Sura 4

“Agano la Kale” Ni Lenye Kusadikika Kadiri Gani?

Katika sura chache zinazofuata, tutazungumza juu ya baadhi ya mashtaka yanayoelekezwa juu ya Biblia na wahakiki wa ki-siku-hizi. Baadhi yao hushtaki kwamba Biblia hujipinga na si ya “kisayansi,” na mashtaka hayo yatafuatiwa baadaye. Lakini kwanza, fikiria shtaka linalotolewa mara nyingi kwamba Biblia ni mkusanyo tu wa ngano na hekaya. Je! wapinzani wa Biblia wana misingi imara ya lawama hilo? Kwanza, na tuangalie Maandiko ya Kiebrania, lile liitwalo Agano Jipya.

1, 2. Mazingiwa ya Yeriko yalikuwa namna gani, na ni maswali gani yanayotokezwa kuhusiana nayo?

JIJI moja la kale limezingirwa. Washambulizi walo wamevuka Mto Yordani kwa wingi na sasa wamepiga kambi mbele ya kuta ndefu za jiji hilo. Lakini hizo ni mbinu ngeni za kivita kama nini! Kila siku kwa siku sita, jeshi hilo lenye kuvamia limepiga hatua kuzunguka jiji hilo, likiwa kimya isipokuwa kikundi cha makuhani kilichoandamana nao chenye kupuliza tarumbeta. Sasa, wakati wa siku ya saba, jeshi hilo lapiga hatua kimya kuzunguka jiji hilo mara saba. Ghafula, makuhani hao wapuliza tarumbeta zao kwa nguvu zao zote. Jeshi hilo lavunja kimya chalo kwa kilio kikubwa cha vita, na kuta zilizoinuka sana za jiji hilo zaanguka katika wingu la vumbi, na kuacha jiji hilo bila kinga.—Yoshua 6:1-21.

² Hivyo ndivyo kitabu cha Yoshua, kitabu cha sita cha Maandiko ya Kiebrania, kinavyoeleza anguko la Yeriko lililotukia miaka karibu 3,500 iliyopita. Lakini je! kweli hilo lilitukia? Wahakiki wengi wa Biblia wangejibu kwa uhakika la.a Wao hudai kwamba kitabu cha Yoshua, pamoja na vile vitano vya Biblia vinavyotangulia, ni hekaya zilizoandikwa karne nyingi baada ya matukio hayo yanayodaiwa kuwa yalitukia. Waakiolojia wengi wangejibu la. Kulingana nao, Waisraeli walipofika katika bara la Kanaani, yawezekana hata Yeriko halikuwapo.

3. Kwa nini ni jambo la maana kuzungumza juu ya kama Biblia ina historia ya kweli au la?

³ Hayo ni mashtaka mazito. Unaposoma Biblia, utaona kwamba mafundisho yayo yanakamatana kabisa na historia. Mungu hushughulika na wanaume, wanawake, familia, na mataifa yaliyo halisi, na amri zake hupewa watu walio hai. Wasomi wa ki-siku-hizi wanaotilia shaka Biblia kuwa ya kihistoria wanatilia shaka pia umaana na utegemeko wa ujumbe wayo. Ikiwa ni Neno la Mungu kweli kweli, basi historia yayo lazima iwe yenye kutumainika na isiwe ina hekaya na ngano tu. Je! wahakiki hao wana misingi ya kutilia shaka ukweli wayo wa kihistoria?

Uhakiki wa Biblia—Wategemeka Kadiri Gani?

4-6. Baadhi ya nadharia za Wellhausen za uhakiki wa Biblia ni zipi?

⁴ Uhakiki wa Biblia ulianza kwa nguvu wakati wa karne ya 18 na ya 19. Katika nusu ya pili ya karne ya 19, mhakiki wa Biblia ya Kijerumani, Julius Wellhausen alifanya ipendwe na wengi nadharia ya kwamba vile vitabu sita vya kwanza vya Biblia, kutia ndani Yoshua, viliandikwa katika karne ya tano K.W.K.—karibu miaka elfu moja baada ya matukio yaliyosimuliwa. Hata hivyo, alisema kwamba vilikuwa na habari iliyokuwa imeandikwa mapema zaidi.¹ Nadharia hiyo ilichapwa katika hariri ya 11 ya Encyclopædia Britannica, iliyotangazwa katika 1911, ambayo ilieleza hivi: “Mwanzo ni kitabu cha baada ya uhamisho kilichotungwa na chanzo cha kikuhani (P) cha baada ya uhamisho na vyanzo visivyo vya kikuhani vya mapema zaidi vinavyotofautiana sana na P katika lugha, mtindo na msimamo wa kidini.”

