaja Danieli kwa jina mara kadhaa. (Ezekieli 14:14, 20; 28:3) Marejezo hayo yaonyesha kwamba wakati wa maisha yake binafsi, katika karne ya sita K.W.K., Danieli tayari alijulikana sana kuwa mtu mwadilifu na mwenye hekima, astahiliye kutajwa pamoja na Noa na Yobu wenye kumhofu Mungu.

SHAHIDI MKUBWA ZAIDI

28, 29. (a) Ni uthibitisho gani ulio wenye kusadikisha zaidi kuliko wote wa kwamba kitabu cha Danieli chatumainika? (b) Kwa nini tuukubali ushuhuda wa Yesu?

²⁸ Hatimaye, acheni tumfikirie shahidi mkubwa kuliko wote ashuhudiaye kutumainika kwa Danieli—si mwingine ila Yesu Kristo. Katika mazungumzo yake ya siku za mwisho, Yesu arejezea “Danieli nabii” na vilevile mojawapo ya unabii wa Danieli.—Mathayo 24:15; Danieli 11:31; 12:11.

²⁹ Basi ikiwa nadharia ya wachambuzi inayohusu Wamakabayo ni sahihi, mojawapo ya mambo mawili lingekuwa kweli. Ama Yesu alidanganywa na udanganyifu huo au hakusema kamwe mambo ambayo Mathayo amnukuu kuwa alisema. Hakuna moja la mambo hayo linaloweza kutegemezwa. Ikiwa hatuwezi kutegemea simulizi la Gospeli ya Mathayo, twaweza kutegemeaje sehemu nyingine za Biblia? Tukiondoa sentensi hizo, nani ajuaye ni maneno yapi mengine tutakayoondoa katika kurasa za Maandiko Matakatifu? Mtume Paulo aliandika hivi: “Andiko lote limepuliziwa na Mungu na ni lenye manufaa kwa kufundisha, . . . kwa kunyoosha mambo.” (2 Timotheo 3:16) Kwa hiyo, ikiwa Danieli alikuwa mdanganyifu, basi Paulo naye alikuwa mdanganyifu pia! Je, Yesu angeweza kudanganywa? La hasha. Alikuwa hai mbinguni kitabu cha Danieli kilipoandikwa. Yesu hata alisema hivi: “Kabla Abrahamu hajakuja kuwako, mimi nimekuwako.” (Yohana 8:58) Kati ya wanadamu wote ambao wamepata kuishi, Yesu ndiye angestahili zaidi kuulizwa habari kuhusu kutumainika kwa kitabu cha Danieli. Lakini hatuhitaji kuuliza. Kama vile ambavyo tumeona, ushuhuda wake u dhahiri sana.

30. Yesu alikithibitishaje zaidi kitabu cha Danieli?

³⁰ Yesu alikithibitisha zaidi kitabu cha Danieli wakati uleule alipobatizwa. Alipata kuwa Mesiya wakati huo, akitimiza unabii katika Danieli kuhusu majuma 69 ya miaka. (Danieli 9:25, 26; ona Sura ya 11 ya kitabu hiki.) Hata kama ingekuwa kweli ile nadharia ya kwamba kitabu cha Danieli kiliandikwa baada ya wakati ambao chadaiwa kiliandikwa, mwandikaji wa Danieli bado alijua juu ya wakati ujao yapata miaka 200 mapema. Bila shaka, Mungu hangepulizia mdanganyifu atoe unabii wa kweli akitumia jina lisilo la kweli. La, ushahidi wa Yesu wakubalika kwa moyo mzima na watu wote walio waaminifu kwa Mungu. Ikiwa wataalamu wote na wachambuzi wote ulimwenguni wangeungana pamoja ili kukishutumu kitabu cha Danieli, ushuhuda wa Yesu ungethibitisha kuwa wamekosea, kwa kuwa yeye ndiye “shahidi mwaminifu na wa kweli.”—Ufunuo 3:14.

31. Kwa nini wachambuzi wengi wa Biblia wangali hawasadiki kutumainika kwa kitabu cha Danieli?

³¹ Hata ushuhuda huo hauridhishi wachambuzi wengi wa Biblia. Baada ya kufikiria habari hiyo kikamili, mtu hana budi kuuliza ikiwa kiasi chochote kile cha ushuhuda kingetosha kuwasadikisha. Profesa mmoja katika Chuo Kikuu cha Oxford aliandika hivi: “Kujibu tu vipingamizi hakutimizi lolote, maadamu bado kuna yale maoni ya awali yenye upendeleo, [ya kwamba] ‘hakuwezi kuwa na unabii unaozidi uwezo wa kibinadamu.’” Kwa hiyo, upendeleo wao wawapofusha. Lakini huo ni uchaguzi wao—na hasara yao.

