Mafunzo Juu ya Maandiko Yenye Pumzi ya Mungu na Habari ya Msingi Yayo

Funzo Namba 4—Biblia na Vitabu Vyayo Vinavyokubalika

Asili ya neno “Biblia”; kupata kujua ni vitabu gani kwa kufaa vilivyo sehemu ya maktaba ya Kimungu; kukanusha “Apocrypha.”

1, 2. (a) Ni nini maana ya jumla ya neno la Kigiriki bi·bliʹa? (b) Hilo na maneno mengine yenye kushirikishwa hutumiwaje katika Maandiko ya Kigiriki ya Kikristo? (c) Neno “Biblia” lilikujaje katika lugha ya Kiswahili?

KWA KUWA Maandiko yaliyopuliziwa na Mungu hurejezewa kwa kawaida kuwa Biblia, ni jambo la upendezi kutaka kujua asili na maana ya neno “Biblia.” Latokana na neno la Kigiriki bi·bliʹa, ambalo humaanisha “vitabu vidogo.” Hilo, nalo, latokana na biʹblos, neno linaloeleza sehemu ya ndani ya mafunjo ambayo kwayo, katika nyakati za kale, “karatasi” ya kuandikia ilifanyizwa. (Bandari ya Kifoinike ya Gebali, ambayo kupitia kwayo mafunjo yaliingizwa kutoka Misri, ilikuja kuitwa Byblos na Wagiriki. Ona Yoshua 13:5, NW, kielezi-chini.) Mawasiliano mbalimbali yaliyoandikwa juu ya kitu cha aina hiyo yakaja kujulikana kwa neno bi·bliʹa. Hivyo, bi·bliʹa likaja kueleza maandishi yoyote, hati-kunjo, vitabu, hati, au maandiko au hata maktaba ya mkusanyo wa vitabu vidogo.

² Kwa kushangaza, neno “Biblia” lenyewe kwa ujumla halipatikani katika maandishi ya Kiingereza (wala Kiswahili) au tafsiri nyingine za Maandiko Matakatifu. Hata hivyo, kufikia karne ya pili K.W.K., mkusanyo wa vitabu vilivyopuliziwa na Mungu wa Maandiko ya Kiebrania ulirejezewa kuwa ta bi·bliʹa katika lugha ya Kigiriki. Katika Danieli 9:2 nabii huyo aliandika hivi: “Mimi Danieli, kwa kuvisoma vitabu . . . ” Hapa Septuagint ina biʹblois, namna ya wingi wa mtajo wa biʹblos. Katika 2 Timotheo 4:13, Paulo aliandika hivi: “Ujapo [ulete] vile vitabu [Kigiriki, bi·bliʹa].” Katika namna zayo mbalimbali za kisarufi, maneno ya Kigiriki bi·bliʹon na biʹblos hutokea mara 40 katika Maandiko ya Kigiriki ya Kikristo na kwa kawaida hutafsiriwa “hati-kunjo” au “kitabu (vitabu).” Bi·bliʹa lilitumiwa baadaye katika Kilatini kama neno la umoja, na kutokana na Kilatini, neno “Biblia” likaja katika lugha ya Kiingereza (pia Kiswahili).

3. Waandikaji wa Biblia walishuhudiaje kuwa hiyo ni Neno la Mungu lililopuliziwa na Mungu?

³ Ni Neno la Mungu. Ingawa wanadamu mbalimbali walitumiwa katika uandikaji wayo uliopuliziwa na Mungu na bado wengine wameshiriki katika kuitafsiri kutoka ndimi za awali mpaka kwenye lugha za maandishi ya leo, Biblia, kwa maana kamili kabisa, ni Neno la Mungu, ufunuo wake mwenyewe uliopuliziwa kwa wanadamu. Waandikaji wenyewe waliopuliziwa na Mungu waliiona hivyo, kama inavyothibitishwa na matumizi yao ya semi kama vile “usemi wa kinywa cha Yehova” (Kum. 8:3, NW), ‘maneno ya BWANA [Yehova, NW]’ (Yos. 24:27), “amri za BWANA [Yehova, NW] (Ezra 7:11), “sheria ya BWANA [Yehova, NW]” (Zab. 19:7), “neno la BWANA [Yehova, NW]” (Isa. 38:4), ‘tamko la Yehova’ (Mt. 4:4, NW), na “neno la Bwana [Yehova, NW]” (1 The. 4:15).

