‘Kufahamu Sisi Ni Nini Wakati wa Ukumbusho’
“Kama sisi tungefahamu sisi wenyewe ni nini, hatungehukumiwa . . . ili kwamba tusipate kuwa wenye kulaaniwa vikali.”—1 WAKORINTHO 11:31, 32, NW.
1. Wakristo wa kweli wataka kuepuka nini kwa uhakika, na kwa nini?
MKRISTO hataki kamwe kamwe kuhukumiwa vibaya na Yehova. Kutopendeza “Hakimu wa dunia yote” kungeweza kuongoza kwenye ‘kulaaniwa vikali pamoja na ulimwengu’ na kupoteza wokovu. Ndivyo ilivyo tuwe twatumainia uhai mbinguni pamoja na Yesu au uhai usio na mwisho katika paradiso ya kidunia.—Mwanzo 18:25; 1 Wakorintho 11:32, NW.
2, 3. Tungeweza kuhukumiwa vibaya katika jambo gani, na Paulo alisema nini juu ya hili?
2 Katika 1 Wakorintho sura ya 11, mtume Paulo alinena juu ya eneo moja ambamo tungeweza kuja hukumuni. Ingawa alielekeza maelezo yake kwa Wakristo wapakwa-mafuta, shauri lake ni la maana kwa wote, hasa katika majira haya. Kufahamu sisi wenyewe ni nani kwaweza kutusaidia tupate kibali cha Mungu tusihukumiwe. Katika kuzungumza juu ya mwadhimisho wa kila mwaka wa Mlo wa Jioni wa Bwana, Paulo aliandika hivi:
3 “Bwana Yesu katika usiku ambamo yeye alikuwa akienda kutolewa alichukua mkate na, baada ya kutoa shukrani, akauvunja na kusema: ‘Huu humaanisha mwili wangu ambao ni kwa ajili yenu. Fulizeni kufanya hivi kwa kukumbuka mimi.’ Alifanya hivyo hivyo kwa habari ya kikombe pia, baada ya yeye kwisha kuwa na mlo wa jioni, akisema: ‘Kikombe hiki humaanisha agano jipya kwa nguvu za damu yangu. Fulizeni kufanya hivi, mara nyingi nyinyi mnapokinywa, kwa kukumbuka mimi.’ Kwa maana mara nyingi nyinyi mnapokula mkate huu na mnapokunywa kikombe hiki, mwafuliza kupiga mbiu juu ya kifo cha Bwana, mpaka yeye awasili.”—1 Wakorintho 11:23-26, NWa
4. Kutatukia nini jioni ya Aprili 10, 1990?
4 Baada ya mshukojua siku ya Aprili 10, 1990, Mashahidi wa Yehova wataadhimisha Ukumbusho wa kifo cha Kristo. Kwa kawaida, kikundi chenye kukusanyika kitakuwa kundi moja; hivyo kutakuwako nafasi ya watu ambao hawajawa Mashahidi. Mkutano huo utakuwaje? Kutakuwa na hotuba ya Kibiblia. Halafu, baada ya sala, mkate utapitishwa. Sala nyingine yatoa utangulizi wa kupitisha kikombe. Badala ya haya yote kufuata desturi rasmi ya ibada au utaratibu fulani usiopindika, hesabu ya mikate au vikombe na jinsi ipitishwavyo yapangwa kulingana na hali ya mahali. Jambo kuu ni kwamba vitu hivyo vifikishwe kwa wahudhuriaji wote, hata ingawa walio wengi watavipitisha tu bila kuvishiriki. Ingawa hivyo, ni vitu gani vyenye kupitishwa, navyo vyamaanisha nini? Zaidi ya hilo, twapaswa kufikiria nini mapema ili tufahamu sisi wenyewe ni nani?
“Huu Humaanisha Mwili Wangu”
5, 6. (a) Yesu alifanya nini na mkate? (b) Alitumia mkate wa namna gani?
5 Tumesoma mambo ambayo Paulo ‘alipokea kutoka kwa Bwana’ kwa habari ya Ukumbusho. Pia kuna masimulizi yaliyofanywa na waandikaji watatu wa Gospeli, mmoja akiwapo wakati Yesu alipoanzisha mwadhimisho huu. (1 Wakorintho 11:23, NW; Mathayo 26:26-29; Marko 14:22-25; Luka 22: 19, 20) Masimulizi haya yasema kwamba kwanza Yesu alichukua mkate, akasali, halafu akauvunja na kuugawanya. Mkate huo ulikuwa nini? Kwa ulinganifu, huo ni nini leo? Wamaanisha au wawakilisha nini?
