Kujiweka Huru Na Dini Bandia

“Tokeni kati yao, . . . asema Bwana [Yehova, NW], msiguse kitu kilicho kichafu, nami nitawakaribisha.”—2 Wakorintho 6:17.

 1. Shetani alijaribu kufanya shughuli gani pamoja na Yesu, na kufanya kwake toleo hilo kwatufunza mambo gani mawili?

“HAYA yote nitakupa, ukianguka kunisujudia.” Ingawa toleo hilo lilifanywa maelfu ya miaka baada ya mwanzo wa dini bandia, inaandaa ufunguo wa kuelewa ni nani aliyeanzisha dini bandia na kusudi layo ni nini. Mwishoni-mwishoni mwa vuli ya mwaka wa 29 W.K., Ibilisi alimtolea Yesu falme zote za ulimwengu kwa kitendo cha ibada. Tukio hilo latuambia mambo mawili: kwamba falme zote za ulimwengu zilikuwa za Shetani azitoe na kwamba lengo kuu la dini bandia ni kumwabudu Ibilisi.—Mathayo 4:8, 9.

 2. Tunajifunza nini kutokana na maneno ya Yesu kwenye Mathayo 4:10?

² Kwa jibu lake, Yesu hakukataa dini bandia tu bali pia alionyesha kile ambacho dini ya kweli huhusisha. Alitangaza rasmi hivi: “Nenda zako, Shetani, kwa maana imeandikwa, Msujudie Bwana Mungu wako, umwabudu yeye peke yake.” (Mathayo 4:10) Kwa hiyo, kusudi la dini ya kweli ni ibada ya yule Mungu wa kweli, Yehova. Inahusisha imani na utiifu, kufanya mapenzi ya Yehova.

Mwanzo wa Dini Bandia

 3. (a) Dini bandia ilianza wakati gani na jinsi gani duniani? (b) Ni lipi tendo la kutokuvumilia dini lililorekodiwa kwanza, na mnyanyaso wa kidini umeendeleaje tangu hapo?

³ Dini bandia ilianza duniani wakati wanadamu wa kwanza walipokosa kumtii Mungu na wakakubali dokezo la Nyoka la kujiamulia wenyewe “mema na mabaya.” (Mwanzo 3:5) Kwa kufanya hivyo walikataa enzi kuu ya Yehova yenye uadilifu na wakaacha ibada inayofaa, dini ya kweli. Walikuwa wanadamu wa kwanza ambao “waliibadili kweli ya Mungu kuwa uongo, wakakisujudia kiumbe na kukiabudu badala ya Muumba.” (Warumi 1:25) Kiumbe ambacho walichagua kuabudu pasipo kujua alikuwa si mwingine ila Shetani Ibilisi, “nyoka wa zamani.” (Ufunuo 12:9) Mwana wao wa kwanza, Kaini, alikataa kufuata shauri la Yehova lenye fadhili na hivyo akaasi dhidi ya enzi kuu Yake. Kwa kujua au sivyo, Kaini akawa “mwana wa yule mwovu,” Shetani, na mwenye kuizoea ibada ya Ibilisi. Alimwua Habili ndugu yake mchanga, aliyezoea ibada ya kweli, dini ya kweli. (1 Yohana 3:12, Revised English Bible; Mwanzo 4:3-8; Waebrania 11:4) Damu ya Habili ilikuwa damu ya kwanza kumwagwa kwa sababu ya kutokuvumilia dini. Kwa kusikitisha, dini bandia imeendelea kumwaga damu isiyo na hatia hadi siku ya leo.—Ona Mathayo 23:29-35; 24:3, 9.

 4. Katika kisa cha Noa, ni maandiko gani yanayotoa mfano wa asili ya dini ya kweli?

⁴ Kabla ya Gharika, Shetani alifanikiwa katika kuigeuza sehemu kubwa ya ainabinadamu kutoka kwenye dini ya kweli. Hata hivyo, Noa, “akapata neema machoni pa BWANA [Yehova, NW].” Kwa nini? Kwa sababu “alitembea pamoja na Mungu wa kweli.” Maana yake ni kwamba, yeye alizoea ibada ya kweli. Dini ya kweli si mfululizo wa vitendo vya kiibada au kawaida za dini bali ni mwenendo wa maisha. Inahusisha kuweka imani katika Yehova na kumtumikia kwa utiifu, ‘kutembea pamoja naye.’ Noa alifanya hivyo.—Mwanzo 6:8, 9, 22, NW; 7:1; Waebrania 11:6, 7, UV.

 5. (a) Ibilisi alijaribu kuanzisha nini baada ya Gharika, na kwa jinsi gani? (b) Yehova aliuzuiaje mpango wa Ibilisi, na tokeo lilikuwa nini?

⁵ Muda mfupi baada ya Gharika, Ibilisi kwa wazi alimtumia Nimrodi, mtu mwenye sifa mbaya kwa ajili ya ‘kumpinga kwake Yehova,’ kwa jitihada ya kuiunganisha ainabinadamu yote katika namna ya ibada ambayo, ingempinga Yehova tena. (Mwanzo 10:8, 9, NW; 11:2-4) Ingalikuwa dini moja bandia iliyounganika, ibada ya Ibilisi yenye umoja, kitovu chayo kikiwa katika mji na mnara ambao waabudu wake walijenga. Yehova alizuia mpango huo kwa kuichafua ile ‘lugha moja’ iliyosemwa wakati huo na ainabinadamu wote. (Mwanzo 11:5-9) Kwa hiyo, mji huo ukaja kuitwa Babeli, baadaye Babuloni, majina yote mawili yakimaanisha “Mchafuko.” Mchafuko huo wa kilugha ulisababisha kutawanyika kwa ainabinadamu juu ya dunia.

 6. (a) Ni mawazo gani ya kidini yaliyokazwa kikiki ndani ya waabudu wa Shetani katika Babuloni kabla ya kutawanywa kwao? (b) Kwa nini dini kuzunguka ulimwengu zina imani kama hizo? (c) Ni kusudi lipi la Shetani lililotimizwa na Babuloni, na mji huo wa kale ukawa ufananisho wa nini?

⁶ Hata hivyo, inaonekana kwa msingi wa historia ya hekaya na dini, kwamba kabla ya kutawanywa kwa ainabinadamu na Yehova, Shetani alikuwa amekaza kikiki ndani ya akili za waabudu wake mafundisho fulani ya msingi ya dini bandia. Hayo yalitia ndani mawazo ya kidini ya kuokoka kwa nafsi baada ya kifo, hofu ya wafu, kuwako kwa ulimwengu wa chini wenye moto, pamoja na ibada ya miungu na miungu-wake wengi, wengine wao wakiwa wamewekwa katika vikundi vya utatu. Imani kama hizo zilipelekwa kwenye miisho ya dunia na vikundi mbalimbali vya lugha. Wakati ulipopita, mawazo hayo ya msingi yalipatwa na mabadiliko. Lakini kwa ujumla, yanafanyiza uzi wa dini bandia katika sehemu zote za ulimwengu. Ingawa alizuiwa katika jitihada yake ya kuanzisha dini moja bandia iliyounganika iliyo na mji wayo mkuu wa ulimwenguni katika Babuloni, Shetani alitosheka kuwa na namna tofauti-tofauti za ibada bandia, zilizokuwa za Kibabuloni na zilizobuniwa kugeuza ibada itoke kwa Yehova imwendee yeye mwenyewe. Babuloni iliendelea kwa karne nyingi kuwa kitovu maarufu cha ibada ya sanamu, mzungu, uchawi, na unajimu—zote zikiwa sehemu muhimu za dini bandia. Haishangazi kwamba, kitabu cha Ufunuo huifananisha milki ya ulimwengu ya dini bandia kuwa kahaba mchafu aitwaye Babuloni Mkubwa.—Ufunuo 17:1-5.

Dini ya Kweli

 7. (a) Kwa nini dini ya kweli haikuathiriwa na mchafuko wa lugha? (b) Ni nani aliyepata kutajwa “kuwa baba yao wote waaminio” na kwa nini?

⁷ Kwa wazi, dini ya kweli iliendelea bila kuathiriwa Yehova alipochafua njia ya usemi ya ainabinadamu huko Babeli. Dini ya kweli ilikuwa imezoewa kabla ya gharika na wanaume na wanawake waaminifu kama vile Habili, Henoko, Noa, mke wa Noa, na wana na mabinti-wakwe wa Noa. Baada ya Gharika ibada ya kweli ilihifadhiwa katika nasaba ya Shemu mwana wa Noa. Abrahamu, mzao wa Shemu, alizoea dini ya kweli na akapata kutajwa “kuwa baba yao wote waaminio.” (Warumi 4:11) Imani yake iliungwa mkono na matendo. (Yakobo 2:21-23) Dini yake ilikuwa mwenendo wa maisha.

 8. (a) Dini ya kweli ilikabilianishwa jinsi gani na dini bandia katika karne ya 16 K.W.K., na tokeo lilikuwa nini? (b) Yehova alianzisha mpango upi mpya kwa habari ya ibada yake safi?

⁸ Ibada ya kweli iliendelea kuzoewa katika nasaba ya wazao wa Abrahamu—Isaka, Yakobo (au, Israeli), na wana wa Yakobo 12, ambao kutoka kwao makabila 12 ya Waisraeli yalitokea. Mwisho wa karne ya 16 K.W.K. uliwapata wazao wa Abrahamu kupitia Isaka katika hali ya kujitahidi kuhifadhi dini safi katika mazingira ya uadui, ya kipagani—Misri—ambapo hali yao ilipunguzwa kuwa ya utumwa. Yehova alimtumia Musa, mtumishi wake mwaminifu wa kabila la Levi, kuwakomboa waabudu Wake kutoka katika nira ya Misri, nchi yenye kujaa dini bandia. Kupitia Musa, Yehova alikata shauri la agano pamoja na Israeli, akiwafanya watu Wake wateule. Wakati huo, Yehova alipanga ibada yake katika mfumo wa sheria zilizoandikwa, akiiweka kwa muda katika mipaka ya mfumo wa dhabihu zenye kutolewa na ukuhani na kukiwa na mahali patakatifu pa kimwili, kwanza tabenakulo (hema) iliyoweza kusafirishwa na baadaye hekalu huko Yerusalemu.

 9. (a) Ibada ya kweli ilizoewaje kabla ya agano la Sheria? (b) Yesu alionyeshaje kwamba mambo ya kimwili ya Sheria hayakuwa ya kudumu?

⁹ Hata hivyo, inapasa kufahamiwa kwamba mambo hayo ya kimwili hayakukusudiwa yawe sehemu za kudumu za dini ya kweli. Sheria ilikuwa “kivuli cha mambo yajayo.” (Wakolosai 2:17; Waebrania 9:8-10; 10:1) Kabla ya Sheria ya Musa, yaonekana kwamba katika nyakati za wazee wa ukoo, vichwa vya familia, ndio waliowakilisha familia zao katika kutoa dhabihu kwenye madhabahu ambazo walikuwa wamesimamisha. (Mwanzo 12:8; 26:25; 35:2, 3; Ayubu 1:5) Lakini hakukuwako ukuhani uliopangwa kitengenezo au mfumo wa dhabihu, kukiwa na utaratibu wa vitendo vya kiibada au kawaida za dini. Zaidi ya hayo, Yesu mwenyewe alionyesha hali ya muda tu ya ibada iliyopangwa katika mfumo wa sheria zilizoandikwa ikiwa na kitovu chayo huko Yerusalemu alipomwambia mwanamke Msamaria hivi: “Saa inakuja ambayo hamtamwabudu Baba katika mlima huu [Gerizimu, uliokuwa zamani mahali pa hekalu la Kisamaria] wala kule Yerusalemu. . . . Saa inakuja, nayo sasa ipo, ambayo waabuduo halisi watamwabudu Baba katika Roho na kweli.” (Yohana 4:21-23) Yesu alionyesha kwamba ni lazima dini ya kweli izoewe, si kwa vitu vya kimwili, bali kwa roho na kweli.

Utumwa wa Kibabuloni

10. (a) Kwa nini Yehova aliwaruhusu watu wake wapelekwe utumwani Babuloni? (b) Katika 537 K.W.K., Yehova aliwakomboa mabaki waaminifu katika njia zipi mbili, na kusudi lao hasa la kurudi kwao Yuda lilikuwa nini?

¹⁰ Tangu uasi katika Edeni, kumekuwako uadui wa daima kati ya dini ya kweli na dini bandia. Nyakati nyingine waabudu wa kweli wamekuwa, kwa njia ya ufananisho, wakiingizwa katika utumwa wa dini bandia, ambayo imefananishwa na Babuloni tangu wakati wa Nimrodi. Kabla ya Yehova kuwaruhusu watu wake wapelekwe utumwani huko Babuloni katika 617 K.W.K. na 607 K.W.K., walikuwa tayari wametumbukia katika dini bandia ya Kibabuloni. (Yeremia 2:13-23; 15:2; 20:6; Ezekieli 12:10, 11) Katika 537 K.W.K., mabaki waaminifu walirudi Yuda. (Isaya 10:21) Walitii mwito wa kiunabii: “Tokeni katika Babeli [Babuloni, NW]”! (Isaya 48:20) Huo haukuwa ukombozi wa kimwili tu. Ulikuwa pia ukombozi wa kiroho kutoka katika mazingira ya dini bandia iliyo chafu, ya ibada ya sanamu. Kwa hiyo mabaki waaminifu hawa waliamuriwa hivi: “Nendeni zenu, nendeni zenu, tokeni huko, msiguse kitu kichafu; tokeni kati yake; iweni safi ninyi mnaochukua vyombo vya BWANA [Yehova, NW].” (Isaya 52:11) Kusudi hasa la kurudi kwao Yuda lilikuwa kusimamisha upya ibada safi, dini ya kweli.

11. Zaidi ya kurudishwa kwa ibada safi katika Yuda, ni mambo yapi mapya ya kidini yaliyotukia katika karne ya sita K.W.K.?

¹¹ Yapendeza kuangalia kwamba, karne iyo hiyo ya 6 K.W.K. ilishuhudia matawi mapya ya dini bandia ndani ya Babuloni Mkubwa. Iliona mwanzo wa Ubuddha, Ukonfyushiasi, Uzoroastria, na Ujaini, zaidi ya falsafa ya Kigiriki yenye kueleza mambo kibinadamu ambayo baadaye ingekuwa na uvutano mkubwa sana kwa makanisa ya Jumuiya ya Wakristo. Kwa hiyo ingawa ibada safi ilikuwa inarudishwa katika Yuda, adui mkuu wa Mungu alikuwa anaandaa hiari pana zaidi ya namna nyingi za ibada katika dini bandia.

12. Ni ukombozi upi kutoka katika utumwa wa Kibabuloni uliotukia katika karne ya kwanza W.K., na Paulo alitoa onyo gani?

¹² Kufikia wakati Yesu alipotokea Israeli, walio wengi wa Wayahudi walikuwa wakizoea namna mbalimbali za dini ya Kiyahudi, namna ya dini ambayo ilikuwa imekubali mawazo mengi ya dini ya Kibabuloni. Ilikuwa imejiambatisha na Babuloni Mkubwa. Kristo aliilaumu na akawakomboa wanafunzi wake kutoka katika utumwa wa Kibabuloni. (Mathayo, sura 23; Luka 4:18) Kwa kuwa dini bandia na falsafa ya Kigiriki ilikuwa imeenea sana katika maeneo ambapo alihubiri, mtume Paulo alinukuu unabii wa Isaya na kuutumia kwa Wakristo, waliohitaji kujiweka huru na uvutano usio safi wa Babuloni Mkubwa. Aliandika hivi: “Tena pana mapatano gani kati ya hekalu la Mungu na sanamu [za Kibabuloni]? Kwa maana sisi tu hekalu la Mungu aliye hai; kama Mungu alivyosema, ya kwamba, Nitakaa ndani yao, na kati yao nitatembea, nami nitakuwa Mungu wao, nao watakuwa watu wangu. Kwa hiyo, Tokeni kati yao, mkatengwe nao, asema Bwana [Yehova, NW], msiguse kitu kilicho kichafu, nami nitawakaribisha.”—2 Wakorintho 6:16, 17.

Kujiweka Huru na Dini Bandia Katika Wakati wa Mwisho

13. Ni nini kinachoonyeshwa katika ujumbe mbalimbali ambao Kristo alipelekea makundi saba huko Esia Ndogo, na ni nini kilichotukia kama tokeo?

¹³ Ujumbe mbalimbali ambao Kristo alipelekea makundi saba katika Esia Ndogo kupitia ule Ufunuo uliopewa mtume Yohana huonyesha wazi kwamba kufikia mwisho wa karne ya kwanza W.K., mazoea na mielekeo ya kidini ya Kibabuloni ilikuwa inaingia polepole ndani ya kundi la Kikristo. (Ufunuo, sura 2 na 3) Uasi-imani ulisitawi hasa kutoka karne ya pili hadi karne ya tano W.K., ukitokeza mwigo wenye kupotoka wa dini ya Kikristo iliyo safi. Mafundisho ya Kibabuloni kama vile kutokufa kwa nafsi, helo yenye moto, na Utatu yaliingizwa katika mafundisho ya Ukristo wenye kuasi-imani. Makanisa ya Katoliki, Orthodoksi, na baadaye ya Kiprotestanti, yote yalikubali mafundisho hayo bandia na, kwa hiyo, yakawa sehemu ya Babuloni Mkubwa, milki ya ulimwengu ya dini bandia ya Ibilisi.

14, 15. (a) Mfano wa Yesu wa ngano na magugu ulionyesha nini? (b) Ni nini kilichotukia kuelekea mwisho-mwisho wa karne ya 19, na kufikia 1914, Wakristo wa kweli walikuwa wamefanya maendeleo gani kwa habari ya fundisho?

¹⁴ Dini ya kweli haijapata kamwe kuharibiwa kabisa. Muda wote wa karne zilizopita kumekuwako sikuzote watu wenye kuipenda kweli, wengine wao ambao wamekufa kwa ajili ya uaminifu wao kwa Yehova na Neno lake, Biblia. Lakini kama vile mfano wa Yesu wa ngano na magugu uonyeshavyo, ngano ya ufananisho, au wana wa Ufalme wapakwa-mafuta, wangetenganishwa na magugu, au wana wa yule mwovu, katika “umalizio wa mfumo wa mambo” tu. (Mathayo 13:24-30, 36-43, NW) Wakati wa mwisho—wakati wa mtenganisho huo kutukia—ulipokaribia, wanafunzi wa Biblia wenye mioyo myeupe katika mwisho-mwisho wa karne ya 19 walianza kujiweka huru na utumwa wa dini bandia.

¹⁵ Kufikia 1914 Wakristo hao, waitwao leo Mashahidi wa Yehova, walikuwa wamesitawisha imani imara katika fidia. Walijua kwamba kuwapo kwa Kristo ni lazima kuwe kusikoonekana. Walielewa kwamba 1914 ungetia alama mwisho wa “majira ya Mataifa.” (Luka 21:24) Nao walielewa wazi maana ya nafsi na ufufuo. Waliangaziwa nuru pia kwa habari ya mafundisho ya makanisa juu ya moto wa mateso na Utatu. Walijifunza jina la kimungu na kuanza kulitumia na kufahamu ubaya wa nadharia ya mageuzi na zoea la uwasiliani-roho.

16. Wakristo wapakwa-mafuta waliitikia mwito upi katika 1919?

¹⁶ Mwanzo mzuri ulikuwa umefanywa wa kutupilia mbali pingu za dini bandia. Na katika 1919, Babuloni Mkubwa ilipoteza kabisa utawala wayo juu ya watu wa Mungu. Kama vile mabaki ya Wayahudi walivyokuwa wamekombolewa kutoka Babuloni katika 537 K.W.K., ndivyo mabaki waaminifu wa Wakristo wapakwa-mafuta walivyotii mwito wa ‘kutoka kwake [Babuloni Mkubwa].’—Isaya 52:11.

17. (a) Ni nini kilichositawi tangu 1922 na kuendelea, na ni uhitaji upi uliojitokeza miongoni mwa watu wa Mungu? (b) Ni msimamo upi wenye kupita kiasi uliochaguliwa kufuatwa, na ni kwa nini huo unaeleweka?

¹⁷ Tangu 1922 na kuendelea, kweli zenye kutoboa mambo zilichapwa na kuenezwa peupe zikifichua dini bandia ya Kibabuloni, hasa makanisa ya Jumuiya ya Wakristo. Uhitaji ulionwa wa kukazia akilini mwa watu wa Mungu waliosafishwa kwamba ni lazima kujitenga na namna zote za dini bandia kuwe kamili. Hivyo, kwa miaka mingi, hata matumizi wa neno “dini” yalikuwa yakiepukwa waliposema juu ya ibada ya kweli. Shime, kama vile “Dini Ni Mtego na Hila,” zilitembezwa katika barabara za miji mikubwa. Vitabu kama vile Government (1928) na “The Truth Shall Make You Free” (1943) vilionyesha wazi tofauti kati ya “Ukristo” na “dini.” Msimamo huo wenye kupita kiasi waeleweka, kwa kuwa kujiweka huru kabisa na mifumo ya kidini ya Babuloni Mkubwa yenye kuenea kote kulipaswa kufanywe.

Dini ya Kweli na Bandia

18. Ni uelewevu upi mpya wa neno “dini” uliotolewa katika 1951, na hilo linaelezwaje katika Kitabu-Mwaka 1975?

¹⁸ Kisha, katika 1951, wakati wa kufaa ulifika wa Yehova kuwapa watu wake uelewevu wa wazi kabisa juu ya tofauti kati ya dini ya kweli na dini bandia. Kitabu-Mwaka cha Mashahidi wa Yehova 1975 (katika Kiingereza) huripoti hivi: “Katika 1951, waenezaji wa ibada ya kweli walijifunza jambo fulani kuhusu neno ‘dini.’ Wengine wao waliweza kukumbuka mwaka 1938 vizuri wakati walipokuwa, nyakati nyingine, wakiubeba ubao wenye maneno yenye kuchochea fikira ‘Dini Ni Mtego na Hila.’ Kulingana na maoni yao basi, ‘dini’ zote hazikuwa za Kikristo, zilitoka kwa Ibilisi. Lakini Mnara wa Mlinzi wa Machi 15, 1951, (katika Kiingereza) ulikubali matumizi ya vivumishi ‘kweli’ na ‘bandia’ kwa habari ya dini. Zaidi ya hayo, kitabu chenye kuvutia fikira sana What Has Religion Done for Mankind? (kilichotangazwa katika 1951 na kutolewa wakati wa kusanyiko ‘Ibada Safi’ katika Uwanja wa Michezo wa Wembley, London, England) kilikuwa na haya ya kusema: ‘Likichukuliwa kulingana na jinsi linavyotumiwa, neno “dini” katika ufafanuzi wayo sahili kabisa humaanisha mfumo wa ibada, namna ya ibada, bila kujali kama ni ibada ya kweli au bandia. Hiyo hukubaliana na maana ya neno layo la Kiebrania, ʼa·boh·dáh, ambalo kihalisi humaanisha “utumishi,” haidhuru ni nani ambaye atolewa utumishi huo.’ Baadaye, maneno ‘dini bandia’ na ‘dini ya kweli’ yakawa ya kawaida miongoni mwa Mashahidi wa Yehova.”—Ukurasa 225.

19, 20. (a) Kwa nini waabudu wa kweli hawakupaswa waudhiwe na matumizi ya neno “dini” kama lilivyotumiwa kwa habari ya ibada ya kweli? (b) Uelewevu huo mpya uliwawezesha watu wa Yehova wafanye nini?

¹⁹ Kwa kujibu swali la msomaji mmoja, toleo la Mnara wa Mlinzi la Agosti 15, 1951 (Katika Kiingereza), lilitaarifu hivi: “Mtu hapaswi kuudhiwa na matumizi ya neno ‘dini.’ Sababu sisi hulitumia haituweki katika kikundi kimoja na dini bandia zenye kufungwa na mapokeo, jinsi kujiita wenyewe Wakristo kusivyotuweka hali moja na Wakristo bandia wa Jumuiya ya Wakristo.”

²⁰ Mbali na kuwa tendo la kuridhiana, uelewevu huo mpya wa neno “dini” uliwezesha watu wa Yehova wapanue pengo kati ya ibada ya kweli na bandia, kama makala ifuatayo itakavyoonyesha.

Kujaribu Kuelewa Kwetu

◻ Dini bandia ilianzaje na kwa wakati gani duniani?

◻ Shetani alijaribu kuanzisha nini baada ya Gharika, na mpango wake ulizuiwaje?

◻ Babuloni ilipata kuwa ufananisho wa nini?

◻ Ni ukombozi upi mbalimbali uliotukia katika 537 K.W.K., katika karne ya kwanza W.K., na katika 1919?

◻ Ni uelewevu upi mpya wa neno “dini” uliotolewa katika 1951, na kwa nini katika wakati huo?

[Sanduku/Picha katika ukurasa wa 11]

Mafundisho bandia yanayoaminiwa kuzunguka ulimwenguni kote yana mwanzo wayo katika Babuloni:

◻ Utatu, au vikundi vya miungu mitatu

◻ Nafsi ya kibinadamu huokoka kifo

◻ Uwasiliani-roho—kuongea na “wafu”

◻ Matumizi ya mifano katika ibada

◻ Matumizi ya ulozi kuwatuliza roho waovu

◻ Utawala wa makasisi wenye nguvu