MAKTABA YA KIMUNGU

4. Biblia imefanyizwa na nini, na ni nani ameamua hilo?

⁴ Akijuacho binadamu leo kuwa Biblia kwa kweli ni mkusanyo wa hati zilizopuliziwa kimungu za kale. Hizo zilifanyizwa na kutungwa kwa namna iliyoandikwa kwa kipindi cha karne zaidi ya 16. Kwa ujumla mkusanyo huu wa hati hufanyiza kile ambacho kwa kufaa Jerome alikieleza katika Kilatini kuwa Bibliotheca Divina, au Maktaba ya Kimungu. Maktaba hii ina orodha rasmi ya vichapo, ambayo yahusisha vitabu vile vinavyohusu ujumla na upekee wa maktaba hiyo. Vitabu vyote visivyostahili vimeondolewa. Yehova Mungu ndiye Mtunza Maktaba Mkuu ambaye huweka kiwango na kuamua ni maandishi yapi yanayopasa kutiwa ndani. Kwa hiyo Biblia ina orodha kamili yenye vitabu 66, vyote vikiwa ni matokeo ya roho takatifu ya Mungu yenye kuongoza.

5. Vitabu vinavyokubalika vya Biblia ni nini, na mtajo huo ulianzishwaje?

⁵ Mkusanyo, au orodha hiyo, ya vitabu vinavyokubaliwa kuwa halisi na Andiko lililopuliziwa na Mungu mara nyingi hurejezewa kuwa canon ya Biblia. Hapo awali, tete (Kiebrania, qa·nehʹ) lilitumika kuwa ufito wa kupimia endapo kipande cha ubao hakikuwa karibu. Mtume Paulo alitumia neno la Kigiriki ka·nonʹ kwa “kipimo cha mwenendo” na pia “eneo” lililopimwa kuwa mgawo wake. (Gal. 6:16, NW, kielezi-chini; 2 Kor. 10:13) Kwa hiyo vitabu vinavyokubalika ni vile ambavyo ni kweli na vimepuliziwa na Mungu na vinavyostahili kutumiwa kuwa kipimio kilichonyooka cha kuamulia imani inayofaa, fundisho, na mwenendo. Tukitumia vitabu “visivyonyooka” kuwa timazi, “ujenzi” wetu hautakuwa wa kweli, nao utashindwa mtihani wa yule Msurveya (Mpimaji) Mtaalamu.

6. Ni yapi baadhi ya mambo yanayoamua kitabu chenye kukubalika?

⁶ Kupata Kujua Vinavyokubalika. Ni zipi baadhi ya ishara ambazo zimeamua kukubalika kwa vile vitabu 66 vya Biblia? Kwanza kabisa, lazima hati hizo zishughulike na mambo ya Yehova duniani, zikigeuza wanadamu kwenye ibada yake na kuchochea heshima yenye kina kirefu kwa ajili ya jina lake na kwa ajili ya kazi na makusudi yake duniani. Lazima zitoe uthibitisho wa upulizio wa Mungu, yaani, kwamba hizo ni matokeo ya roho takatifu. (2 Pet. 1:21) Hakupasi kuwa uvutio kwenye ushirikina au ibada ya kiumbe bali, badala yake, kuvutia kwenye upendo na utumishi wa Mungu. Lazima kusiwemo chochote katika maandishi hayo yakiwa moja moja ambacho kingepingana na upatani wa kindani wa yote, bali, badala yake, kila kitabu lazima, kwa umoja wacho na vile vingine, kiunge mkono ubuni ule mmoja, ule wa Yehova Mungu. Pia tungetazamia maandishi hayo yatoe uthibitisho wa usahihi hata kwenye kijambo kidogo zaidi. Kuongezea mambo hayo ya msingi ya lazima, kuna ishara nyinginezo waziwazi za upulizio wa Mungu, na kwa hiyo zenye kuonyesha vitabu vinavyokubalika, kwa kulingana na asili ya yaliyomo katika kila kitabu, nazo zimezungumzwa humu katika habari ya utangulizi ya kila kitabu cha Biblia. Pia, kuna hali za pekee zinazotumika kwa Maandiko ya Kiebrania na nyingine kwa Maandiko ya Kigiriki ya Kikristo zinazosaidia kuthibitisha vitabu vinavyokubalika vya Biblia.