6 Hapo vilikuwapo vitu vilivyotokana na mlo wa Sikukuu-Kupitwa ya Kiyahudi, kimoja kikiwa ni mkate usio na hamira, ambao Musa aliuita “keki zisizochachwa, mkate wa mteseko.” (Kumbukumbu 16:3; Kutoka 12:8, NW) Mkate huu ulifanyizwa kwa unga-ngano bila kutumia hamira, chumvi, au vikolezo. Kwa kuwa haukutiwa hamira (Kiebrania, mats·tsahʹ). ulikuwa bapa na kuweza kuvunjika kwa urahisi; ilikuwa lazima uvunjwe kwa kiasi cha kulika.—Marko 6:41; 8:6; Matendo 27:35.
7. Mashahidi wa Yehova hutumia nini kwa mkate wakati wa Ukumbusho?
7 Yesu alitumia mkate usiotiwa hamira katika Mlo wa Jioni wa Bwana, na ndivyo wafanyavyo Mashahidi wa Yehova leo. Matzothi ambazo hutumiwa kwa ukawaida na Wayahudi zaweza kutumiwa kwa kusudi hili ikiwa hazikufanyizwa kwa kuongezewa vichanganyo vingine, kama kimea, vitunguu, au mayai. (Matzothi zenye viongezeo hivyo hazingelingana na lile elezo la “mkate wa mteseko.”) Au wazee wa kundi wangeweza kuagiza mtu fulani afanyize mkate usiotiwa hamira kutokana na mkando wa unga-ngano. na maji. Ikiwa unga-ngano haupo, mkate usiotiwa hamira waweza kufanyizwa kwa unga wa shayiri, mchele, mahindi, au nafaka nyingine. Mkando huo huviringwa-viringwa ukawa mwembamba na kuokwa juu ya kikaangio kilichotiwa mafuta ya kugusia-gusia tu.
8. Kwa nini mkate usiotiwa hamira ni kifananishi kifaacho, na kuushiriki kwamaanisha nini? (Waebrania 10:5-7; 1 Petro 4:1)
8 Mkate huo wafaa kwa sababu hauna hamira, ambayo Biblia yatumia kuwakilisha ufisadi au dhambi. Paulo alishauri hivi kuhusu mwanamume asiyefuata adili katika kundi moja: ‘Hamira kidogo huchachisha donge zima. Ondoleeni mbali ile hamira ya zamani, kwamba nyinyi mpate kuwa huru bila mchacho. Kristo sikukuu-kupitwa yetu amedhabihiwa. Acheni tuushike msherehekeo, si kwa hamira ya ubaya na uovu, bali kwa keki zisizochachwa za weupe wa moyo na ukweli.’ (1 Wakorintho 5:6-8, NW; linganisha Mathayo 13:33; 16:6, 12.) Mkate usiotiwa hamira ni kifananishi kinachofaa cha mwili wa Yesu wa kibinadamu, kwa maana yeye alikuwa “mwaminifu-mshikamanifu, asiye na hila, asiyetiwa unajisi, mwenye kutenganishwa na watenda dhambi.” (Waebrania 7:26, NW) Yesu alikuwapo akiwa katika mwili wake mkamilifu wa kibinadamu aliposema hivi kwa mitume: “Chukueni na kula [mkate] huu, wamaanisha mwili wangu.” (Mathayo 26:26, A New Translation of the Bible, ya James Moffatt) Kushiriki mkate kwamaanisha kwamba mtu huitikadi katika manufaa ya dhabihu ya Yesu kwa ajili yake na kuipokea. Ingawa hivyo, mengi zaidi yahusishwa.
Divai Yenye Maana
9. Ni mfano gani mwingine ambao Yesu alisema wapasa kutumiwa?
9 Yesu alitumia kifananisho kingine: “Pia alichukua kikombe, na baada ya kushukuru Mungu akakitoa kwao akisema, ‘Nyweni yacho, nyinyi nyote; hii yamaanisha damu yangu, damu-agano mpya, yenye kudondoshwa kwa ajili ya wengi, ili wapate ondoleo la madhambi yao.’” (Mathayo 26:27, 28, Moffatt) Ni nini kilichokuwa katika hicho kikombe cha ushirika alichokipitisha, nacho chamaanisha nini kwetu wakati tujitahidipo kufahamu sisi wenyewe ni nini?
