Kalenda ya Kiyahudi Ni Sahihi Kadiri Gani?

KULINGANA na kalenda ya Kiyahudi, Alhamisi, Septemba 16, 1993, ilikuwa siku ya kusherehekea Rosh Hashanah. Kulingana na mapokeo, mbiu ya kondoo, au tarumbeta ya pembe ya kondoo-dume, ilipigwa kutangaza mwaka mpya uliokuwa ukianza. Mwaka huo ni 5754 (kalenda ya Kiyahudi), na unaanzia Septemba 16, 1993, hadi Septemba 5, 1994.

Mara moja, twaona kwamba kuna tofauti ya miaka 3,760 kati ya hesabu ya wakati ya Wayahudi na kalenda ya Magharibi, au ya Kigregori, ambayo sasa hutumiwa kwa kawaida. Kwa nini kuna tofauti hiyo? Na kalenda ya Kiyahudi ni sahihi kadiri gani?

Kujua Mahali pa Kuanzia Hesabu

Mfumo wowote wa kuhesabu wakati ni lazima uwe na mahali hususa pa kuanzia hesabu au pa kurejezewa. Kwa kielelezo, Jumuiya ya Wakristo huhesabu wakati kuanzia mwaka unaosemwa kuwa Yesu Kristo alizaliwa. Tarehe zinazoanzia wakati huo zasemwa kuwa katika enzi ya Kikristo. Mara nyingi hizo huonyeshwa kwa herufi A.D., kutokana na maneno ya Kilatini anno Domini, yanayomaanisha “katika mwaka wa Bwana.” Tarehe za kabla ya pindi hiyo huwekewa alama B.C., “Kabla ya Kristo.”a Wachina wenye kufuata mapokeo vilevile huhesabu wakati kuanzia 2698 K.W.K., uliokuwa mwanzo wa utawala wa Huang-Ti, Mtawala Mmanjano aliyekuwa mashuhuri sana. Hivyo, kwa Wachina, Februari 10, 1994, ulikuwa mwanzo wa mwaka wa 4692 wenye kutegemea mwezi halisi. Lakini, vipi juu ya kalenda ya Kiyahudi?

The Jewish Encyclopedia yasema: “Njia ya sasa inayotumiwa kwa kawaida miongoni mwa Wayahudi ya kuandika tarehe ya tukio fulani ni kutaja hesabu ya miaka ambayo imepita tangu uumbaji wa ulimwengu.” Mfumo huo, ujulikanao miongoni mwa Wayahudi kuwa Enzi ya Uumbaji, ulianza kutumiwa kwa kawaida karibu karne ya tisa W.K. Hivyo, tarehe katika kalenda za Kiyahudi mara nyingi hutanguliwa na mtajo A.M. Huo wamaanisha anno mundi, ambayo ni ufupi wa maneno ab creatione mundi, yanayomaanisha “tangu uumbaji wa ulimwengu.” Kwa kuwa mwaka wa sasa ni A.M. 5754, kulingana na mfumo huo wa kuhesabu wakati, “uumbaji wa ulimwengu” waonwa kuwa ulifanyika miaka 5,753 iliyopita. Ebu tuone jinsi wanavyopata mwaka huo.

“Enzi ya Uumbaji”

Encyclopaedia Judaica (1971) yatoa maelezo haya: “Katika hesabu kadhaa za marabi ile ‘Enzi ya Uumbaji’ ilianza katika vuli ya miaka kati ya 3762 na 3758 K.W.K. Hata hivyo, kutokea karne 12 W.K., ilikuja kukubalika kwamba ‘Enzi ya Uumbaji’ ilianza mwaka wa 3761 K.W.K. (kihususa, mnamo Okt. 7 wa mwaka huo). Hesabu hiyo inategemea msingi wa kronolojia (mfuatano wa matukio) inayopatikana katika Biblia na katika fasihi za mapema za Kiyahudi za baada ya nyakati za Biblia.”

Mfumo wa kuhesabu tarehe kutokea “uumbaji wa ulimwengu” hasa inategemea fasiri za marabi za rekodi za Biblia. Kwa sababu marabi ambao ni wasomi pamoja na wale wa Jumuiya ya Wakristo waamini kwamba ulimwengu na kila kitu kilichomo ndani yao uliumbwa kwa siku sita halisi zenye muda wa saa 24, wao wafikiri kwamba uumbaji wa mtu wa kwanza, Adamu, ulifanyika katika mwaka uleule ambao ulimwengu uliumbwa. Lakini, hilo si kweli kabisa.