⁵ Wellhausen na wafuasi wake waliiona historia yote iliyoandikwa katika sehemu ya mapema zaidi ya Maandiko ya Kiebrania kuwa “si historia halisi, bali mapokeo yaliyopendwa na wengi ya wakati uliopita.”² Masimulizi ya mapema zaidi yalifikiriwa kuwa mwigizo tu wa historia ya baadaye ya Israeli. Kwa kielelezo, ilisemwa kwamba uadui kati ya Yakobo na Esau haukutukia kamwe, bali ulionyesha uadui kati ya mataifa ya Israeli na Edomu katika nyakati za baadaye.

⁶ Kupatana na hilo, wahakiki hao walihisi kwamba Musa hakupokea kamwe amri yoyote ya kutengeneza sanduku la agano na kwamba lile hema, kitovu cha ibada ya Kiisraeli katika jangwa, halikuwapo kamwe. Pia waliamini kwamba mamlaka ya ukuhani wa Kiharuni iliimarishwa kabisa miaka michache tu kabla ya kuharibiwa kwa Yerusalemu na Wababuloni, jambo ambalo wahakiki hao waliamini lilitukia mwanzoni mwa karne ya sita K.W.K.³

7, 8. Wellhausen alikuwa na “mathibitisho” gani kwa nadharia zake, na je! yalikuwa timamu?

⁷ Walikuwa na “uthibitisho” gani kwa mawazo hayo? Wahakiki wa Biblia hudai waweza kugawanya maandishi-awali ya vitabu vya mapema vya Biblia katika hati kadhaa tofauti. Kanuni ya msingi wanayotumia ni kuwazia kwamba, kwa ujumla, mstari wowote wa Biblia unaotumia neno la Kiebrania kuhusu Mungu (’Elo·himʹ) pekee uliandikwa na mwandikaji mmoja, ambapo mstari wowote unaorejezea Mungu kwa jina lake, Yehova, lazima uwe uliandikwa na mwingine—kama kwamba mwandikaji mmoja hangeweza kutumia mitajo yote miwili.⁴

⁸ Vivyo hivyo, wakati wowote ambapo tukio moja laandikwa zaidi ya mara moja katika kitabu, huchukuliwa kuwa ni uthibitisho wa kazi ya mwandikaji zaidi ya mmoja, hata ingawa vitabu vya kale vya makabila ya mlango wa Shemu vina vielelezo kama hivyo vya mrudio. Kuongezea hayo, hudhaniwa kwamba badiliko lolote la mtindo lamaanisha mwandikaji tofauti. Lakini, hata waandikaji wa lugha za ki-siku-hizi huandika mara nyingi katika mitindo tofauti wakati wa hatua fulani za kazi zao, au wanaposhughulika na habari tofauti.b

9-11. Baadhi ya udhaifu wenye kutokeza wa uhakiki wa Biblia ni upi?

⁹ Je! kuna uthibitisho wowote halisi kwa nadharia hizo? Hata kidogo. Mwelezaji mmoja alisema: “Uhakiki, hata unapokuwa bora, ni wa kukisia na waweza kubadilika, jambo ambalo sikuzote laweza kubadilishwa au kuthibitishwa kuwa kosa na mahali palo kuchukuliwa na jambo jingine. Ni shughuli ya kielimu, inayoweza kupatwa na shaka na makisio yote yasiyoweza kuepukwa katika shughuli hizo.”⁵ Hasa uhakiki wa Biblia ni “wa kukisia na wa kujaribia” kabisa.

¹⁰ Gleason L. Archer, Mdogo, huonyesha dosari nyingine katika kusababu kwa uhakiki wa Biblia. Tatizo, asema, ni kwamba “kikundi cha kuwaza tofauti cha Wellhausen kilianza na dhana tupu (ambayo hakijajishughulisha hata kidogo kuidhihirisha) kwamba dini ya Israeli ilikuwa na chanzo cha kibinadamu tu kama yoyote nyingine, na kwamba ilipasa kuelezwa kuwa ni tokeo la mageuzi tu.”⁶ Yaani, Wellhausen na wafuasi wake walianza na dhana ya kwamba Biblia ilikuwa neno la binadamu tu, na kisha wakasababu kuanzia hapo.

¹¹ Nyuma katika 1909, The Jewish Encyclopedia kilionyesha dhaifu mbili nyingine katika nadharia ya Wellhausen: “Hoja ambazo kwazo Wellhausen ni kama amesadikisha jumla yote ya wahakiki wa Kibiblia wa wakati wake zategemea dhana mbili: kwanza, kwamba sherehe za kidini hukua pamoja na usitawi wa dini; pili, kwamba vyanzo vya kale zaidi kwa lazima hushughulika na hatua za mapema zaidi za usitawi wa sherehe za kidini. Dhana hiyo ya kwanza ni kinyume cha uthibitisho wa tamaduni za kikale, na ile ya pili haiungwi mkono na uthibitisho wa mfumo wa sheria za sherehe za kidini kama zile za India.”

12. Uhakiki wa Biblia wa ki-siku-hizi waonekanaje kwa kufikiria yanayosemwa na akiolojia?

¹² Je! kuna njia yoyote ya kufanyia mtihani uhakiki wa Biblia ili kuona kama nadharia zao ni sahihi au la? The Jewish Encyclopedia kiliendelea kusema hivi: “Ni kama maoni yote ya Wellhausen yategemea uchanganuzi halisi, na yatahitaji kuimarishwa na uchunguzi kwa maoni ya akiolojia ya kawaida.” Kadiri miaka ilivyopita, je! akiolojia ilielekea kuthibitisha nadharia za Wellhausen? The New Encyclopædia Britannica chajibu hivi: “Uhakiki wa kiakiolojia umeelekea kuthibitisha utegemeko wa habari halisi za kihistoria za hata vipindi vya kale zaidi [vya historia ya Biblia] na kukanusha nadharia kwamba masimulizi ya Pentateuki [maandishi ya kihistoria katika vitabu vya mapema zaidi vya Biblia] ni maelezo ya kipindi cha baadaye zaidi.”

13, 14. Ijapokuwa misingi yao yenye kutikisika, ni kwa nini uhakiki wa Biblia wa Wellhausen ungali wakubaliwa na wengi?

¹³ Kwa sababu ya udhaifu wao mwingi, ni kwa nini uhakiki wa Biblia wapendwa sana miongoni mwa wenye elimu leo? Kwa sababu huwaambia mambo wanayotaka kusikia. Msomi mmoja wa karne ya 19 alieleza hivi: “Mimi binafsi, ni kama nilikaribisha kitabu cha Wellhausen kuliko kinginecho chote; kwa maana tatizo lililokuwapo la historia ya Agano la Kale lilionekana kwangu hatimaye limetatuliwa katika njia inayopatana na kanuni ya mageuzi ya kibinadamu ambayo mimi nalazimika kutumia kwa historia ya dini yote.”⁷ Kwa wazi, uhakiki wa Biblia ulikubaliana na miegemeo yake akiwa mwanamageuzi. Na, kwa kweli, nadharia hizo mbili zatimiza kusudi moja. Sawa na ambavyo mageuzi huondoa uhitaji wa kuamini Muumba, ndivyo uhakiki wa Biblia wa Wellhausen humaanisha kwamba si lazima mtu aamini kwamba Biblia ilipuliziwa na Mungu.

¹⁴ Katika karne hii ya 20 ya kuchambua, dhana ya kwamba Biblia si neno la Mungu bali la binadamu laonekana kuwa lenye kukubalika kwa wenye elimu.c Ni rahisi zaidi kwao kuamini kwamba unabii mwingi uliandikwa baada ya utimizo wao kuliko kuukubali kuwa ni wa kweli. Wao hupendelea kutupilia mbali masimulizi ya Biblia ya miujiza kuwa ngano, hekaya, au hadithi za kizee, badala ya kufikiria uwezekano kwamba ilitukia kweli kweli. Lakini rai hiyo imeegemea na haitoi sababu yoyote timamu ya kukataa Biblia kuwa kweli. Uhakiki wa Biblia una dosari kubwa, na shambulizi lao juu ya Biblia limeshindwa kuonyesha kwamba Biblia si Neno la Mungu.

Je! Akiolojia Yaunga Mkono Biblia?

15, 16. Akiolojia ilithibitisha kuwapo kwa mtawala gani wa kale anayetajwa katika Biblia?

¹⁵ Akiolojia ni uwanja wa uchunguzi wenye msingi imara zaidi ya uhakiki wa Biblia. Waakiolojia, kwa kuchimba miongoni mwa mabaki ya staarabu za wakati uliopita, wameongeza kwa njia nyingi kuelewa kwetu jinsi mambo yalivyokuwa nyakati za kale. Hivyo, haishangazi kwamba maandishi ya kiakiolojia hupatana tena na tena na yale tunayosoma katika Biblia. Nyakati nyingine, akiolojia hata imetetea Biblia dhidi ya wahakiki.

¹⁶ Kwa kielelezo, kulingana na kitabu cha Danieli, mtawala wa mwisho katika Babuloni kabla haijaanguka kwa Waajemi aliitwa Belshaza. (Danieli 5:1-30) Kwa kuwa nje ya Biblia hakuna mtajo wowote ulioonekana wa Belshaza, shtaka lilifanywa kwamba Biblia ilikosea na kwamba mwanamume huyo hakupata kuishi kamwe. Lakini katika karne ya 19, silinda ndogo kadhaa zenye mchoro wa maandishi-kabari ziligunduliwa katika mabomoko fulani kusini mwa Iraq. Zilipatikana zina sala kwa ajili ya afya ya mwana mkubwa wa Nabonido, mfalme wa Babuloni. Jina la mwana huyo lilikuwa nani? Belshaza.

17. Twaweza kuelezaje uhakika wa kwamba Biblia humwita Belshaza mfalme, ambapo michoro mingi humwita mwana-mfalme?

¹⁷ Kwa hiyo kulikuwako Belshaza fulani! Hata hivyo, je! yeye alikuwa ni mfalme, Babuloni ilipoanguka? Hati nyingi zilizopatikana baadaye zilikuta akirejezewa kuwa mwana wa mfalme, mwana-mfalme mteuliwa. Lakini hati moja ya maandishi-kabari inayoelezwa kuwa “Simulizi la Aya ya Nabonido” ilinurisha zaidi juu ya cheo cha kweli cha Belshaza. Iliripoti hivi: “Yeye [Nabonido] alikabidhi ‘Kambi’ kwa (mwana) wake mkubwa, mzaliwa wa kwanza, aliviamuru vikosi kotekote katika nchi chini ya (amri) yake. Yeye aliacha (kila kitu), alimkabidhi ufalme.”⁸ Kwa hiyo Belshaza alikabidhiwa ufalme. Hakika, hilo lilimfanya mfalme kabisa!d Uhusiano huo kati ya Belshaza na Nabonido, baba yake, waeleza ni kwa nini Belshaza, wakati wa karamu hiyo ya mwisho katika Babuloni, alitolea kufanya Danieli awe mtawala wa tatu katika Ufalme huo. (Danieli 5:16) Kwa kuwa Nabonido alikuwa mtawala wa kwanza, Belshaza mwenyewe alikuwa mtawala wa pili tu wa Babuloni.

Uthibitisho Mwingine Wenye Kuunga Mkono

18. Akiolojia yatoa habari gani ya kuthibitisha utawala wa Daudi ulileta amani na fanaka?

¹⁸ Kweli kweli, magunduzi mengi ya kiakiolojia yameonyesha usahihi wa kihistoria wa Biblia. Kwa kielelezo, Biblia huripoti kwamba baada ya Mfalme Sulemani kutwaa ufalme kutoka kwa Daudi baba yake, Israeli walifurahia fanaka kubwa zaidi. Twasoma hivi: “Yuda na Israeli walikuwa wengi kama mchanga wa pwani kwa wingi, wakila, na kunywa, na kufurahi.” (1 Wafalme 4:20) Katika kuunga mkono taarifa hiyo, twasoma hivi: “Uthibitisho wa kiakiolojia wafunua kwamba kulikuwako ongezeko la haraka sana la idadi ya watu katika Yuda wakati wa karne ya 10 B.C. na baadaye wakati amani na fanaka aliyoleta Daudi ilipowezesha kujenga miji mingi mipya.”¹⁰

19. Ni habari gani ya ziada inayotolewa na akiolojia kuhusu vita kati ya Israeli na Moabu?

¹⁹ Baadaye, Israeli na Yuda zikawa mataifa mawili, na Israeli ikashinda bara jirani la Moabu. Wakati mmoja Moabu, chini ya Mfalme Mesha, iliasi, na Israeli ikafanya mwafaka pamoja na Yuda na ufalme jirani wa Edomu ili kupigana na Moabu. (2 Wafalme 3:4-27) Kwa kutokeza, katika 1868 katika Jordan, bamba la jiwe lililochongwa liligunduliwa ambalo lilichorwa katika lugha ya Kimoabi likiwa na simulizi la Mesha mwenyewe juu ya pambano hilo.

20. Akiolojia yatuambia nini juu ya Waashuri kuharibu Israeli?

²⁰ Kisha, katika mwaka 740 K.W.K., Mungu aliruhusu ufalme wa kaskazini wa Israeli ulioasi uharibiwe na Waashuri. (2 Wafalme 17:6-18) Akinena juu ya simulizi la Biblia juu ya tukio hilo, mwakiolojia Kathleen Kenyon aeleza hivi: “Huenda mtu akawa na shaka kwamba baadhi ya hayo ni kutia chumvi.” Lakini ndivyo? Yeye aongeza hivi: “Uthibitisho wa kiakiolojia wa anguko la ufalme wa Israeli wakaribia kuwa dhahiri zaidi ya ule wa maandishi ya Kibiblia. . . . Kufutiliwa mbali kabisa kwa miji ya Kiisraeli ya Samaria na Hazori na uharibifu uliofuata wa Megido ndio uthibitisho hakika wa kiakiolojia kwamba mwandikaji [wa Biblia] hakuwa akitia chumvi.”¹¹

21. Akiolojia yatoa habari zipi juu ya Wababuloni kutiisha Yuda?

²¹ Bado baadaye, Biblia yatuambia kwamba Yerusalemu chini ya Mfalme Yehoyakini lilizingirwa na Wababuloni likashindwa. Tukio hilo limeandikwa kwenye Tarehe ya Matukio ya Kibabuloni, bamba la maandishi-kabari lililogunduliwa na waakiolojia. Juu yalo, twasoma hivi: “Mfalme wa Akkadi [Babuloni] . . . alizingira jiji la Yuda (iahudu) na mfalme akashinda jiji hilo siku ya pili ya mwezi wa Addaru.”¹² Yehoyakini alipelekwa Babuloni na kufungwa gerezani. Lakini baadaye, kulingana na Biblia, aliachiliwa kutoka gerezani na kupewa posho la chakula. (2 Wafalme 24:8-15; 25:27-30) Hilo laungwa mkono na hati za usimamizi zinazopatikana katika Babuloni, ambazo huorodhesha maposho aliyopewa “Yaukîn, mfalme wa Yuda.”¹³

22, 23. Kwa ujumla, ni uhusiano gani uliopo kati ya akiolojia na masimulizi ya kihistoria ya Biblia?

²² Kwa habari ya uhusiano kati ya akiolojia na masimulizi ya kihistoria ya Biblia, Profesa David Noel Freedman alieleza hivi: “Hata hivyo, kwa ujumla, akiolojia imeelekea kuunga mkono kufaa kwa kihistoria kwa usimulizi wa kibiblia. Muhtasari mpana wa tarehe za matukio tangu nyakati za wazee wa ukoo mpaka A[gano] J[ipya] wapatana na data ya kiakiolojia. . . . Magunduzi ya wakati ujao yaelekea yatadumisha msimamo wa kisasa wenye kiasi kwamba mapokeo ya kibiblia yana msingi wa kihistoria, na yamepitishwa kwa uaminifu, ingawa hayo si historia katika maana kamili au ya kisayansi.”

²³ Kisha, kuhusu jitihada za wahakiki wa Biblia kuvunjia heshima Biblia, yeye asema hivi: “Miigizo iliyojaribiwa ya historia ya kibiblia na wasomi wa ki-siku-hizi—k.m., maoni ya Wellhausen kwamba muhula wa wazee wa ukoo ulitokezwa na ufalme uliogawanyika; au katao la uhistoria wa Musa na kule kutoka na hatimaye kutungwa upya kwa historia ya Israeli na Noth na wafuasi wake—haikuokoka data ya kiakiolojia na pia usimulizi wa Biblia.”¹⁴

Anguko la Yeriko

24. Biblia yatupa habari gani juu ya anguko la Yeriko?

²⁴ Je! hiyo yamaanisha kwamba akiolojia hukubaliana na Biblia katika kila jambo? La, kuna kutokubaliana kadha wa kadha. Kumoja ni kule kushindwa kiajabu kwa Yeriko kunakoelezwa katika mwanzo wa sura hii. Kulingana na Biblia, Yeriko lilikuwa jiji la kwanza kushindwa na Yoshua alipokuwa akiongoza Waisraeli kuingia bara la Kanaani. Kronolojia ya Biblia huonyesha kwamba jiji hilo lilianguka katika nusu ya kwanza ya karne ya 15 K.W.K. Baada ya ushindi huo, Yeriko lilichomwa kabisa kwa moto kisha likaachwa bila kukaliwa na watu kwa mamia ya miaka.—Yoshua 6:1-26; 1 Wafalme 16:34.

25, 26. Ni mikataa gani miwili ambayo waakiolojia wamefikia ikiwa ni tokeo la kuchimbua Yeriko?

²⁵ Kabla ya vita ya ulimwengu ya pili, mahali palipoaminiwa kuwa ni Yeriko palichimbuliwa na Profesa John Garstang. Aligundua kwamba jiji hilo lilikuwa la kale sana na lilikuwa limeharibiwa na kujengwa mara nyingi. Garstang alikuta kwamba wakati wa mojawapo maangamizi hayo, kuta zilianguka kama kwamba kwa tetemeko la dunia, na jiji hilo likachomwa kabisa kwa moto. Garstang aliamini kwamba hilo lilitukia karibu 1400 K.W.K., si mbali sana kutoka tarehe inayoonyeshwa Kibiblia ya Yoshua kuharibu Yeriko.¹⁵

²⁶ Baada ya vita, mwakiolojia mwingine, Kathleen Kenyon, alifanya machimbuzi zaidi katika Yeriko. Alifikia mkataa kwamba kuta zilizoanguka ambazo Garstang alikuwa ametambulisha zilikuwa za tarehe ya mamia ya miaka mapema zaidi ya alivyofikiri. Kenyon alitambulisha uharibifu mkubwa wa Yeriko katika karne ya 16 K.W.K. lakini akasema kwamba hakukuwako jiji lolote mahali lilipokuwa Yeriko katika karne ya 15—wakati ambao Biblia husema Yoshua alikuwa akivamia bara hilo. Yeye aendelea kuripoti juu ya viwezavyo kuwa vionyeshi vya uharibifu mwingine ambao yawezekana ulitukia mahali hapo katika 1325 K.W.K. na kudokeza hivi: “Ikiwa uharibifu wa Yeriko wapaswa kushirikishwa na uvamizi fulani chini ya Yoshua, hii [ya pili] ndiyo tarehe inayopendekezwa na akiolojia.”¹⁶

27. Kwa nini tofauti kati ya akiolojia na Biblia hazipasi kutuvuruga isivyofaa?

²⁷ Je! hilo lamaanisha kwamba Biblia imekosea? Sivyo kabisa. Lazima tukumbuke kwamba ingawa akiolojia hutuonyesha yaliyopita, sikuzote haituonyeshi waziwazi. Nyakati nyingine huwa na giza jingi. Ni kama alivyoonyesha mwelezaji mmoja: “Kwa kusikitisha, uthibitisho wa kiakiolojia, ni wa visehemu-sehemu, na kwa hiyo una mipaka.”¹⁷ Hasa ndivyo ilivyo kwa vipindi vya mapema zaidi vya historia ya Kiisraeli, wakati ambao uthibitisho wa kiakiolojia hauko wazi. Kweli kweli, uthibitisho hauonyeshi wazi sana katika Yeriko, kwa kuwa mahali hapo palikuwa pamemomonyolewa sana.

Mipaka ya Akiolojia

28, 29. Wasomi wamekubali baadhi ya mipaka ipi ya akiolojia?

²⁸ Waakiolojia wenyewe hukubali mipaka ya sayansi yao. Kwa kielelezo, Yohanan Aharoni aeleza hivi: “Inapofika kwa fasiri ya kihistoria au ya kihistoria-kijiografia, mwakiolojia huziacha sayansi zinazotambulisha kikamili, na lazima ategemee maamuzi ya kukadiria na mawazio ili kupata picha kamili ya kihistoria.”¹⁸ Kuhusu tarehe zinazopewa magunduzi mbalimbali, yeye aongeza hivi: “Kwa hiyo, lazima sikuzote tukumbuke, kwamba si tarehe zote zilizo kamili nazo zaweza kuwa na kosa kwa viwango vyenye kutofautiana,” ingawa yeye ahisi kwamba waakiolojia wa leo waweza kuwa na uhakika zaidi juu ya tarehe zao kuliko ilivyokuwa wakati uliopita.¹⁹

²⁹ The World of the Old Testament chauliza swali hili: “Mbinu ya kiakiolojia ni yenye kukata kauli ya mwisho au ya kisayansi kweli kweli kadiri gani?” Chajibu hivi: “Waakiolojia wanakuwa sahihi zaidi wanapofukua mambo ya hakika kuliko wakati wanapoyafasiri. Lakini shughuli zao za kibinadamu zitaathiri mbinu wanazotumia katika ‘kuchimba,’ pia. Hawawezi kuepuka kuharibu uthibitisho wao wanapochimba chini kwenye tabaka za ardhi, kwa hiyo hawawezi kutahini ‘jaribio’ lao kwa kulirudia. Hilo hufanya akiolojia iwe ya kipekee miongoni mwa zile sayansi nyingi. Kuongezea hayo, hufanya kuripoti kwa kiakiolojia kuwe kazi ngumu sana na yenye mitego mingi.”²⁰

30. Wanafunzi wa Biblia huionaje akiolojia?

³⁰ Kwa hiyo akiolojia yaweza kuwa yenye msaada sana, lakini kama vile shughuli yoyote ya kibinadamu, yaweza kukosea. Tujapochunguza nadharia za kiakiolojia kwa upendezi, hatupaswi kamwe kuziona kuwa ukweli usiobishika. Ikiwa waakiolojia hufasiri magunduzi yao kwa njia inayopinga Biblia, haipasi kudhaniwa mara moja kwamba Biblia imekosea na waakiolojia wasema kweli. Yajulikana mafasirio yao hubadilika.

31. Ni dokezo gani jipya limetolewa juzijuzi kuhusu anguko la Yeriko?

³¹ Yapendeza kuangalia kwamba katika 1981 Profesa John J. Bimson alitazama tena kuharibiwa kwa Yeriko. Alichunguza kwa uangalifu uharibifu wa moto wa Yeriko uliotukia—kulingana na Kathleen Kenyon—katikati ya karne ya 16 K.W.K. Kulingana naye, si kwamba tu uharibifu huo ulikubaliana na simulizi la Biblia kuhusu Yoshua kuharibu jiji hilo bali pia picha ya Kanaani kwa ujumla yapatana kabisa na simulizi la Biblia juu ya Kanaani wakati Waisraeli walipovamia. Kwa hiyo, yeye adokeza kwamba tarehe ya kiakiolojia ina kosa na apendekeza kwamba uharibifu huo ulitukia kikweli katikati ya karne ya 15 K.W.K., wakati wa maisha ya Yoshua.²¹

Biblia Ni Historia ya Kweli

32. Ni mwelekeo gani umeonekana miongoni mwa wasomi fulani?

³² Hilo laonyesha uhakika wa kwamba mara nyingi waakiolojia hutofautiana miongoni mwao. Basi, haishangazi kwamba wengine hawakubaliani na Biblia ambapo wengine hukubaliana nayo. Hata hivyo, wasomi fulani wanaanza kuheshimu Biblia kuwa ya kihistoria kwa ujumla, ikiwa si katika kila kijambo. William Foxwell Albright aliwakilisha kikundi kimoja chenye wazo tofauti alipoandika hivi: “Kumekuwako mrejeo wa ujumla wa kuthamini usahihi, wa mambo yote kwa ujumla na wa uhakika wa mambo madogo, wa historia ya kidini ya Israeli. . . . Kwa muhtasari, sasa twaweza tena kuichukua Biblia tangu mwanzo mpaka mwisho kuwa hati asilia ya historia ya kidini.”²²

33, 34. Maandiko ya Kiebrania yenyewe hutoaje uthibitisho kuwa hayo ni sahihi kihistoria?

³³ Kwa kweli, Biblia yenyewe ina muhuri wa historia sahihi. Matukio yahusianishwa na nyakati na tarehe kamili, tofauti na ngano na hekaya nyingi za kale. Matukio mengi yaliyoandikwa katika Biblia yaungwa mkono na michoro ya tarehe za nyakati hizo. Ingawa kuna tofauti kati ya Biblia na michoro fulani ya kale, mara nyingi tofauti hiyo yaweza kuelezwa kuwa ni kwa sababu ya watawala wa kale kutopenda kuandika kushindwa kwao wenyewe na tamaa yao ya kukuza ushindi wao.

³⁴ Kweli kweli, mingi ya michoro hiyo ya kale si historia ila ni propaganda rasmi tu. Tofauti na hilo, waandikaji wa Biblia walisema mambo wazi isivyo kawaida. Wazazi mashuhuri wa kale kama Musa na Haruni wafunuliwa pamoja na udhaifu na uzuri wao wote. Hata kushindwa kwa mfalme mkubwa Daudi kwafunuliwa kwa njia ya haki. Makosa ya taifa kwa ujumla yafunuliwa tena na tena. Kutoficha mambo huko kwapendekeza Maandiko ya Kiebrania kuwa yenye kusema kweli na yenye kutegemeka na kwatia mkazo maneno ya Yesu, ambaye, alipokuwa akisali kwa Mungu, alisema: “Neno lako ndiyo kweli.”—Yohana 17:17.

35. Wafikiriaji wenye kuchambua wameshindwa kufanya nini, na wanafunzi wa Biblia hutazama nini ili kuthibitisha kupuliziwa kwa Biblia na Mungu?

³⁵ Albright aliendelea kusema hivi: “Kwa vyovyote Biblia yashinda kabisa vitabu vingine vyote vya kidini kwa yaliyomo; yashinda sana vitabu vingine vyote katika usahili wa moja kwa moja wa ujumbe wayo na ulio mwingi unaovutia watu wa mabara na nyakati zote.”²³ ‘Ujumbe huo unaoshinda,’ badala ya ushuhuda wa wasomi, ndio unaothibitisha kupuliziwa kwa Biblia na Mungu, kama tutakavyoona katika sura za baadaye. Lakini acheni tuangalie kwamba wanafalsafa wenye kuchambua wa ki-siku-hizi wameshindwa kuthibitisha kwamba Maandiko ya Kiebrania si historia ya kweli, ambapo maandishi hayo yenyewe yatoa kila ya uthibitisho kuwa sahihi. Je! yaweza kusemwa hivyo juu ya Maandiko ya Kigiriki ya Kikristo, “Agano Jipya”? Tutachunguza hilo katika sura inayofuata.

[Maelezo ya Chini]

[Blabu katika ukurasa wa 53]

Tofauti na historia za kale za kilimwengu, Biblia huandika bila kuficha makosa ya kibinadamu ya watu walioheshimiwa kama vile Musa na Daudi

[Sanduku katika ukurasa wa 44]

Thamani ya Akiolojia

“Akiolojia hujulisha kidogo juu ya zana na vyombo vya kale, kuta na majengo, silaha na virembaji. Vingi kati ya hivyo vyaweza kupangwa kulingana na tarehe na kutambulishwa kwa uthabiti na mitajo na muktadha unaofaa katika Biblia. Katika hilo Biblia huhifadhi kwa usahihi katika maandishi tamaduni zayo za kale za kijamii. Habari nyingi za hadithi za kibiblia si matokeo ya kindoto tu ya kuwaza kwa mtungaji bali badala yake ni madhihirisho asilia ya ulimwengu ambamo matukio yaliyoandikwa, kuanzia ya kidunia mpaka ya kimwujiza, yalitukia.”—The Archaeological Encyclopedia of the Holy Land.

[Sanduku katika ukurasa wa 50]

Mambo Ambayo Akiolojia Yaweza na Ambayo Haiwezi

“Akiolojia haithibitishi wala kukanusha Biblia kwa uhakika kamili, lakini inatimiza mengine, yaliyo na maana kubwa. Hurudisha kwa kadiri fulani ulimwengu halisi unaosemwa na Biblia. Ili kujua, tuseme, vifaa vilivyojenga nyumba, au ‘sehemu ya juu’ ilifananaje, huongezea sana kuelewa kwetu maandishi-awali. Pili, hujazia maandishi ya kihistoria. Kwa kielelezo, Jiwe la Moabu, hueleza upande ule mwingine wa hadithi inayoelezwa katika 2 Wafalme 3:4. . . . Tatu, hufunua maisha na fikira ya majirani wa Israeli ya kale—jambo ambalo lapendeza, na ambalo huutia nuru ulimwengu wa mawazo ambamo fikira ya Israeli ya kale ilisitawi.”—Ebla—A Revelation in Archaeology.

[Picha katika ukurasa wa 41]

Milton aliandika katika mitindo tofauti, si mmoja tu. Je! wahakiki wa Biblia huamini kitabu chake kuwa ni tokeo la waandikaji tofauti kadhaa?

[Picha katika ukurasa wa 45]

“Simulizi la Aya ya Nabonido” huripoti kwamba Nabonido alikabidhi mzaliwa wake wa kwanza ufalme

[Picha katika ukurasa wa 46]

Jiwe la Moabu hutoa maoni ya Mfalme Mesha ya pambano kati ya Moabu na Israeli

[Picha katika ukurasa wa 47]

Maandishi rasmi ya Kibabuloni huunga mkono simulizi la Biblia la anguko la Yerusalemu