MAANDIKO YA KIEBRANIA

7. Vitabu vinavyokubalika vya Kiebrania vilikamilishwa vipi hatua kwa hatua, na kisehemu chochote kipya lazima kiwe chenye upatano na nini?

⁷ Haipasi kuwazwa kwamba kukubali yaliyofanyiza Andiko lililopuliziwa na Mungu kulipasa kungoja mpaka ukamilisho wa vitabu vinavyokubalika vya Kiebrania katika karne ya tano K.W.K. Maandishi ya Musa chini ya mwelekezo wa roho ya Mungu yalikubaliwa tangu mwanzo kabisa na Waisraeli kuwa yalikuwa yamepuliziwa na Mungu, yenye ubuni wa kimungu. Ilipokamilishwa, Pentateuki ndiyo iliyofanyiza vitabu vyenye kukubalika kufikia wakati huo. Ufunuo zaidi kuhusu makusudi ya Yehova uliopewa binadamu chini ya upulizio wa Mungu ungehitaji kufuata kwa utaratibu na kupatana na kanuni za msingi zinazohusu ibada ya kweli zilizowekwa katika Pentateuki. Tumekwisha kuona ndivyo ilivyo tulipofikiria vitabu tofauti-tofauti vya Biblia, hasa vinaposhughulika moja kwa moja na ile habari kuu ya Biblia, kutakaswa kwa jina la Yehova na kuondolewa malawama kwa enzi kuu yake kupitia Ufalme mikononi mwa Kristo, aliye Mbegu Iliyoahidiwa.

8. Ni nini kinachothibitisha vitabu vya kiunabii vya Biblia vinavyokubalika?

⁸ Maandiko ya Kiebrania, hasa, yamejaa unabii tele. Yehova mwenyewe, kupitia Musa, aliweka msingi wa kuthibitisha ukweli wa unabii, kama ulikuwa kikweli kutoka kwa Mungu au la, nalo hilo lilisaidia kupata kujua kukubalika kwa kitabu cha kiunabii. (Kum. 13:1-3; 18:20-22) Uchunguzi wa kila cha vitabu vya kiunabii vya Maandiko ya Kiebrania pamoja na Biblia kwa ujumla na historia ya kilimwengu huthibitisha pasipo shaka kwamba “neno” hilo walilonena lilikuwa katika jina la Yehova, kwamba ‘lilifuata jambo hilo au likatimia,’ ama kikamili au kidogo au kwa sehemu lilipohusu mambo yaliyokuwa yangali ya wakati ujao, na kwamba liligeuza watu kuelekea Mungu. Kutimiza matakwa hayo kulithibitisha unabii kuwa wa kweli na uliopuliziwa na Mungu.

9. Ni jambo gani lenye maana linalopasa kukumbukwa wakati mtu anapofikiria swali juu ya vitabu vinavyokubalika vya Biblia?

⁹ Manukuu ya Yesu na waandishi waliopuliziwa na Mungu wa Maandiko ya Kigiriki ya Kikristo hufanyiza njia ya moja kwa moja ya kuthibitisha kukubalika kwa vingi vya vitabu vya Maandiko ya Kiebrania, ijapokuwa upimaji huo hautumiki kwa vyote, kwa kielelezo, vitabu vya Esta na Mhubiri. Basi, katika kufikiria habari ya vitabu vinavyokubalika, jambo jingine moja lenye maana zaidi lazima likumbukwe, jambo linalotumika kwa vitabu vyote vinavyokubalika vya Biblia. Sawa na ambavyo Yehova alipulizia wanadamu waandike mawasiliano yake ya kimungu yawe ya kuagiza, kujenga, na kutia moyo wao katika ibada na utumishi wake, basi yafuata kwa utaratibu kwamba Yehova angeelekeza na kuongoza ukusanyaji wa maandishi yaliyopuliziwa na Mungu na kuimarisha vitabu vinavyokubalika vya Biblia. Angefanya hivyo ili kusiwe shaka yoyote juu ya ni nini kilichofanyiza Neno lake la ukweli na ni nini kingejumlisha kipimio chenye kudumu cha ibada ya kweli. Kweli kweli, ni kwa njia hiyo tu viumbe duniani wangeweza kuendelea ‘kuzaliwa upya kwa neno la Mungu’ na kuweza kushuhudia kwamba “neno la Bwana [Yehova, NW] huduma hata milele.”—1 Pet. 1:23, 25.

10. Vitabu vya Maandiko ya Kiebrania vilikuwa vimethibitishwa kufikia wakati gani?

¹⁰ Kuthibitisha Vitabu Vinavyokubalika vya Kiebrania. Mapokeo ya Kiyahudi humhesabu Ezra kuwa chanzo cha kukusanya na kupanga vitabu vinavyokubalika vya Maandiko ya Kiebrania kwenye orodha, na husema kwamba hilo lilikamilishwa na Nehemia. Bila shaka Ezra alikuwa tayari kwa kazi hiyo, yeye mwenyewe akiwa mmoja wa waandikaji waliopuliziwa na Mungu wa Biblia na pia kuwa kuhani, msomi, na mnakiliji rasmi wa maandishi matakatifu. (Ezra 7:1-11) Hakuna sababu ya kutilia shaka maoni ya kimapokeo ya kwamba vitabu vinavyokubalika vya Maandiko ya Kiebrania vilikuwa vimekwisha amuliwa kufikia mwisho wa karne ya tano K.W.K.

11. Vitabu vinavyokubalika vya kimapokeo vya Kiyahudi huorodheshaje Maandiko ya Kiebrania?

¹¹ Sisi leo huorodhesha vitabu 39 vya Maandiko ya Kiebrania; vitabu vinavyokubalika vya mapokeo ya Kiyahudi, vijapotia ndani vitabu vivyo hivyo, huvihesabu kuwa 24. Mamlaka fulani, kwa kuweka Ruthu pamoja na Waamuzi na Maombolezo pamoja na Yeremia, zilihesabu vitabu kuwa 22, ingawa bado zilishikilia maandishi yale yale barabara yanayokubalika.a Hilo lilifanya hesabu ya vitabu vilivyopuliziwa na Mungu kuwa ile ile kama hesabu ya barua katika alfabeti (jumla ya herufi) ya Kiebrania. Ifuatayo ndiyo orodha ya vitabu 24 kulingana na vitabu vinavyokubalika vya mapokeo ya Kiyahudi:

Sheria (Pentateuki)

 1. Mwanzo

 2. Kutoka

 3. Walawi

 4. Hesabu

 5. Kumbukumbu la Torati

Manabii

 6. Yoshua

 7. Waamuzi

 8. Samweli (wa Kwanza na wa Pili pamoja kama kitabu kimoja)

 9. Wafalme (wa Kwanza na wa Pili pamoja kama kitabu kimoja)

10. Isaya

11. Yeremia

12. Ezekieli

13. Wale Manabii Kumi na Wawili (Hosea, Yoeli, Amosi, Obadia, Yona, Mika, Nahumu, Habakuki, Sefania, Hagai, Zekaria, na Malaki, kama kitabu kimoja)