Sura ya kwanza ya Mwanzo yaanza kwa kusema: “Hapo mwanzo Mungu aliziumba mbingu na nchi.” Kisha inaendelea kueleza mambo ambayo Mungu alifanya katika “siku” sita mfululizo ili afanyize dunia kutokana na hali ya “ukiwa” hadi kuwa mahali pafaapo wanadamu kuishi. (Mwanzo 1:1, 2) Mamilioni ya miaka yangeweza kupita kati ya hatua hizo mbili. Isitoshe, siku za uumbaji hazikuwa pindi za muda wa saa 24, kana kwamba utendaji wa Muumba ulidhibitiwa na muda huo wa wakati. Jambo la kwamba “siku” moja katika muktadha huu waweza kuwa muda uzidio saa 24 laonyeshwa na Mwanzo 2:4, linalotaja pindi zote za uumbaji kuwa “siku” moja. Maelfu mengi ya miaka yalipita kati ya siku ya kwanza ya uumbaji na ya sita, Adamu alipoumbwa. Kupatia uumbaji wa Adamu na ule wa mbingu na dunia halisi tarehe moja ya uumbaji hakupatani na Maandiko wala si kisayansi. Lakini, ilijulikanaje kwamba “Enzi ya Uumbaji” ilianza katika 3761 K.W.K.?

Msingi wa Kronolojia

Kwa ubaya, nyingi za fasihi za Kiyahudi zilizotegemeza hesabu tunazozungumzia hazipo tena. Kile kinachobakia ni kronolojia ambayo awali iliitwa Seder ʽOlam (Taratibu ya Ulimwengu). Yasemwa kwamba iliandikwa na msomi wa Talmudi Yose ben Halafta wa karne ya pili W.K. Kronolojia hiyo (baadaye iliitwa Seder ʽOlam Rabbah ili kuitofautisha na masimulizi ya matukio ya Enzi za Kati iliyokuwa na kichwa Seder ʽOlam Zuṭa) yatoa historia ya kufuatana na matukio kutokea Adamu hadi uasi wa Wayahudi dhidi ya Roma katika karne ya pili W.K. wakiwa chini ya Mesiya bandia Bar Kokhba. Mwandikaji alipataje habari kama hizo?

Ingawa Yose ben Halafta alijitahidi kufuata masimulizi ya Biblia, yeye aliongezea fasiri zake mwenyewe mahali ambapo andiko halitaji wazi tarehe zilizohusika. “Katika hali nyingi, . . . alitoa tarehe kulingana na mapokeo, na kuingiza kando, misemo na halakot [mapokeo] ya marabi waliotangulia na ya marika wake,” yasema The Jewish Encyclopedia. Wengine walimfafanua hata vibaya zaidi katika uchunguzi wao. The Book of Jewish Knowledge chakazia hivi: “Yeye alihesabu kuanzia Enzi ya Uumbaji na, kwa kufuatana nayo, akatoa tarehe zisizothibitishwa kwa matukio kadhaa ya Kiyahudi yaliyodhaniwa kuwa yalitendeka kuanzia Adamu, mtu wa kwanza, hadi Aleksanda Mkuu.” Lakini fasiri na nyongeza kama hizo ziliathirije usahihi na ukweli wa kronolojia ya Kiyahudi? Ebu tuone.

Mapokeo na Fasiri

Kwa kupatana na mapokeo ya marabi, Yose ben Halafta alipiga hesabu na kupata kwamba hekalu la pili katika Yerusalemu lilidumu jumla ya miaka 420. Hesabu hiyo ilitegemea fasiri ya marabi ya unabii wa Danieli wa “majuma sabini,” au miaka 490. (Danieli 9:24) Kipindi hicho cha wakati kilisemwa kuwa ule muda uliokuwa kati ya uharibifu wa hekalu la kwanza na wa hekalu la pili. Akiondoa miaka 70 kwa ajili ya uhamisho wa Babiloni, Yose ben Halafta alifikia uamuzi kwamba hekalu la pili lilidumu miaka 420.

Hata hivyo, fasiri hiyo yakabiliwa na tatizo zito. Ule mwaka wa kupinduliwa kwa Babiloni (539 K.W.K.) na vilevile ule mwaka wa kuharibiwa kwa hekalu (70 W.K.) ni tarehe za kihistoria zinazojulikana. Kwa hiyo, kile kipindi cha hekalu la pili ni lazima kiwe miaka 606 badala ya miaka 420. Kwa kusema kwamba kipindi hicho kilikuwa cha muda wa miaka 420 pekee, kronolojia ya Kiyahudi yapungukiwa miaka 186.