32. Twatarajia nini katika kujifunza kitabu cha Danieli?

³² Namna gani wewe? Ikiwa waweza kuona kwamba hakuna sababu ya kutosha ya kushuku kutumainika kwa kitabu cha Danieli, basi u tayari kufunga safari ya uvumbuzi yenye kusisimua. Utayaona masimulizi ya Danieli kuwa yenye kusisimua, nao unabii kuwa wenye kuvutia sana. Isitoshe, utaona imani yako ikiongezeka nguvu zaidi na zaidi baada ya kila sura. Hutaghairi kamwe kusikiliza kwa makini unabii wa Danieli!

[Maelezo ya Chini]

UMEFAHAMU NINI?

• Kitabu cha Danieli kimeshtakiwa nini?

• Kwa nini mashambulizi ya wachambuzi dhidi ya kitabu cha Danieli hayana msingi?

• Ni uthibitisho gani unaotegemeza kutumainika kwa simulizi la Danieli?

• Ni uthibitisho gani ulio wenye kusadikisha zaidi wa kwamba kitabu cha Danieli ni chenye kutumainika?

[Sanduku katika ukurasa wa 26

Suala la Lugha

KITABU cha Danieli kilimalizika wapata mwaka wa 536 K.W.K. Kiliandikwa katika Kiebrania na Kiaramu, kukiwa na maneno machache ya Kigiriki na ya Kiajemi. Mchanganyiko huo wa lugha si wa kawaida lakini si wa ajabu katika Maandiko. Kitabu cha Biblia cha Ezra pia kiliandikwa katika Kiebrania na Kiaramu. Hata hivyo, wachambuzi fulani husisitiza kwamba mwandikaji wa Danieli alitumia lugha hizo katika njia inayothibitisha kwamba alikuwa akiandika baada ya mwaka wa 536 K.W.K. Mchambuzi mmoja hunukuliwa sana akisema kwamba matumizi ya maneno ya Kigiriki katika Danieli yadai tarehe ya baadaye ya kutungwa. Asisitiza kwamba Kiebrania chategemeza jambo hilo nacho Kiaramu angalau charuhusu tarehe hiyo—hata tarehe ya karibuni zaidi kama katika karne ya pili K.W.K.

Hata hivyo, si wasomi wote wa lugha wanaokubali. Wataalamu fulani wamesema kwamba Kiebrania cha Danieli chafanana na kile cha Ezekieli na Ezra na chatofautiana na kile kinachopatikana katika vitabu vya baadaye vya kiapokrifa kama vile Ecclesiasticus. Kuhusu Danieli kutumia Kiaramu, fikiria hati mbili zilizopatikana miongoni mwa Hatikunjo za Bahari ya Chumvi. Hizo pia zimeandikwa katika Kiaramu na ni za karne ya kwanza na ya pili K.W.K.—punde baada ya ule unaodaiwa kuwa udanganyifu wa Danieli. Lakini wasomi wameona tofauti kubwa kati ya Kiaramu cha hati hizo na kile kipatikanacho katika Danieli. Hivyo, baadhi yao wadokeza kwamba, kitabu cha Danieli lazima kiwe cha karne kadhaa mapema kuliko wakati ambapo wachambuzi wa kitabu hicho wadai.

Namna gani maneno ya Kigiriki “yenye kutatanisha” katika kitabu cha Danieli? Baadhi ya maneno hayo yamegunduliwa kuwa Kiajemi, wala si Kigiriki hata kidogo! Maneno pekee ambayo bado yadhaniwa kuwa ya Kigiriki ni majina ya ala tatu za muziki. Je, kuwepo kwa maneno hayo matatu kwashurutisha kitabu cha Danieli kipewe tarehe ya baadaye zaidi? La. Waakiolojia wamegundua kwamba utamaduni wa Kigiriki ulikuwa na uvutano karne nyingi kabla ya Ugiriki kuwa serikali ya ulimwengu. Isitoshe, ikiwa kitabu cha Danieli kilitungwa karne ya pili K.W.K., wakati ambapo utamaduni na lugha ya Kigiriki zilienea kotekote, je, kingekuwa na maneno matatu tu ya Kigiriki? Haielekei kuwa hivyo. Yamkini kingekuwa na maneno mengi zaidi. Kwa hiyo, uthibitisho wa lugha kwa kweli wategemeza kutumainika kwa kitabu cha Danieli.

[Picha katika ukurasa wa 12]

[Picha katika ukurasa wa 20]

(Juu) Maandishi haya yana majisifu ya Nebukadreza juu ya miradi yake ya ujenzi

(Chini) Silinda ya hekalu la Babiloni yamtaja Mfalme Nabonido na mwana wake Belshaza

[Picha katika ukurasa wa 21]

Kulingana na Masimulizi ya Matukio ya Nabonido, jeshi la Koreshi liliingia Babiloni bila kupigana

[Picha katika ukurasa wa 22]

(Kulia) Yale “Masimulizi ya Mistari ya Nabonido” yaripoti kwamba Nabonido alimkabidhi mwana wake wa kwanza utawala

(Kushoto) Rekodi ya Babiloni ya uvamizi wa Nebukadreza dhidi ya Yuda