10. Divai ilipataje nafasi katika Sikukuu-Kupitwa ya Kiyahudi?
10 Musa alipofanya mpangilio wa karamu ya Sikukuu-Kupitwa hapo kwanza, hakutaja kinywaji chochote. Wanachuo wengi huitikadi kwamba divai ilianzishwa katika Sikukuu-Kupitwa muda mwingi baadaye, labda katika karne ya pili K.W.K.b Vyovyote vile, ilikuwa kawaida kutumia divai katika mlo huu katika karne ya kwanza, na Yesu hakuikataa. Aliitumia divai ya Sikukuu-Kupitwa alipokuwa akianzisha Ukumbusho.
11. Ni divai ya namna gani ambayo yafaa kutumiwa wakati wa Mlo wa Jioni wa Bwana?
11 Kwa kuwa Sikukuu-Kupitwa ya Kiyahudi ilitukia muda mrefu baada ya mavuno ya mzabibu, Yesu angalikuwa akitumia, si maji-matunda yasiyochachwa, bali divai nyekundu ambayo ingeweza kwa urahisi kuwakilisha damu yake. (Linganisha Ufunuo 14:20.) Damu ya Kristo haikuhitaji kuongezewa kitu, kwa hiyo divai isiyokolezwa kitu yafaa, badala ya divai zenye kutiwa ukali wa brandi (kama vile port, sherry, au muscatel) au zenye vikolezo au mimea-teketeke vikiwa vimeongezwa (vermouth, Dubonnet, au nyingi za divai za kuamsha hamu ya kula). Ingawa hivyo, sisi hatuhitaji kuwa na wasiwasi divai ilitayarishwaje, kama kiasi fulani cha sukari kiliongezwa wakati wa kuichachisha ili iwe na ladha ya wastani au yenye kileo au kama salfa kidogo ilitumiwa kuizuia isiharibike.c Makundi mengi hutumia divai nyekundu ya kibiashara (kama vile Chianti, Burgundy, Beaujolais, au claret) au divai nyekundu iliyofanyizwa nyumbani. Divai na mkate huwa ni mifano tu, au vifananisho; kwa sababu hiyo, yoyote ambayo haikutumiwa yaweza kupelekwa nyumbani itumiwe baadaye kama chakula kinginecho au vinywaji.
12. Yesu alieleza kwamba divai ina maana gani ya uwakilishi?
12 Uhakika wa kwamba Yesu alinena juu ya damu yake katika usiku wa Sikukuu-Kupitwa ungaliweza kukumbusha juu ya damu ya mwana-kondoo huko nyuma katika Misri. Lakini angalia jinsi Yesu alivyofanya ulinganisho tofauti, akisema: “Kikombe hiki humaanisha agano jipya kwa nguvu za damu yangu ipasayo kumwagwa kwa ajili yenu.” (Luka 22:20, NW) Mapema kidogo Mungu alikuwa amefanyiza agano pamoja na taifa la Israeli wa kimnofu, nalo lilianzishwa kwa damu ya dhabihu za wanyama. Kulikuwako ulinganifu kati ya damu ya dhabihu hizo na damu ya Yesu. Zote mbili zilihusika katika kuanzisha kwa Mungu agano pamoja na taifa la watu wake. (Kutoka 24:3-8; Waebrania 9:17-20) Sehemu moja ya agano la Sheria ilikuwa kwamba Israeli wa kimnofu walikuwa na tazamio la kujumlika kuwa taifa la wafalme-makuhani. (Kutoka 19:5, 6) Hata hivyo, baada ya Israeli kushindwa kushika agano la Yehova, yeye alisema kwamba angeweka “agano jipya” mahali pa “lile la hapo kwanza.” (Waebrania 9:1, 15; Yeremia 31:31-34, NW) Kikombe cha divai ambacho sasa Yesu alipitisha miongoni mwa mitume wenye imani kiliwakilisha agano jipya hili.
13, 14. (a) Kuwa katika agano jipya kwamaanisha nini? (b) Ni jambo gani lamaanishwa na kushiriki kwa mtu ile mifano?