Unabii wa Danieli hauhusu muda ambao hekalu katika Yerusalemu lingebaki bila kuharibiwa. Badala ya hivyo, ulitabiri wakati ambao Mesiya angetokea. Unabii huo waonyesha waziwazi kwamba “tangu kuwekwa amri ya kutengeneza na kuujenga upya Yerusalemu hata zamani zake masihi aliye mkuu; [kungekuwa] na majuma saba; na majuma sitini na mawili.” (Danieli 9:25, 26) Ingawa msingi wa hekalu ulijengwa katika mwaka wa pili wa kurudi kwa Wayahudi kutoka uhamishoni (536 K.W.K.), “amri” ya kujenga jiji la Yerusalemu haikutolewa mpaka “mwaka wa ishirini wa mfalme Artashasta.” (Nehemia 2:1-8) Historia sahihi ya kilimwengu yasema mwaka huo ni 455 K.W.K. Tukihesabu mbele “majuma” 69, au miaka 483, twafikia 29 W.K. Huo ulikuwa ndio wakati wa kutokea kwa Mesiya, kwenye ubatizo wa Yesu.b

Jambo jingine kuhusu fasiri ya marabi lililotokeza kosa kubwa katika kronolojia ya Kiyahudi lahusu wakati wa kuzaliwa kwa Abrahamu. Marabi waliongeza miaka ya vizazi vilivyofuatana vilivyoorodheshwa kwenye Mwanzo 11:10-26 na kusema kwamba kipindi kinachoanzia Furiko hadi kuzaliwa kwa Abrahamu (Abramu) kilikuwa cha miaka 292. Lakini, tatizo latokana na fasiri ya marabi ya mstari wa 26, usemao hivi: “Tera akaishi miaka sabini, akamzaa Abramu, na Nahori, na Harani.” Kutokana na hayo, mapokeo ya Kiyahudi yalidhani kwamba Tera alikuwa na miaka 70 Abramu alipozaliwa. Lakini, mstari huo hausemi kihususa kwamba Tera akamzaa Abrahamu akiwa na miaka 70. Badala ya hivyo, unasema tu kwamba akawazaa wana watatu baada ya kuwa na umri wa miaka 70.

Ili kupata umri sahihi wa Tera alipomzaa Abrahamu, twahitaji tu kusoma masimulizi ya Biblia. Kutokana na Mwanzo 11:32–12:4, twajifunza kwamba baada ya kifo cha Tera akiwa na umri wa miaka 205, Abrahamu na familia yake ilihama Harani kwa uelekezi wa Yehova. Wakati huo Abrahamu alikuwa na miaka 75. Kwa hiyo, ni lazima Abrahamu alizaliwa Tera alipokuwa na miaka 130, badala ya miaka 70. Hivyo, kile kipindi kinachoanzia Furiko hadi kwenye kuzaliwa kwa Abrahamu kilikuwa cha miaka 352, badala ya miaka 292. Kronolojia ya Kiyahudi inakosea hapo kwa miaka 60.

Heshima ya Kidini

Makosa kama hayo katika Seder ‘Olam Rabbah na vichapo vingine vya kronolojia vya Talmudi yametokeza aibu kubwa na kutokeza mjadala miongoni mwa wasomi wa Kiyahudi. Ingawa majaribio mengi yamefanywa ili kupatanisha kronolojia hiyo na mambo hakika ya kihistoria, hayo hayajafanikiwa kabisa. Kwa nini? “Upendezi wao haukuwa wa kisomi sana kama ulivyokuwa wa kidini,” lasema Encyclopaedia Judaica. “Ilikuwa ni lazima mapokeo yatetewe kwa hali yoyote ile, hasa dhidi ya mafarakano yenye upinzani.” Badala ya kuondoa mvurugo unaoletwa na mapokeo yao, wasomi fulani wa Kiyahudi walijaribu kupuuza masimulizi ya Biblia. Wengine walijaribu kupata utegemezo katika hekaya na mapokeo ya Kibabiloni, Kimisri, na Kihindu.

Kwa hiyo, wanahistoria hawaioni tena ile “Enzi ya Uumbaji” kuwa kichapo cha kronolojia cha kutegemewa. Ni wasomi wachache tu wa Kiyahudi wawezao kuthubutu kujaribu kukitetea, na hata vichapo vyenye mamlaka kama vile The Jewish Encyclopedia na Encyclopaedia Judaica kwa ujumla hukipuuza. Kwa hiyo, njia ya mapokeo ya Kiyahudi ya kuhesabu wakati tokea uumbaji wa ulimwengu haiwezi kuonwa kuwa sahihi kwa maoni ya kronolojia ya Biblia, ambayo ni jedwali-wakati ya kiunabii ya Yehova Mungu.

[Maelezo ya Chini]