Maandishi (Hajiografa)

14. Zaburi

15. Mithali

16. Ayubu

17. Wimbo Ulio Bora

18. Ruthu

19. Maombolezo

20. Mhubiri

21. Esta

22. Danieli

23. Ezra (Nehemia kili-kuwa pamoja na Ezra)

24. Nyakati (ya Kwanza na ya Pili pamoja kama kitabu kimoja)

12. Ni nini kinachotoa uhakika zaidi wa vitabu vinavyokubalika vya Kiebrania, navyo vilimalizikia na maandishi gani?

¹² Hiyo ndiyo iliyokuwa orodha, au vitabu vinavyokubalika, ambayo Kristo Yesu na kundi la mapema la Kikristo lilikubali kuwa Andiko lililopuliziwa na Mungu. Ni katika maandishi hayo peke yake kwamba waandishi waliopuliziwa na Mungu wa Maandiko ya Kigiriki ya Kikristo walinukuu, na kwa kutanguliza manukuu hayo kwa semi kama vile “kama ilivyoandikwa,” walihakikisha kuwa hayo ni Neno la Mungu. (Rum. 15:9) Yesu, akinena juu ya maandiko kamili yaliyopuliziwa na Mungu yaliyokuwa yameandikwa kufikia wakati wa huduma yake, alirejeza kwenye mambo yaliyoandikwa katika “Torati ya Musa, na katika Manabii, na Zaburi.” (Luka 24:44) Hapa “Zaburi,” kikiwa kitabu cha kwanza cha Hajiografa, hutumiwa kurejezea kisehemu chote hicho. Kitabu cha mwisho cha kihistoria kutiwa ndani ya vitabu vinavyokubalika vya Kiebrania kilikuwa kile cha Nehemia. Ya kuwa hiki kilikuwa chini ya mwelekezo wa roho ya Mungu imeonyeshwa kwa maana kitabu hicho pekee ndicho hufanyiza chanzo cha kupima unabii wenye kutokeza wa Danieli kwamba “tangu kuwekwa amri ya kutengeneza na kuujenga upya Yerusalemu” mpaka kuja kwa Mesiya kungekuwako kipindi cha majuma 69 ya kiunabii. (Dan. 9:25; Neh. 2:1-8; 6:15) Pia kitabu cha Nehemia hutokeza habari ya msingi ya kihistoria kwa kile cha mwisho cha vitabu vya kiunabii, Malaki. Ya kuwa Malaki ni sehemu ya vitabu vinavyokubalika vya Maandiko yaliyopuliziwa na Mungu haiwezi kutiliwa shaka, kwa kuwa hata Yesu, Mwana wa Mungu, alikinukuu mara kadhaa. (Mt. 11:10, 14) Ingawa manukuu kama hayo yanafanywa kutoka kwa vitabu vilivyo vingi vya vinavyokubalika vya Kiebrania, vyote vikiwa viliandikwa kabla ya Nehemia na Malaki, waandikaji wa Maandiko ya Kigiriki ya Kikristo hawafanyi manukuu yoyote kutoka kwa yoyote yaitwayo eti maandishi yaliyopuliziwa na Mungu ambayo yaliandikwa baada ya wakati wa Nehemia na Malaki kuja kufikia wakati wa Kristo. Hilo lahakikisha maoni ya kimapokeo ya Wayahudi, na pia imani ya kundi la Kikristo la karne ya kwanza W.K., kwamba vitabu vinavyokubalika vya Andiko la Kiebrania vilimalizika na maandishi ya Nehemia na Malaki.

VITABU VYA APOCRYPHA VYA MAANDIKO YA KIEBRANIA

13. (a) Vitabu vya Apocrypha ni nini? (b) Vilikuja kuwaje vitabu vinavyokubalika vya Roma Katoliki?

