Uandalizi wa Yehova Wale ‘waliopewa’

“Wageni watasimama na kulisha makundi yenu.”—ISAYA 61:5.

1. Kwa nini huenda neno “mtoaji” likatukumbusha juu ya Yehova?

MUNGU ni mtoaji mkarimu kama nini! Mtume Paulo alisema hivi: “[Yehova] ndiye anayewapa wote uzima na pumzi na vitu vyote.” (Matendo 17:25) Kila mmoja wetu aweza kunufaika kutokana na kufikiria zile ‘zawadi njema na upaji mkamilifu’ tunaopokea kutoka kwa Mungu.—Yakobo 1:5, 17, NW; Zaburi 29:11; Mathayo 7:7; 10:19; 13:12; 21:43.

2, 3. (a) Twapaswa kuitikiaje zawadi za kupewa na Mungu? (b) Walawi walikuwa “waliopewa” katika maana gani?

² Ni kwa sababu nzuri kwamba mtunga zaburi alitaka kujua jinsi angeweza kumlipa Yehova. (Zaburi 116:12) Muumba wetu kwa kweli hahitaji chochote ambacho wanadamu huenda wakawa nacho au ambacho wangeweza kutoa. (Zaburi 50:10, 12) Lakini, Yehova huonyesha kwamba yeye hupendezwa wakati watu wanapojitoa wenyewe kwa kuthamini katika ibada ya kweli. (Linganisha Waebrania 10:5-7.) Wanadamu wote wapaswa kujitoa wenyewe wakfu kwa Muumba wao, ambaye, naye, aweza kutoa mapendeleo zaidi, kama ilivyokuwa kwa habari ya Walawi wa kale. Ingawa Waisraeli wote walikuwa wamejiweka wakfu kwa Mungu, alichagua familia ya Kilawi ya Haruni kuwa makuhani wa kutoa dhabihu kwenye tabenakulo na hekalu. Vipi juu ya wale Walawi wengine?

³ Yehova alimwambia Musa hivi: “Ilete karibu kabila ya Lawi . . . Nao watavitunza vyombo vyote vya hema ya kukutania . . . Nawe utawapa Haruni na wanawe hao Walawi wawe nao; amepewa watu hao [waliopewa, NW; Kiebrania, nethu·nimʹ], kabisa kwa ajili ya wana wa Israeli.” (Hesabu 3:6, 8, 9, 41) Walawi “walipewa” Haruni ili kutekeleza wajibu katika utumishi wa tabenakulo, kwa hiyo Mungu angeweza kusema hivi: “Nimepewa kabisa watu hawa [hawa ni waliopewa, NW] kutoka katika wana wa Israeli.” (Hesabu 8:16, 19; 18:6) Walawi wengine walifanya kazi sahili; wengine walipokea mapendeleo makubwa sana, kama vile kufundisha sheria za Mungu. (Hesabu 1:50, 51; 1 Mambo ya Nyakati 6:48; 23:3, 4, 24-32; 2 Mambo ya Nyakati 35:3-5) Sasa acheni tugeuze fikira zetu kwa watu wengine “waliopewa” na ulinganisho wa ki-siku-hizi.

Waisraeli Warudi Kutoka Babuloni

4, 5. (a) Ni Waisraeli gani waliorudi kutoka uhamishoni katika Babuloni? (b) Katika nyakati za ki-siku-hizi, ni nini kinacholingana na kurudi kwa Waisraeli kutoka uhamishoni?

⁴ Ezra na Nehemia wasimulia jinsi mabaki ya Waisraeli, walioongozwa na Gavana Zerubabeli, walivyorudi kutoka Babuloni hadi bara lao, ili kurudisha ibada ya kweli. Masimulizi yote mawili huripoti kwamba wale wenye kurudi walijumuika kuwa 42,360. Maelfu ya idadi hiyo walikuwa “wanaume wa watu wa Israeli.” Kisha masimulizi hayo yaorodhesha makuhani. Kisha wafuatia Walawi 350, kutia na waimbaji wa Kilawi na walinzi wa lango. Ezra na Nehemia waandika pia juu ya maelfu wengine ambao yaonekana walikuwa Waisraeli, hata labda makuhani, lakini ambao hawakuweza kuthibitisha nasaba yao.—Ezra 1:1, 2; 2:2-42, 59-64; Nehemia 7:7-45, 61-66.

⁵ Mabaki hao wa Israeli waliopelekwa uhamishoni na ambao baadaye walirudi Yerusa_-lemu na Yudea walionyesha ujitoaji-mbidiifu wenye kutokeza kwa Mungu na kifungo chenye kina kwa ibada ya kweli. Kama ilivyoonyeshwa, twaona katika nyakati za ki-siku-hizi ulinganifu unaofaa katika mabaki ya Israeli wa kiroho waliotoka uhamisho wa Babuloni Mkubwa katika 1919.

6. Mungu ametumiaje Waisraeli wa kiroho katika wakati wetu?

⁶ Tangu kuachiliwa kwao katika 1919, mabaki ya ndugu za Kristo wapakwa-mafuta wamesonga mbele kwa bidii katika ibada ya kweli. Yehova amebariki jitihada zao za kukusanya wale wa mwisho wa 144,000 wanaojumuika kuwa “Israeli wa Mungu.” (Wagalatia 6:16; Ufunuo 7:3, 4) Wakiwa kikundi, mabaki wapakwa-mafuta hujumuika kuwa jamii ya “mtumwa mwaminifu mwenye akili” anayetumiwa kuandaa chakula kingi cha kiroho chenye kutoa uhai, ambacho wamejitahidi kugawanya duniani pote.—Mathayo 24:45-47.

7. Ni nani wanaoshirikiana na wapakwa-mafuta katika ibada ya kweli?

⁷ Kama makala inayotangulia ilivyoonyesha, watu wa Yehova sasa hutia ndani mamilioni ya “kondoo wengine,” walio na lile tumaini la kupewa na Mungu la kupitia ile dhiki kubwa inayokuja hivi karibuni. Wanatamani kumtumikia Yehova milele duniani, ambapo hawataona njaa wala kiu tena na ambapo machozi ya huzuni hayatatiririka tena. (Yohana 10:16; Ufunuo 7:9-17; 21:3-5) Je! katika usimulizi wa wale waliorudi kutoka Babuloni twapata lolote linalolingana na watu kama hao? Ndiyo!

Wasio Waisraeli Warudi Pia

8. Ni nani walioandamana na Waisraeli kurudi kutoka Babuloni?

⁸ Mwito ulipotolewa ili wapendao Yehova katika Babuloni warudi Bara Lililoahidiwa, maelfu ya wasio Waisraeli waliitikia. Katika orodha zilizoandaliwa na Ezra na Nehemia, twasoma juu ya “Wanethini” (linalomaanisha “Waliopewa”) na “wana wa watumishi wa Sulemani,” wote wakijumuika kuwa 392. Masimulizi hayo yataja pia wengine zaidi ya 7,500: ‘watumishi waume kwa wake,’ pamoja na “waimbaji waume kwa wake” wasio Walawi. (Ezra 2:43-58, 65, NW; Nehemia 7:46-60, 67) Ni nini kilichowasukuma wasio Waisraeli wengi sana warudi?

9. Roho ya Mungu ilihusikaje katika kule kurudi kutoka uhamishoni?

⁹ Ezra 1:5 husema juu ya “watu wote ambao Mungu amewaamsha roho zao kukwea, ili kuijenga nyumba ya BWANA [Yehova, NW] iliyoko Yerusalemu.” Naam, Yehova ndiye aliyewasukuma wale wote waliorudi. Alichochea roho yao, yaani, mwelekeo wao wa akili uliowasukuma. Hata kutoka mbinguni, Mungu angeweza kufanya hivyo kwa kuitumia roho takatifu yake, kani yake ya utendaji. Hivyo, wote waliokwea “ili kuijenga nyumba ya BWANA [Yehova, NW] iliyoko Yerusalemu” walisaidiwa “kwa roho yangu [Mungu].”—Zekaria 4:1, 6; Hagai 1:14.

Ulinganisho wa Ki-Siku-Hizi

10, 11. Ni ulinganisho gani uwezao kupatikana kwa wale wasio Waisraeli waliorudi kutoka Babuloni?

¹⁰ Ni nani wanaofananishwa na hao wasio Waisraeli waliorudi? Wakristo wengi huenda wakajibu: ‘Wale Wanethini hulingana na “kondoo wengine” leo.’ Ni kweli, lakini si wale Wanethini tu; kwani wasio Waisraeli wote waliorudi huwakilisha Wakristo leo ambao si sehemu ya Israeli wa kiroho.