13 Wakristo wenye kuingizwa katika agano jipya hili huja kufanyiza taifa la kiroho la wafalme-makuhani. (Wagalatia 6:16) Mtume Petro aliandika hivi: “Nyinyi ni ‘jamii chaguliwa, ukuhani wa kifalme, taifa takatifu, jamii ya watu yenye kuwa mali ya pekee, kwamba nyinyi mpaswe kutangaza kotekote mambo bora’ ya mmoja aliyeita nyinyi mtoke katika giza kuingia katika nuru yake ya ajabu.” (1 Petro 2:9, NW) Ni wazi ni wokovu gani ambao wao hupokea—uhai mbinguni wakiwa watawala-wenzi pamoja na Yesu. Ufunuo 20:6, NW, wahakikisha hili: “Mwenye furaha na mtakatifu ni yeyote aliye na sehemu katika ufufuo wa kwanza; . . . wao watakuwa makuhani wa Mungu na wa Kristo, na watatawala wakiwa wafalme pamoja naye kwa miaka elfu.”
14 Kwa uhakika, baada ya Yesu kuelekeza mitume wake washiriki mkate na divai ya ufananisho, aliwaambia kwamba ‘wangekula na kunywa kwenye meza yake katika ufalme wake, na kuketi juu ya viti vya ufalme kuhukumu makabila kumi na mawili ya Israeli.’ (Luka 22:28-30, NW) Kwa hiyo, kushiriki mifano ya Ukumbusho kwamaanisha mengi kuliko kuitikadi tu dhabihu ya Yesu. Ni lazima kila Mkristo akubali ukombozi na kujizoeza imani ikiwa atapata uhai wa milele mahali popote. (Mathayo 20:28; Yohana 6:51) Lakini kushiriki mifano kwamaanisha kwamba mtu yUmo katika agano jipya, amechaguliwa kuwa pamoja na Yesu katika Ufalme wake.
Uhitaji wa Kufahamu Mambo Wakati wa Ukumbusho
15. Yesu alianzishaje tumaini jipya kwa watumishi wa Mungu?
15 Kama vile makala iliyotangulia ilivyoeleza, kabla ya wakati wa Yesu watumishi wa Mungu walio waaminifu-washikamanifu hawakuwa na tumaini la kwenda mbinguni. Walitazamia kupata uhai wa milele duniani, makao ya awali ya ainabinadamu. Yesu Kristo alikuwa ndiye wa kwanza kufufuliwa kuwa roho, naye akawa wa kwanza kutoka kwa ainabinadamu kupelekwa mbinguni. (Waefeso 1:20-22; 1 Petro 3:18, 22) Paulo alihakikisha hivyo, akiandika hivi: “Tuna ujasiri wa kupaingia patakatifu kwa damu ya Yesu, njia ile aliyotuanzia iliyo mpya, iliyo hai.” (Waebrania 10:19, 20) Ni nani angefuata, baada ya Yesu kufungua njia hiyo?
16. Wakati ujao una nini kwa ajili ya wale wenye kushiriki mkate na divai?
16 Usiku ambao Yesu alianzisha Mlo wa Jioni wa Bwana, aliambia mitume wake walio waaminifu-washikamanifu kwamba alikuwa akiwatayarishia mahali mbinguni. (Yohana 14:2, 3) Ingawa hivyo, kumbuka kwamba Yesu alisema pia kwamba wenye kushiriki mkate na kikombe wangekuwa katika Ufalme wake na kuketi juu ya viti vya ufalme ili kuhukumu. Je! wangekuwa ni mitume tu? Sivyo, kwa maana baadaye mtume Yohana alijifunza kwamba Wakristo wengine pia wangeshinda na ‘kuketi pamoja na Yesu juu ya kiti chake cha ufalme,’ na wakiwa pamoja wangekuwa ‘ufalme na makuhani ili kutawala juu ya dunia.’ (Ufunuo 3:21; 5:10, NW) Pia Yohana alipata habari juu ya jumla ya Wakristo ‘wenye kununuliwa duniani’—144,000. (Ufunuo 14:1-3, NW) Kwa sababu hili ni “kundi dogo” kwa kulinganishwa na wote ambao wameabudu Mungu muda wa vipindi vyote, ufahamu wa pekee wahitajiwa wakati wa Ukumbusho.—Luka 12:32.
17, 18. (a) Wakristo fulani katika Korintho walitumbukia katika zoea gani? (b) Kwa nini ulaji na unywaji wa kupindukia ulikuwa jambo zito sana? (Waebrania 10:28-31)
17 Paulo alitokeza jambo hili katika barua yake kwa Wakorintho wakati ambapo mitume fulani walikuwa wangali hai na wakati Mungu alipokuwa akiita Wakristo “ili wawe watakatifu.” Paulo alisema kwamba zoea baya lilikuwa limesitawi miongoni mwa wale waliowajibika kushiriki mifano. Baadhi yao walikula milo yao mapema na hapo wakala au wakanywa kupita kiasi, hiyo ikiwafanya wasinzie, waduwazwe katika hisi zao. Tokeo ni kwamba, hawakuweza “kufahamu mwili,” mwili wa Yesu wa kiasili wenye kuwakilishwa na mkate. Je! hilo lilikuwa jambo zito sana? Ndiyo! Kwa kushiriki bila ustahiki, wakawa “wenye hatia mintarafu ya mwili na damu ya Bwana.” Kama wangekuwa chonjo kiakili na kiroho, ‘wangeweza kufahamu walikuwa nini na hawangehukumiwa.’—1 Wakorintho 1:2; 11:20-22, 27-31, NW.
18 Wakristo hao walihitaji kufahamu nini na jinsi gani? Kwanza hasa, iliwalazimu kuthamini katika moyo na akili wito wao wa kuwa miongoni mwa warithi 144,000 wa uhai wa kimbingu. Walifahamuje hivyo, na je! yapasa wengi leo waitikadi kwamba wao ni sehemu ya kikundi kidogo hiki ambacho Mungu amekuwa akikichagua tangu siku ya mitume?
19. Ni hali gani yenye kufunua iliyoenea sana wakati wa Ukumbusho wa 1989?
19 Kwa kweli, ni hesabu ndogo sana ya Wakristo wa kweli leo ambao hufahamu hivyo kuhusu wao wenyewe. Kwenye mwadhimisho wa Mlo wa Jioni wa Bwana katika 1989, zaidi ya 9,479,000 walikusanyika katika makundi ya Mashahidi wa Yehova kuzunguka dunia. Wapata 8,700 walidai kuwa na tumaini la ‘kuokolewa kwa ajili ya ufalme wa kimbingu.’ (2 Timotheo 4:18, NW) Walio wengi zaidi—ndiyo, mamilioni ya Wakristo wengine wabarikiwa walio waaminifu-washikamanifu ambao walikusanyika—walifahamu kwamba tumaini lao halali ni kuishi milele duniani.
20. Wale wa 144,000 hujuaje kwamba wameitwa? (1 Yohana 2:27)
20 Kwenye Pentekoste 33 W.K., Mungu alianza kuchagua 144,000 kwa ajili ya uhai wa kimbingu. Kwa kuwa tumaini hili lilikuwa jipya, lisiloshikwa na watumishi wa Mungu kabla ya wakati wa Yesu, wale wenye kuchaguliwa wangejuaje au wangehakikishiwaje juu ya tumaini hili? Wao hufahamu hivi kwa kupokea ushahidi wa tumaini hilo ambao hutolewa na roho takatifu ya Mungu. Hiyo haimaanishi kwamba wao huiona kikweli roho hiyo (hiyo si mtu) wala kwamba wao huwa na mwono fulani wa kiakili wa roho ikiwasiliana nao, wala hawasikii sauti zenye kutoka kwenye makao ya roho. Paulo aeleza hivi: “Roho yenyewe hutoa ushahidi pamoja na roho yetu kwamba sisi ni watoto wa Mungu . . . Sisi pia ni warithi: warithi kweli kweli wa Mungu, lakini warithi-shirika pamoja na Kristo, mradi sisi twateseka pamoja ili kwamba sisi pia tupate kutukuzwa pamoja.”—Warumi 8:16, 17, NW.
21. (a) Wapakwa-mafuta hujuaje kwamba wana tumaini la kimbingu? (1 Wakorintho 10:15-17) (b) Wapakwa-mafuta mmoja mmoja ni watu wa aina gani, nao hushuhudiaje tumaini lao wakiwa na kiasi?
21 Ushahidi, au ung’amuzi huu, huelekeza upya fikira na tumaini lao. Wangali ni wanadamu, wenye kuonea shangwe vitu vyema vya uumbaji wa kidunia wa Yehova, hata hivyo mwelekezo mkuu wa maisha na mahangaikio yao ni juu ya kuwa warithi-shirika pamoja na Kristo. Hawakufikia kuwa na mtazamio huu kwa mhemko tu. Wao mmoja mmoja ni watu wenye fikira za mtu timamu, wakiwa na usawaziko katika maoni na mwenendo wao. Ingawa hivyo, kwa kutakaswa na roho ya Mungu wana usadikisho kuhusu wito wao, bila kuwa na shaka yenye kung’ang’ania juu ya wito huo. Wao wang’amua kwamba wokovu wao utakuwa wa kwenda mbinguni wakithibitika kuwa wenye imani. (2 Wathesalonike 2:13; 2 Timotheo 2:10-12) Kwa kuelewa dhabihu ya Yesu yamaanisha nini kwao na kufahamu kwamba ni Wakristo wapakwa mafuta kwa roho, wao hushiriki mifano ya Ukumbusho wakiwa na moyo wa kiasi.
22. Walio wengi wa wale wenye kuhudhuria Mlo wa Jioni wa Bwana hufahamu nini?
22 Walio wengi kati ya wale watakaokusanyika kwa utii siku ya Aprili 10 hawana tumaini hilo, kwa maana Mungu hakuwapaka mafuta kwa roho, kuwaita kwenye uhai wa kimbingu. Kama tulivyoona, Mungu alianza kuchagua 144,000 kule nyuma katika siku ya mitume. Lakini wito huo umalizikapo, yatarajiwa kwamba wengine wenye kuja kumwabudu wangekuwa na tumaini lile lililoshikwa na Musa, Daudi, Yohana Mbatizaji, na wenye imani wengine waliokufa kabla Yesu hajafungua njia ya kupata uhai mbinguni. Hivyo, mamilioni ya Wakristo waaminifu-washikamanifu na wenye bidii leo hawashiriki mifano ya Ukumbusho. Wakristo hao hufahamu wao ni nani mbele za Mungu katika maana ya kwamba wao huhisi tumaini lao halali. Wao hunufaika na damu na mwili wa Yesu kwa kusamehewa madhambi yao halafu kupata uhai usio na mwisho duniani.—1 Petro 1:19; 2:24; Ufunuo 7:9, 15.
23. Kwa nini Ukumbusho utakuwa mwadhimisho wenye shangwe? (Linganisha 2 Nyakati 30:21.)
23 Basi, acheni tutazame mbele kwenye mwadhimisho huo wenye furaha siku ya Aprili 10. Utakuwa wakati wa kutumia ufahamu lakini pia wakati wa shangwe. Shangwe kwa ile hesabu ndogo yenye tumaini la kimbingu ambao bila kukosea na kwa utii watashiriki mkate na kikombe. (Ufunuo 19:7) Shangwe pia kwa mamilioni ya Wakristo wenye furaha ambao jioni hiyo watatazama na kujifunza na ambao watumaini kuukumbuka milele mwadhimisho huo wenye kujaa maana wakiwa duniani.—Yohana 3:29.
[Maelezo ya Chini]
a “Katika usiku ambao Yeye alitolewa, Bwana Yesu alichukua mkate; akitoa shukrani, Yeye akauvunja na kusema: ‘Huu ni mwili wangu ambao ni kwa ajili ya nyinyi; fanyeni hivi kuwa ukumbusho wangu.’ Vivyo hivyo Yeye alichukua kikombe wakati chajio kilipokwisha, akasema: ‘Kikombe hiki ndilo agano jipya, lenye kutiwa muhuri kwa damu yangu; kila wakati mkinywapo, fanyeni hivyo kuwa ukumbusho wangu.’”—An Expanded Paraphrase of the Epistles of Paul, ya F. F. Bruce.
b Mwanachuo mmoja atoa kauli hii juu ya kwa nini divai iliongezwa: “[Sikukuu-Kupitwa] haikupaswa tena iwe tukio zito la kuwakusanya kila mwaka wanaume gumbaru; ingekuwa pindi ya shangwe ya msherehekeo wa kijamaa, ambamo unywaji divai ulipatikana kiasili.”—The Hebrew Passover—From the Earliest Times to A.D. 70, cha J. B. Segal.
c Tangu nyakati za kale chumvi, ute mweupe wa mayai, na vitu vingine vimetumiwa kufanya divai isafike au kufanya rangi yayo ionekane wazi zaidi na kuipa ladha, na katika kufanyiza divai Warumi hata walitumia salfa ili iwe kiua-viini.
Jibu Lako Ni Nini?
◻ Kwa nini mkate usiotiwa hamira hupitishwa wakati wa Ukumbusho, nao wafananisha nini?
◻ Ni nini kikombe kinachopitishwa wakati wa Mlo wa Jioni wa Bwana, nacho chawakilisha nini?
◻ Kwa nini ufahamu wahitajiwa kuhusiana na mwadhimisho wa Ukumbusho?
◻ Kwa nini wewe unatazama mbele kwenye Ukumbusho unaokuja?