¹³ Ni nini vile vitabu vya apocrypha? Hivyo ni maandishi ambayo wengine wametia ndani ya Biblia lakini ambayo yamekanushwa na wengine kwa sababu hayatoi uthibitisho wa kuwa yalipuliziwa na Mungu. Neno la Kigiriki a·poʹkry·phos hurejezea mambo ‘yaliyofichwa kwa uangalifu.’ (Mk. 4:22, NW; Luka 8:17; Kol. 2:3) Neno hilo hutumiwa kwa vitabu vyenye ubuni au mamlaka yanayotiliwa shaka au vile ambavyo, vijapofikiriwa kuwa vyenye thamani fulani ya usomaji wa kibinafsi, vilikosa uthibitisho wa upulizio wa kimungu. Vitabu hivyo viliwekwa kando na havikusomwa peupe, kwa hiyo kutokeza lile wazo la ‘kufichwa.’ Kwenye Baraza la Carthage, katika 397 W.K., ilipendekezwa kwamba vitabu saba vya Apocrypha viongezwe kwenye Maandiko ya Kiebrania, pamoja na nyongeza kwenye vitabu vinavyokubalika vya Esta na Danieli. Hata hivyo, haikuwa mpaka baadaye katika 1546, katika Baraza la Trent, kwamba Kanisa la Roma Katoliki likatoa uthibitisho wa waziwazi wa kukubali nyongeza hizo katika orodha yalo ya vitabu vya Biblia. Nyongeza hizo zilikuwa ni Tobiti, Yudithi, nyongeza kwa Esta, Hekima, Eklesiastikasi, Baruku, nyongeza tatu kwa Danieli, Makabayo wa Kwanza, na Makabayo wa Pili.

14. (a) Makabayo wa Kwanza ni chenye upendezi gani? (b) Ni mamlaka zipi ambazo hazikurejezea kamwe Apocrypha, na kwa nini?

¹⁴ Kitabu cha Makabayo wa Kwanza, ijapokuwa si cha kuonwa kwa njia yoyote kuwa kitabu kilichopuliziwa, kina habari yenye upendezi wa kihistoria. Hutoa simulizi la harakati ya Wayahudi ya uhuru wakati wa karne ya pili K.W.K. chini ya uongozi wa familia ya kikuhani ya Wamakabayo. Vile vitabu vingine vya Apocrypha vimejaa hekaya na ushirikina na vina makosa tele. Havikurejezewa wala kunukuliwa kamwe na Yesu wala waandikaji wa Maandiko ya Kigiriki ya Kikristo.

15, 16. Yosefo na Jerome walionyeshaje vitabu vinavyokubalika?

¹⁵ Mwanahistoria Myahudi Flavio Yosefo, wa karne ya kwanza W.K., katika kitabu chake Against Apion (I, 38-41 [8]), hurejezea kwenye vitabu vyote vilivyotambuliwa na Waebrania kuwa vitakatifu. Yeye aliandika hivi: “Sisi hatuna mamiriadi ya vitabu visivyo na upatano, vyenye kupingana. Vitabu vyetu, vile ambavyo huhesabiwa kihaki, ni ishirini na viwili tu [ulingani wa vile 39 vyetu leo, kama inavyoonyeshwa katika fungu 11], na vina maandishi ya kudumu. Kati yavyo, vitano ni vitabu vya Musa, vyenye sheria na historia ya zamani tangu kuzaliwa kwa mwanadamu mpaka kwenye kifo cha mtoaji sheria. . . . Tangu kifo cha Musa mpaka Artashasta, aliyemrithi Shasta kuwa mfalme wa Uajemi, manabii waliofuata Musa waliandika historia ya matukio ya nyakati zao wenyewe katika vitabu kumi na vitatu. Vile vitabu vinne vyenye kusalia vina nyimbo kwa Mungu na maagizo ya mwenendo wa maisha ya kibinadamu.” Hivyo Yosefo aonyesha kwamba vitabu vinavyokubalika vya Maandiko ya Kiebrania vilikuwa vimethibitishwa muda mrefu sana kabla ya karne ya kwanza W.K.

¹⁶ Msomi wa Biblia Jerome, aliyekamilisha tafsiri ya Latin Vulgate ya Biblia karibu 405 W.K., alionyesha wazi kabisa msimamo wake kuelekea vitabu vya Apocrypha. Baada ya kuorodhesha vile vitabu vilivyopuliziwa na Mungu akitumia hesabu ile ile kama ya Yosefo, akihesabu vile vitabu 39 vilivyopuliziwa na Mungu vya Maandiko ya Kiebrania kuwa 22, yeye aandika katika dibaji yake ya vitabu vya Samweli na Wafalme katika Vulgate hivi: “Kwa hiyo kuna vitabu ishirini na viwili . . . Dibaji hii ya Maandiko yaweza kutumika kuwa mfikio ulioimarishwa kwa vitabu vyote ambavyo sisi hutafsiri kutoka Kiebrania mpaka Kilatini; ili tuweze kujua kwamba chochote kinachozidi hivyo lazima kiwekwe katika apocrypha.”

MAANDIKO YA KIGIRIKI YA KIKRISTO

17. Kanisa Roma Katoliki ladai kuwa na daraka gani, lakini kwa halisi ni nani aliyeamua ni vitabu gani vinavyofanyiza vitabu vinavyokubalika vya Biblia?

¹⁷ Kanisa Katoliki la Roma hudai kuwa na daraka la kuamua ni vitabu vipi vinavyopasa kutiwa ndani ya vitabu vinavyokubalika vya Biblia, na mrejezo hufanywa kwa Baraza la Carthage (397 W.K.), ambako orodha ya vitabu ilifanyizwa. Hata hivyo, ukweli ni kinyume cha hilo, kwa sababu vitabu vinavyokubalika, vinavyotia ndani orodha ya vitabu vinavyofanyiza Maandiko ya Kigiriki ya Kikristo, vilikuwa tayari vimekwisha malizwa kufikia wakati huo, yaani, si kwa amri ya baraza lolote, bali kwa mwelekezo wa roho takatifu ya Mungu—roho ile ile iliyopulizia uandikiaji wa vile vitabu hapo kwanza. Ushuhuda wa wafanyiza orodha wa baadaye wasiopuliziwa na Mungu ni wenye thamani tu katika kukiri vinavyokubalika vya Biblia, ambavyo roho ya Mungu ilikuwa imeamrisha.

18. Ni umalizio gani mbalimbali wenye maana unaoweza kufikiwa kutokana na chati inayoonyesha orodha za mapema za Maandiko ya Kigiriki ya Kikristo?

¹⁸ Uthibitisho wa Orodha za Mapema. Mtupio-macho kwenye chati inayofuata hufunua kwamba orodha kadhaa za karne ya nne za Maandiko ya Kikristo, zenye tarehe ya kabla ya baraza lililotajwa juu, hukubaliana kabisa na vitabu vinavyokubalika vya kisasa, na nyingine huondoa Ufunuo pekee. Kabla ya mwisho wa karne ya pili, kuna ukubali wa ulimwenguni pote wa zile Gospeli nne, Matendo, na barua 12 za mtume Paulo. Ni machache tu kati ya maandishi madogo-madogo zaidi yaliyotiliwa shaka katika maeneo fulani. Yawezekana ilikuwa hivyo kwa sababu maandishi hayo yalitawanywa kwa uchache hapo kwanza kwa sababu hii au ile na kwa hiyo yalichukua muda mrefu zaidi kuonwa kuwa ni vitabu vyenye kukubalika.

19. (a) Ni hati gani yenye kutokeza imepatikana katika Italia, na tarehe yayo ni gani? (b) Inafafanuaje vitabu viliyokubalika wakati huo?

¹⁹ Moja ya orodha ya mapema yenye kupendeza zaidi ni kile kipande kilichogunduliwa na L. A. Muratori kilichoko katika Ambrosian Library, Milan, