Ni Nani Tunayeweza Kutegemea kwa Haki ya Kweli?

“Je! Hakimu wa dunia nzima hatafanya haki?”​—MWANZO 18:25, The Holy Bible in Modern English, na Ferrar Fenton.

 1, 2. Watu wengi huitikiaje ukosefu wa haki uliopo kwa wingi?

LABDA wewe unajua kihuzuni kwamba ukosefu wa haki ni tele. Wewe binafsi una mwitikio gani kuhusu ukosefu wa haki ya kweli?

² Mwitikio wa watu fulani ni kutilia shaka kuwako kwa Mungu mwenye haki. Huenda hata wakadai wao ni waagnosti (wana shaka kama kuna Mungu). Inaelekea wewe umesikia neno hilo. Linarejezea mtu anayehisi “kwamba uhalisi wowote wa kipeo cha juu zaidi (kama Mungu) haujulikani na [labda] hauwezi kujulikana.” Mwanabayolojia Thomas H. Huxley, mteteaji wa karne ya 19 wa mageuzi ya Darwin, alikuwa ndiye wa kwanza kutumia neno “mwagnosti” kwa njia hiyo.a

 3, 4. Neno “mwagnosti” lina msingi gani wa kule nyuma?

³ Ingawa hivyo, Huxley alitoa wapi neno “mwagnosti”? Kwa kweli, alikuwa akichota usemi uliotumiwa katika maana nyingine na mwanasheria wa karne ya kwanza, mtume Paulo. Hiyo ilitukia katika moja ya hotuba zenye sifa sana zilizopata kutolewa. Hotuba hiyo inahusika vizuri leo, kwa maana inatutolea msingi timamu wa kujua ni jinsi gani na wakati gani haki kwa wote itapatikana kwa wingi na, zaidi ya hilo, ni jinsi gani sisi tunaweza kunufaika nayo.

⁴ Neno “mwagnosti” (‘asiyejulikana’) lilitolewa katika mtajo wa Paulo wa madhabahu iliyoandikwa maneno ‘Kwa Mungu Asiyejulikana.’ Hiyo hotuba fupi iliandikwa na tabibu Luka katika sura ya 17 ya kile kitabu cha kihistoria cha Matendo ya Mitume. Sura hiyo inaonyesha kwanza jinsi Paulo alivyokuja katika Athene. Katika sanduku lililoandamana na (ukurasa 6), unaweza kusoma habari za utangulizi wa Luka na maandishi ya hotuba nzima.

 5. Paulo alitolea Waathene hotuba yake katika kikao gani? (Acha Matendo 17:16-31 isomwe.)

⁵ Hotuba ya Paulo ni thabiti kweli kweli na inastahili tuifikirie kwa uangalifu. Kwa kuwa tumezungukwa na matendo mabaya sana ya ukosefu wa haki, tunaweza kujifunza mengi kwayo. Kwanza yaangalie mazingira, unayoweza kusoma kwenye Matendo 17:16-21. Waathene waliona fahari kuishi katika kitovu chenye sifa ya masomo, ambapo Socrates, Plato, na Aristotle walikuwa wamefundisha. Athene pia lilikuwa jiji la kidini sana. Kila mahali palipomzunguka, Paulo angeweza kuona sanamu​—zile za Aresi mungu-vita, au Mars; za Zeu; za Aeskulapio, mungu wa dawa; za mungu-bahari mwenye jeuri, Poseidoni; za Dionisio, Athena, Erosi, na nyinginezo.

 6. Eneo lako linalinganaje na alichopata Paulo katika Athene?

⁶ Ingawa hivyo, namna gani kama Paulo angekagua mji au eneo lako? Huenda akaona utele wa sanamu-ibada au sanamu-umbo za kidini, hata katika mabara ya Jumuiya ya Wakristo. Mahali penginepo, angeweza kuona zaidi. Kitabu kimoja cha mwongozo husema: “Miungu ya Kihindi, tofauti na miungu “ndugu” zao ya Kigiriki iliyo kigeugeu, inaoa mke mmoja-mmoja tu, na miungu ya kike iliyoolewa nayo ilihesabiwa kuwa yenye mamlaka kubwa sana . . . Bila kutia chumvi, kuna mamilioni ya miungu inayoshughulika na namna zote za uhai na asili.”

 7. Miungu ya Ugiriki ya kale ilikuwaje?

⁷ Miungu mingi ya Kigiriki ilionyeshwa kuwa isiyo ya maana sana na yenye ukosefu mwingi wa adili. Mwenendo wayo ungekuwa wa aibu wanadamu wenye kufa, ndiyo, ungekuwa wa uhalifu leo katika mabara yaliyo mengi. Basi, wewe una kila sababu ya kushangaa ni haki ya aina gani ambayo Wagiriki wa huko nyuma wangalitarajia kupata kwa miungu hiyo. Na bado, Paulo aliona kwamba Waathene walijitoa sana kuifuata miungu hiyo. Kwa kujawa na masadikisho ya uadilifu, yeye alianza kueleza kweli bora zaidi za Ukristo halisi.

Wasikilizaji Wagumu

 8. (a) Waepikureo walikuwa na itikadi na maoni gani? (b) Wastoiko waliitikadi nini?

⁸ Wayahudi na Wagiriki fulani walisikiliza kwa upendezi, lakini wanafalsafa mashuhuri Waepikureo na Wastoiko wangeitikiaje? Kama utakavyoona, mawazo yao yalifanana kwa njia nyingi na itikadi zilizo za kawaida leo, hata na zenye kufundishwa watoto shuleni. Waepikureo walihimiza kuishi kwa njia ya kujipatia raha nyingi iwezekanavyo, hasa raha ya kiakili. Falsafa yao ya ‘tule na tunywe, kwa maana kesho tutakufa’ ilionyeshwa na kutofuata kanuni na kukosa nguvu za kufuatia wema. (1 Wakorintho 15:32) Hawakuitikadi kwamba miungu ndiyo iliumba ulimwengu wote mzima; badala ya hivyo, walishikilia kwamba uhai ulitokea kwa aksidenti katika ulimwengu wote mzima wenye kujiendesha wenyewe. Zaidi ya hilo, miungu haikupendezwa na wanadamu. Namna gani Wastoiko? Walikazia kusababu mambo kiakili, wakiitikadi kwamba kitu na kani zilikuwa kanuni za msingi katika ulimwengu wote mzima. Wastoiko waliwazia mungu asiye na utu, badala ya kuitikadi kwamba Mungu ni Mtu. Walihisi pia kwamba ajali ndiyo iliongoza mambo ya kibinadamu.

 9. Kwa nini hali ambamo Paulo alihubiri ilikuwa ngumu?

⁹ Wanafalsafa hao waliitikiaje fundisho la peupe la Paulo? Wakati huo kilikuwa kitabia cha Kiathene kuwa na udadisi ukichangamana na kujivunia akili, na wanafalsafa hao walianza kubishana na Paulo. Hatimaye, walimpeleka Areopago. Juu ya soko la Athene, lakini chini ya Akropoli ya kimo cha juu sana, palikuwa na kilima chenye miamba-miamba kilichopewa jina la mungu wa vita, Mars, au Aresi, kwa sababu hiyo Kilima cha Mars, au Areopago. Nyakati za kale, mahakama au baraza lilikutana pale. Huenda hata ikawa hapo alipopelekwa Paulo palikuwa ni mahakama ya utekelezaji haki, labda ikiwa imekusanyika mahali pa kuweza kuiona Akropoli ya kuvutia na Parthenoni yayo yenye sifa sana na mahekalu na sanamu-umbo nyinginezo. Watu fulani hufikiri kwamba mtume alikuwa hatarini kwa sababu sheria ya Kiroma ilikataza kuanzisha miungu mipya. Lakini hata kama Paulo alipelekwa Areopago kuelewesha wazi itikadi zake au kuonyesha kama alikuwa mwalimu anayestahili, yeye alikabili wasikilizaji wa kutetemesha. Je! angeweza kufafanua ujumbe wake muhimu bila kuvunja uhusiano wake nao?

10. Paulo alitumiaje busara katika kufanya utangulizi wa habari zake?

¹⁰ Angalia kutokana na Matendo 17:22, 23 uone Paulo alianza kwa busara na hekima ya kadiri gani. Alipokiri jinsi Waathene walivyokuwa wanadini na jinsi walivyokuwa na sanamu nyingi, huenda ikawa baadhi ya wasikilizaji wake walichukua kwamba alikuwa akiwapongeza. Badala ya kushambulia ufuataji wao wa miungu mingi, Paulo alikaza fikira juu ya madhabahu moja aliyokuwa ameona, iliyowekwa wakfu ‘Kwa Mungu Asiyejulikana.’ Ithibati ya kihistoria inaonyesha kwamba madhabahu za jinsi hiyo zilikuwako, na hilo linapasa kuimarisha uhakika wetu katika usimulizi wa Luka. Paulo alitumia madhabahu hiyo kama kianzishio cha maongezi yake. Waathene walithamini sana maarifa na kusababu mambo kiakili. Na bado, walikiri kwamba alikuwako mungu ‘asiyejulikana’ kwao (Kigiriki, aʹgno·stos). Basi, lilikuwa jambo la kiakili kabisa kwamba wamruhusu Paulo awaeleze juu ya huyo. Hakuna mtu ambaye angeweza kulaumu njia hiyo ya kufikiri, je! kunaye?

Je! Mungu Hajuliki?

11. Paulo alifanyaje mpaka wasikilizaji wake wakafikiria Mungu wa kweli?

¹¹ Basi, huyu ‘Mungu asiyejulikana’ alikuwaje? ‘Mungu’ huyo ndiye alifanyiza ulimwengu na kila kilichomo. Hakuna mwanadamu ambaye angeweza kukana kuna ulimwengu wote mzima, kwamba kuna mimea na wanyama, kwamba kuna wanadamu. Nguvu na akili ya ubuni, ndiyo, hekima, zinazodhihirika katika vyote hivyo zilielekeza kwamba vitu hivyo vilitokezwa na Muumba mwenye hekima na nguvu nyingi, wala si nasibu. Kwa kweli, njia ya kufikiri kwa Paulo inafaa hata zaidi katika wakati wetu.​—Ufunuo 4:11; 10:6.

12, 13. Ni ithibati gani ya ki-siku-hizi inayounga mkono wazo lililotokezwa na Paulo?

¹² Si zamani sana, katika kitabu In the Centre of Immensities, mwanaanga Mwingereza Sir Bernard Lovell aliandika juu ya muundo wa kutatanisha kabisa wa uhai wa namna zilizo za chini zaidi duniani. Alizungumza pia juu ya kama inaelekea kuwa uhai huo ulitokea kwa aksidenti. Alikata shauri hivi: “Uyamkini wa . . . tukio la nasibu la kuongoza kwenye mfanyiko wa moja ya chembe-molekyuli zilizo ndogo zaidi ni mdogo sana kwa kadiri isiyowazika. Ndani ya masharti yenye mipaka ya wakati na anga ambayo tunafikiria, uyamkini huo ni sifuri halisi.”

¹³ Au fikiria kitu kile kingine kinachotatanisha kabisa​—ulimwengu wetu wote mzima. Wataalamu wa nyota wametumia vyombo vya kielektroni kuchunguza asili yao. Wamepata nini? Katika God and the Astronomers, Robert Jastrow aliandika hivi: “Sasa sisi tunaona jinsi ithibati ya utaalamu wa kuchunguza nyota inavyoongoza kwenye oni la kibiblia juu ya asili ya ulimwengu.” “Kwa mwanasayansi ambaye ameishi kwa imani yake ya kufuata nguvu za kufikiri, mambo yanafikia kikomo ambacho ni kama ndoto mbaya. Yeye amepanda-panda milima ya ujinga; yuko karibu kufaulu kupanda kilele kilicho cha juu zaidi; anapojivuta juu ya mwamba ule wa mwisho kabisa, anasalimiwa na kikundi cha wanatheolojia [watu wanaoitikadi kwamba vitu viliumbwa] ambao wamekuwa wakiketi hapo kwa karne nyingi.”​—Linga Zaburi 19:1.

14. Ni sababu gani ya kiakili iliyounga mkono taarifa ya Paulo kwamba Mungu hakai katika mahekalu yaliyofanyizwa na mwanadamu?

¹⁴ Hivyo tunaweza kuona jinsi elezo la Paulo lilivyokuwa sahihi kwenye Matendo 17:24, hilo likituongoza kwenye wazo lake linalofuata, katika mstari 25. Mungu mwenye nguvu nyingi ambaye angeweza kufanyiza “ulimwengu na vitu vyote vilivyomo” kwa uhakika ni mkuu kuliko ulimwengu wote mzima wa vitu vya kimwili. (Waebrania 3:4) Kwa hiyo halingekuwa jambo la kiakili kufikiri kwamba yeye angekaa katika mahekalu tu, hasa yale yaliyojengwa na wanadamu waliokiri peupe kwamba alikuwa ‘asiyejulikana’ kwao. Lo, alitokeza wazo thabiti kama nini kwa wanafalsafa ambao wakati huo huenda wakawa walikuwa wakitupa jicho kwenye mahekalu mengi yaliyokuwa hapo juu tu!​—1 Wafalme 8:27; Isaya 66:1.

15. (a) Kwa nini Athena angekuwa akifikiriwa na wasikilizaji wa Paulo? (b) Jambo la kwamba Mungu ndiye Mpaji linapasa kuongoza kwenye mkataa gani?

¹⁵ Inaelekea kwamba wasikilizaji wa Paulo walikuwa wamejitoa kwa bidii kuabudu juu ya Akropoli moja ya sanamu-umbo za mungu-mke wao maalumu, Athena. Huyo Athena mwenye kuonyeshwa kicho kingi katika Parthenoni alikuwa amefanyizwa kwa meno ya ndovu na dhahabu. Sanamu-umbo nyingine ya Athena ilikuwa na kimo cha meta 20 na ingeweza kuonwa na watu wakiwa katika merikebu zilizo baharini. Na ilisemwa kwamba sanamu-ibada iliyojulikana kuwa Athena Poliasi ilianguka kutoka mbinguni; watu waliiletea kwa ukawaida kanzu mpya iliyofanyizwa kwa mkono. Hata hivyo, ikiwa Mungu asiyejulikana na watu hao alikuwa ndiye Mmoja aliye juu zaidi na aliyeumba ulimwengu wote mzima, mbona yeye ahitaji kutumikiwa kwa vitu ambavyo wanadamu wangeweza kuleta? Yeye ndiye hutoa tunachohitaji: “uhai” wetu, “pumzi” tunayohitaji ili kuendeleza uhai huo, na “vitu vyote,” kutia na jua, mvua, na ardhi yenye rutuba kinapokulia chakula chetu. (Matendo 14:15-17; Mathayo 5:45) Yeye ndiye Mpaji, wanadamu ndio wapokeaji. Kwa uhakika Mpaji hawategemei wapokeaji.

Kwa Mtu Mmoja​—Akatokea Kila Mtu

16. Paulo alifanya dai gani juu ya asili ya mwanadamu?

¹⁶ Ndipo, katika Matendo 17:26, Paulo akatokeza ukweli ambao watu wengi wanapaswa kuufikiria, hasa leo ambapo watu wa rangi tofauti wanatendwa sana mambo yasiyo haki. Yeye alisema kwamba Muumba “alifanya kila taifa la wanadamu kutoka katika mmoja, wakae juu ya uso wa nchi yote.” Wazo la kwamba jamii ya kibinadamu ilikuwa muungamano au udugu mmoja (hilo likiwa na mimaanisho ya haki) lilikuwa la kufikiriwa na watu hao kwa sababu Waathene walikuwa wamedai kwamba walikuwa na asili maalumu iliyowatofautisha na wengine wote wa aina ya binadamu. Hata hivyo, Paulo alikubali usimulizi wa Mwanzo juu ya mtu wa kwanza, Adamu, ambaye akawa ndiye babu wa kale wa sisi sote. (Warumi 5:12; 1 Wakorintho 15:45-49) Ingawa hivyo, huenda wewe ukataka kujua: ‘Je! wazo la jinsi hiyo laweza kutegemezwa katika enzi yetu ya ki-siku-hizi iliyo ya kisayansi?’

17. (a) Ithibati fulani ya ki-siku-hizi inaelekezaje upande ule ule ulioelekezewa na Paulo? (b) Hiyo inahusuje haki?

¹⁷ Nadharia ya mageuzi inadokeza kwamba mwanadamu aligeuka-geuka umbo akiwa mahali mbalimbali na kwa namna tofauti-tofauti. Lakini mapema mwaka jana, Newsweek ilitumia kile kisehemu chayo cha habari za sayansi ili kuzungumzia “Kutafuta Adamu na Hawa.” Ilikaza fikira juu ya mambo yaliyoonekana hivi majuzi katika uchunguzi wa kawaida za urithi-tabia. Ingawa, kama vile sisi tungetarajia, si wanasayansi wote wanaokubaliana na jambo hili, matokeo ya uchunguzi huo yanaelekeza kwenye umalizio wa kwamba wanadamu wote wana babu mmoja aliyetupitishia tabia za urithi. Kwa kuwa, kama Biblia ilivyosema zamani za kale, sisi sote ni ndugu, je! hakupasi kuwako haki kwa wote? Je! sisi sote hatustahili kutendewa bila upendeleo, bila kujali rangi ya ngozi yetu, namna ya nywele zetu, au vialama vingine vya nje nje? (Mwanzo 11:1; Matendo 10:34, 35) Ingawa hivyo, tungali tunahitaji kujua ni jinsi gani na wakati gani haki itakuja kwa aina ya binadamu.

18. Kulikuwako msingi gani wa taarifa ya Paulo juu ya shughuli za Mungu pamoja na wanadamu?

¹⁸ Basi, katika mstari 26, Paulo alionyesha wazi kwamba Muumba angeweza kutarajiwa awe na penzi fulani, au kusudi la haki, kwa aina ya binadamu. Mtume alijua kwamba wakati Mungu alipokuwa ameshughulika na taifa la Israeli, Yeye aliamrisha mahali walipopaswa kuishi na jinsi mataifa mengineyo yangeweza kuwatendea. (Kutoka 23:31, 32; Hesabu 34:1-12; Kumbukumbu 32:49-52) Bila shaka, huenda ikawa wasikilizaji wa Paulo waliona fahari ya kutumia maelezo yake yawahusu wao wenyewe. Kwa uhakika, wawe walijua au la, Yehova Mungu alikuwa ametaja kwa unabii penzi lake juu ya wakati, au kituo katika historia, ambapo Ugiriki ungekuwa ndiyo serikali kubwa ya tano ya ulimwengu. (Danieli 7:6; 8:5-8, 21; 11:2, 3) Kwa kuwa huyu Mmoja anaweza hata kutumia maarifa yake ayaelekeze mataifa anakotaka, je! si jambo la akili kwamba tunapaswa kutaka kujifunza habari zake?

19. Kwa nini wazo la Paulo kwenye Matendo 17:27 ni la akili?

¹⁹ Si kana kwamba Mungu ametuacha bila kujua habari zake, tukipapasa-papasa kwa upofu. Yeye aliwapa Waathene na sisi msingi wa kujifunza habari zake. Kwenye Warumi 1:20 Paulo aliandika hivi baadaye: “Mambo yake [Mungu] yasiyoonekana tangu kuumbwa ulimwengu yanaonekana, na kufahamika kwa kazi zake; yaani, uweza wake wa milele na Uungu wake.” Kwa sababu hiyo, kwa kweli Mungu hayuko mbali sana na sisi ikiwa tunataka kumpata na kujifunza habari zake.​—Matendo 17:27.

20. Ni kweli jinsi gani kwamba kwa Mungu “tunaishi, tunakwenda, na kuwa na uhai wetu”?

²⁰ Uthamini unapasa kutusukuma tufanye hivyo, kama inavyodokeza Matendo 17:28. Mungu ametupa sisi uhai. Kwa kweli, tuna uhai usio wa kikawaida tu katika maana ya kwamba mti una uhai. Sisi, na wanyama walio wengi, tuna uwezo wa maisha bora zaidi ya kuweza kujijongeza-jongeza. Je! sisi hatufurahii jambo hilo? Lakini Paulo analisogeza mbele zaidi jambo hilo. Sisi ni wenye kuwapo walio na ueledi na nyutu. Bongo tulizopewa na Mungu zinatuwezesha kufikiri, kushika kanuni zisizogusika kwa mkono (kama vile haki ya kweli), na kutumaini​—ndiyo, kutazama mbele kwenye utimizo wa penzi la Mungu. Kama unavyoweza kuthamini, lazima Paulo awe aling’amua kwamba hili lingekuwa jambo gumu kukubaliwa na wanafalsafa Waepikureo na Wastoiko. Ili kuwasaidia, yeye alinukuu washairi fulani Wagiriki ambao wao waliwajua na kuwastahi, washairi ambao nao pia walikuwa wamesema hivi: “Maana sisi sote tu wazao wake.”

21. Kuwa kwetu wazao wa Mungu kunapasa kutuathiri kwa njia gani?

²¹ Ikiwa watu wanathamini kwamba sisi ni wazao, au tokezo la Mungu Aliye Juu Zaidi, basi inafaa wamtegemee yeye kwa mwelekezo juu ya jinsi ya kuishi. Mtu analazimika kuvutiwa na ujasiri wa Paulo, alipokuwa amesimama karibu sana na Akropoli. Yeye alitoa kishujaa sababu za kuonyesha kwamba Muumba wetu kwa uhakika ndiye mwadhamu kuliko sanamu-umbo yoyote iliyofanyizwa na mwanadamu, hata ile ya dhahabu na meno ya ndovu iliyokuwa katika Parthenoni. Sisi sote tunaokubali taarifa ya Paulo ni lazima vilevile tukubali kwamba Mungu si kama yoyote ya sanamu zinazotumiwa na watu leo.​—Isaya 40:18-26.

22. Toba inahusikaje katika kupokea kwetu haki?

²² Hilo si jambo la kukubaliwa na mtu akilini tu huku akiendelea kuishi kama hapo zamani bila kufanya badiliko lolote. Paulo alielewesha wazi jambo hilo katika mstari 30: “Basi, zamani zile za ujinga [wa kuwazia kwamba Mungu ni kama sanamu isiyo ya maana sana au angekubali ibada kupitia sanamu hiyo] Mungu alijifanya kama hazioni; bali sasa anawaagiza watu wote wa kila mahali watubu.” Hivyo, Paulo alipokuwa akikuza habari yake ifikie umalizio wenye kani nyingi, alitokeza wazo la kugutusha​—toba! Kwa hiyo ikiwa sisi tunategemea Mungu kwa ajili ya haki ya kweli, huenda hiyo ikamaanisha ni lazima tutubu. Hiyo inamaanisha nini kwetu? Na Mungu ataandaaje haki kwa wote?

[Maelezo ya Chini]

Wewe Unaweza Kujibu?

◻ Ni hali gani ya kidini ambayo Paulo alipata katika Athene, na ni jinsi gani leo kulivyo na hali kama hiyo?

◻ Ni kwa njia gani mbalimbali Mungu alivyo mkuu kuliko miungu yote bandia iliyokuwa ikiabudiwa Athene siku ya Paulo?

◻ Ni uhakika gani wa msingi juu ya jinsi Mungu alivyoumba jamii ya kibinadamu unaomaanisha kwamba kunapasa kuwa na haki kwa wote?

◻ Wanadamu wanapaswa kuitikiaje maarifa ya kuujua ukuu wa Mungu?

[Sanduku katika ukurasa wa 6]

Haki kwa Wote​—Matendo, Sura 17

“16 Paulo alipokuwa akiwangojea huko Athene na kuona jinsi mji ule ulivyojaa sanamu, roho yake ilichukizwa sana ndani yake. 17 Basi katika sinagogi akahojiana na Wayahudi na waliomcha Mungu, na wale waliokutana naye sokoni kila siku. 18 Na baadhi ya Waepikureo na Wastoiko, wenye ujuzi, wakakutana naye. Wengine wakasema, Mpuzi huyu anataka kusema nini? Wengine walisema, Anaonekana kuwa mtangaza habari za miungu migeni, kwa maana alikuwa akihubiri habari za Yesu na ufufuo. 19 Wakamshika, wakamchukua Areopago, wakisema, Je! twaweza kujua maana ya elimu hii mpya unayoinena? 20 Kwa maana unaleta mambo mageni masikioni mwetu, tutapenda kujua, basi, maana ya mambo haya. 21 Kwa maana Waathene na wageni waliokaa huko walikuwa hawana nafasi kwa neno lo lote ila kutoa habari na kusikiliza habari za jambo jipya. 22 Paulo akasimama katikati ya Areopago, akasema,

“‘Enyi watu wa Athene, katika mambo yote naona ya kuwa ninyi ni watu wa kutafakari sana mambo ya dini. 23 Kwa sababu nilipokuwa nikipita huko na huko na kuyaona mambo ya ibada yenu, naliona madhabahu iliyoandikwa maneno haya, KWA MUNGU ASIYEJULIKANA. Basi mimi nawahubirini habari zake yeye ambaye ninyi mnamwabudu bila kumjua. 24 Mungu aliyeufanya ulimwengu na vitu vyote vilivyomo, yeye, kwa kuwa ni Bwana wa mbingu na nchi, hakai katika hekalu zilizojengwa kwa mikono; 25 wala hatumikiwi kwa mikono ya wanadamu kana kwamba anahitaji kitu cho chote; kwa maana ndiye anayewapa wote uzima na pumzi na vitu vyote. 26 Naye alifanya kila taifa la wanadamu kutoka katika mmoja, wakae juu ya uso wa nchi yote, akiisha kuwawekea nyakati alizoziamuru tangu zamani, na mipaka ya makazi yao; 27 ili wamtafute Mungu, ingawa ni kwa kupapasa-papasa, wakamwone, ijapokuwa hawi mbali na kila mmoja wetu. 28 Kwa maana ndani yake yeye tunaishi, tunakwenda, na kuwa na uhai wetu. Kama vile mmoja wenu, mtunga mashairi alivyosema, Maana sisi sote tu wazao wake.

29 “‘Basi, kwa kuwa sisi tu wazao wa Mungu, haitupasi kudhani ya kuwa Uungu ni mfano wa dhahabu au fedha au jiwe, vitu vilivyochongwa kwa ustadi na akili za wanadamu. 30 Basi, zamani zile za ujinga Mungu alijifanya kama hazioni; bali sasa anawaagiza watu wote wa kila mahali watubu. 31 Kwa maana ameweka siku atakayowahukumu walimwengu kwa haki, kwa mtu yule aliyemchagua; naye amewapa watu wote uthabiti wa mambo haya kwa kumfufua katika wafu.’”

[Sanduku katika ukurasa wa 7]

Ulimwengu Wote Mzima Uliumbwa

Katika 1980 Dakt. John A. O’Keefe, wa NASA (National Aeronautics and Space Administration), aliandika hivi: “Mimi nakubaliana na oni la Jastrow kwamba utaalamu wa ki-siku-hizi wa kuchunguza nyota umepata ithibati yenye kutegemeka kwamba Ulimwengu Wote Mzima uliumbwa yapata miaka bilioni kumi na tano hadi ishirini iliyopita.” “Mimi naona ni jambo lenye kugusa sana moyo kuona jinsi ithibati kuhusu Uumbaji . . . inavyopatikana wazi sana juu ya kila kitu kinachotuzunguka: miamba, anga, mawimbi ya redio, na juu ya sheria zilizo za kimsingi zaidi za fizikia.”

[Sanduku katika ukurasa wa 9]

“Utafutaji wa Adamu na Hawa”

Chini ya kichwa hicho, makala ya Newsweek ilisema hivi kwa sehemu: “Aliyekuwa mchimbuzi, Richard Leakey, alitangaza hivi katika 1977: ‘Hakuna mahali pamoja fulani hasa ambako mwanadamu wa ki-siku-hizi alizaliwa.’ Lakini sasa wachunguzi wa kawaida za urithi-tabia wanaelekea kuitikadi vingine, . . . ‘Ikiwa wazo hili ni sahihi, nami ningeligharimia fedha, basi ni la umaana mkubwa sana sana,’ asema Stephen Jay Gould, aliye mchunguzi wa historia ya visukuku na mtunga-insha katika Harvard. ‘Hiyo inatufanya sisi tung’amue kwamba wanadamu wote, wajapokuwa na tofauti tofauti katika sura ya nje nje, kwa kweli ni washiriki wa kitu kimoja tu ambacho kimeanza juzijuzi sana mahali pamoja. Kuna udugu wa kibayolojia wa aina fulani ambao una kina kirefu kuliko vile ambavyo sisi tuliwahi kung’amua.’”​—Januari 11, 1988.