¹¹ Kitabu You May Survive Armageddon Into God’s New Worlda kilionelea hivi: “Si mabaki ya Waisraeli 42,360 peke yao walioondoka Babuloni pamoja na gavana Zerubabeli . . . Kulikuwako maelfu ya wasio Waisraeli . . . Zaidi ya Wanethini kulikuwako wasio Waisraeli wengine, watumwa, waimbaji wenye ujuzi wanaume na wanawake na wazao wa watumishi wa Mfalme Sulemani.” Kitabu hicho kilieleza: “Wanethini, watumwa, waimbaji na wana wa watumishi wa Sulemani, wote wasio Waisraeli, waliondoka bara la utumwa na kurudi pamoja na mabaki Waisraeli . . . Kwa hiyo je, inafaa kufikiri kwamba leo watu wa mataifa tofauti ambao si Waisraeli wa kiroho wangejishirikisha wenyewe pamoja na mabaki ya Israeli wa kiroho na kuendeleza ibada ya Yehova Mungu pamoja nao? Ndiyo.” Watu kama hao ‘wamekuwa wanethini, waimbaji, na wana wa watumishi wa Sulemani wa ufananisho, wa siku hizi.’

12. Mungu hutumiaje roho yake katika njia ya pekee kwa ajili ya Waisraeli wa kiroho, lakini ni kwa nini twaweza kuwa na uhakika kwamba inapatikana kwa waabudu wake wote?

¹² Kama vile katika kile kigezo cha kale, Mungu huandaa roho yake pia kwa wale wanaotazamia kuishi milele duniani. Ni kweli, wao hawazaliwi mara ya pili. Kila mmoja wa wale 144,000 anaona tukio la mara moja tu la kuzaliwa mara ya pili kuwa mwana wa kiroho wa Mungu na kupakwa mafuta kwa roho takatifu. (Yohana 3:3, 5; Warumi 8:16; Waefeso 1:13, 14) Pasipo shaka, kupakwa mafuta huko ni udhihirisho wa kipekee wa roho ya Mungu kwa ajili ya lile kundi dogo. Lakini roho ya Mungu inahitajika pia ili kutekeleza mapenzi yake. Kwa hiyo, Yesu alisema hivi: ‘Baba aliye mbinguni huwapa roho takatifu hao wanaomwomba.’ (Luka 11:13) Iwe kwamba yule anayeomba ana tumaini la kimbingu au ni wa kondoo wengine, roho ya Yehova hupatikana kwa wingi ili kutekeleza mapenzi yake.

13. Roho yaweza kutendaje juu ya watumishi wote wa Mungu?

¹³ Roho ya Mungu iliwasukuma Waisraeli na wasio Waisraeli warudi Yerusalemu, nayo huimarisha na kusaidia watu wake wote waaminifu-washikamanifu leo. Iwe kwamba tumaini la Mkristo la kuandaliwa na Mungu ni la uhai mbinguni au la uhai duniani, ni lazima ahubiri habari njema, na roho takatifu humwezesha awe mwaminifu katika hilo. Kila mmoja wetu—hata tumaini letu liwe ni gani—apaswa kusitawisha matunda ya roho, ambayo sisi sote twahitaji kikamili.—Wagalatia 5:22-26.

Waliopewa Kwa Ajili ya Utumishi wa Pekee

14, 15. (a) Miongoni mwa wasio Waisraeli waliorudi, ni vikundi vipi viwili vilivyoteuliwa na kutokezwa wazi? (b) Wanethini walikuwa nani, na walifanya nini?

¹⁴ Miongoni mwa wale maelfu ya wasio Waisraeli ambao roho iliwasukuma warudi kulikuwako vikundi vidogo viwili vilivyoteuliwa na kutokezwa wazi na Neno la Mungu—Wanethini na wana wa watumishi wa Sulemani. Wao walikuwa nani? Walifanya nini? Na hilo huenda likamaanisha nini leo?

¹⁵ Wanethini walikuwa kikundi kilichokuwa na vyanzo visivyokuwa vya Kiisraeli na walikuwa na pendeleo la kutumikia pamoja na Walawi. Kumbuka wale Wakanaani kutoka Gibeoni waliokuwa “wenye kupasua kuni, na wenye kuteka maji, kwa ajili ya makutano, na kwa ajili ya madhabahu ya BWANA [Yehova, NW].” (Yoshua 9:27) Huenda ikawa wengine wa wazao wao walikuwa miongoni mwa Wanethini waliorudi kutoka Babuloni, pamoja na wengine ambao walikuwa wameongezwa kuwa Wanethini wakati wa utawala wa Daudi na kwenye nyakati nyinginezo. (Ezra 8:20) Wanethini walifanya nini? Walawi walipewa ili wasaidie makuhani, na baadaye Wanethini walipewa ili wasaidie Walawi. Hata kwa wageni waliotahiriwa, hilo lilikuwa pendeleo.

16. Daraka la Wanethini lilibadilikaje baadaye?

¹⁶ Kikundi hicho kiliporudi kutoka Babuloni, kilikuwa na Walawi wachache, kulinganishwa na makuhani au Wanethini na “wana wa watumishi wa Sulemani.” (Ezra 8:15-20, NW) Kitabu Dictionary of the Bible, cha Dakt. James Hastings, chaonelea hivi: “Baada ya wakati fulani twapata [Wanethini] wakiwa jamii rasmi takatifu iliyoimarika kikamili, hivi kwamba wanapewa mapendeleo.” Jarida la chuo Vetus Testamentum laonyesha hivi: “Badiliko lilitukia. Baada ya Kurudi kutoka Uhamisho, hawa [wageni] hawakuonwa tena kuwa watumwa wa Hekalu, bali kuwa watumishi ndani yalo, wakionea shangwe cheo kilichokuwa sawa na kile cha vikundi vingine, vilivyofanya kazi katika Hekalu.”—Ona sanduku “Cheo Kilichobadilika.”

17. Ni kwa nini Wanethini walipokea mambo zaidi ya kufanya, na kuna ushuhuda gani wa Kibiblia kwa hilo?

¹⁷ Pasipo shaka, Wanethini hawakuwa sawa na makuhani na Walawi. Vikundi hivyo vya pili vilikuwa Waisraeli, waliokuwa wamechaguliwa na Yehova mwenyewe na ambao mahali pao pasingeweza kutwaliwa na wasio Waisraeli. Hata hivyo, madokezo ya Kibiblia ni kwamba kwa kuwa idadi ya Walawi ilikuwa imepunguka, Wanethini walipewa mambo zaidi ya kufanya katika utumishi wa Mungu. Walipewa makao karibu na hekalu. Katika siku ya Nehemia walifanya kazi pamoja na makuhani katika kutengeneza kuta karibu na hekalu. (Nehemia 3:22-26) Na mfalme wa Uajemi aliamuru kwamba Wanethini wasitozwe kodi, kama vile Walawi hawakutozwa kwa sababu ya utumishi wao wa hekalu. (Ezra 7:24) Hilo laonyesha jinsi hawa “waliopewa” (Walawi na Wanethini) walipofungamanishwa wakati huo katika mambo ya kiroho na jinsi migawo ya Wanethini ilivyoongezeka kwa kupatana na uhitaji, ingawa hawakuhesabiwa kamwe kuwa Walawi. Ezra alipowakusanya wahamishwa baadaye ili kurudi, mwanzoni hakukuwa Walawi wowote miongoni mwao. Kwa hiyo alizidisha jitihada zake kuwakusanya. Tokeo likawa kwamba Walawi 38 na Wanethini 220 walirudi kutumikia wakiwa ‘wahudumu katika nyumba ya Mungu wetu.’—Ezra 8:15-20.

18. Wana wa watumishi wa Sulemani huenda ikawa walitekeleza kazi gani?

¹⁸ Kikundi cha pili cha wasio Waisraeli kilichotokezwa kilikuwa cha wana wa watumishi wa Sulemani. Biblia hutoa maelezo machache kuhusu wao. Wengine walikuwa “wana wa Soferethi.” Ezra aongeza kibainishi bayana (“the”) kwa jina hilo, akilifanya liwe Has·so·pheʹreth, labda likimaanisha “mwandishi.” (Ezra 2:55; Nehemia 7:57) Hivyo huenda ikawa walikuwa kikundi cha waandishi au wanakili, labda waandishi wa hekalu/wendeshaji. Ingawa walitoka nchi za kigeni, wana wa watumishi wa Sulemani walithibitisha ujitoaji wao mbidiifu kwa Yehova kwa kuondoka Babuloni na kurudi ili kushiriki katika kurudisha ibada Yake.

Kujitoa Wenyewe Leo

19. Ni nini uhusiano kati ya wapakwa-mafuta leo na kondoo wengine?

¹⁹ Katika wakati wetu, Mungu ametumia mabaki wapakwa-mafuta kwa uwezo mwingi katika kutanguliza ibada safi na kutangaza habari njema. (Marko 13:10) Hawa wameshangilia kama nini kuona makumi ya maelfu, mamia ya maelfu, na kisha mamilioni ya kondoo wengine wakijiunga nao katika ibada! Na kumekuwako ushirikiano wenye kupendeza kama nini kati ya mabaki na kondoo wengine!—Yohana 10:16.

20. Ni uelewevu gani mpya unaofaa kuhusu wale wanaolingana na Wanethini na wana wa watumishi wa Sulemani? (Mithali 4:18)

²⁰ Wasio Waisraeli wote waliorudi kutoka uhamishoni katika Babuloni wa kale wanalingana na kondoo wengine wanaotumikia sasa pamoja na mabaki ya Israeli wa kiroho. Lakini, vipi, lile jambo la kwamba Biblia hutokeza Wanethini na wana wa watumishi wa Sulemani? Katika kigezo hicho Wanethini na wana wa watumishi wa Sulemani walipewa mapendeleo zaidi ya yale ya wasio Waisraeli wale wengine waliorudi. Hilo laweza sana kufananisha kwamba Mungu leo ametoa mapendeleo na wajibu ulioongezeka kwa baadhi ya kondoo wengine wakomavu na wenye nia.

21. Baadhi ya ndugu wenye tumaini la kidunia wamepokeaje wajibu na mapendeleo yaliyoongezeka?

²¹ Mapendeleo yaliyoongezeka ya Wanethini yalifungamanishwa moja kwa moja na utendaji wa kiroho. Wana wa watumishi wa Sulemani yaonekana walipokea madaraka ya wendeshaji. Vivyo hivyo leo, Yehova amewabariki watu wake kwa kuwapa “zawadi katika watu” ili washughulikie mahitaji yao. (Waefeso 4:8, 11, 12) Uandalizi huo watia ndani mamia mengi ya ndugu wakomavu, wenye ujuzi wanaoshiriki katika ‘kulisha makundi,’ wakitumikia wakiwa waangalizi wa mzunguko na wilaya na katika Halmashauri za Tawi kwenye yale matawi 98 ya Watch Tower Society. (Isaya 61:5) Katika makao makuu ya Sosaiti, chini ya mwelekezo wa “wakili mwaminifu” na Baraza Linaloongoza lake, wanaume wenye uwezo hupokea mazoezi ili kusaidia katika kutayarisha ugavi wa chakula cha kiroho. (Luka 12:42) Wengine wenye kujitolea kwa muda mrefu waliojiweka wakfu wamezoezwa ili kuendesha makao ya Betheli na viwanda na kusimamia programu za ulimwenguni pote za kujenga vifaa vipya vya tawi na majumba ya ibada ya Kikristo. Wamefanya vema sana katika kutumikia wakiwa wasaidizi wa karibu wa mabaki wapakwa-mafuta, wanaojumuika kuwa sehemu ya ukuhani wa kifalme.—Linganisha 1 Wakorintho 4:17; 14:40; 1 Petro 2:9.

22. Kwa nini inafaa kwamba baadhi ya kondoo wengine wapewe madaraka mazito sasa, na twapaswa kuitikiaje hilo?

²² Katika nyakati za kale, makuhani na Walawi waliendelea kutumikia miongoni mwa Wayahudi. (Yohana 1:19) Hata hivyo, leo, ni lazima mabaki ya Israeli wa kiroho walio duniani waendelee kupungua. (Linganisha Yohana 3:30.) Hatimaye, baada ya uharibifu wa Babuloni Mkubwa, wale 144,000 wote ‘waliotiwa muhuri’ watakuwa mbinguni kwa ajili ya ndoa ya Mwana-Kondoo. (Ufunuo 7:1-3; 19:1-8) Lakini sasa ni lazima kondoo wengine waendelee kuongezeka. Jambo la kwamba wengine wao sasa, kwa kulinganishwa na Wanethini na wana wa watumishi wa Sulemani, wanapewa madaraka mazito chini ya uangalizi wa mabaki wapakwa-mafuta haliwafanyi wawe kimbelembele au kujiona kuwa wa maana. (Warumi 12:3) Hilo latupa sisi uhakikisho wa kwamba watu wa Mungu ‘wanapotoka katika dhiki ile iliyo kuu,’ kutakuwako wanaume wenye ujuzi—“wakuu”—waliotayarishwa kuongoza miongoni mwa kondoo wengine.—Ufunuo 7:14; Isaya 32:1; linganisha Matendo 6:2-7.

23. Ni kwa nini ni lazima sisi sote tusitawishe roho ya kutoa kuhusiana na utumishi wa Mungu?

²³ Wote waliorudi kutoka Babuloni walikuwa na nia ya kufanya kazi kwa bidii na kuthibitisha kwamba ibada ya Yehova ilikuwa jambo la kwanza akilini na moyoni mwao. Ndivyo ilivyo leo. Pamoja na mabaki wapakwa-mafuta, ‘wageni wamesimama na kulisha makundi.’ (Isaya 61:5) Kwa hiyo haidhuru ni tumaini gani la kupewa na Mungu tulilo nalo, na haidhuru ni mapendeleo gani huenda wakapewa wazee wapakwa-mafuta kwa roho kabla ya ile siku ya kutetewa kwa Yehova kwenye Har–Magedoni, acheni sisi sote na tusitawishe roho ya kutoa, isiyo ya ubinafsi, inayofaa. Hata ingawa hatuwezi kamwe kumlipa Yehova kwa ajili ya fadhili zake tukufu, katika lolote tufanyalo ndani ya tengenezo lake na tulifanye kwa nafsi yote. (Zaburi 116:12-14; Wakolosai 3:23) Hivyo sisi sote twaweza kujitoa wenyewe kwa ajili ya ibada ya kweli, wakati kondoo wengine watumikiapo kwa ukaribu na waliopakwa mafuta, wanaokusudiwa ‘kutawala wakiwa wafalme juu ya dunia.’—Ufunuo 5:9, 10, NW.

[Picha katika ukurasa wa 9]

Mambo ya Kukumbuka

◻ Walawi walikuwa “waliopewa” kwa njia gani katika Israeli wa kale?

◻ Ni nani wasio Waisraeli waliorudi kutoka uhamishoni, wakifananisha nani?

◻ Ni badiliko gani yaonekana lilitukia kwa Wanethini?

◻ Kuhusu Wanethini na wana wa watumishi wa Sulemani, ni ulinganisho gani unaothaminiwa sasa?

◻ Ni uhakikisho gani unaotokana na ule ushirikiano kati ya wapakwa-mafuta na kondoo wengine

[Sanduku katika ukurasa wa 14]

Cheo Kilichobadilika

Kamusi na ensaiklopedia nyingi za Biblia hueleza juu ya mabadiliko yaliyoonwa na baadhi ya wasio Waisraeli waliorudi kutoka uhamishoni. Kwa mfano, chini ya “Badiliko katika cheo chao,” Encyclopædia Biblica husema: “Wakati ule ule cheo chao cha kijamii, kama vile imeonyesha tayari, kilikuwa kwa lazima kimeinuliwa. [Wanethini] hawaonekani kuwa watumwa tena katika maana halisi ya neno hilo.” (Iliyohaririwa na Cheyne na Black, Buku 3, ukurasa 3399) Katika The Cyclopædia of Biblical Literature, John Kitto aandika: “Haikutazamiwa kwamba wengi wao [Wanethini] wangerudia cheo hicho cha chini katika Palestina . . . Kule kujitolea kwa bidii nyingi kulikodhihirishwa hivyo na watu hao kuliinua kwa kadiri kubwa cheo cha Wanethini.” (Buku 2, ukurasa 417) Kichapo cha The International Standard Bible Encyclopedia chaonyesha: “Kwa sababu ya ushirikiano huo na malezi yao katika kipindi cha wakati wa Sulemani, yaweza kusadikiwa kwamba watumishi wa Sulemani walikuwa na madaraka ya maana katika hekalu la pili.”—Kilichohaririwa na G. W. Bromiley, Buku 4, ukurasa 570.

[Picha katika ukurasa wa 15]

Waisraeli waliporudi ili kujenga upya Yerusalemu, maelfu ya wasio Waisraeli waliandamana nao

[Hisani]

Pictorial Archive (Near Eastern History) Est.

[Picha katika ukurasa wa 17]

Halmashauri ya Tawi katika Korea. Sawa na walivyokuwa Wanethini wa kale, wanaume wa wale kondoo wengine wana madaraka mazito katika ibada ya kweli leo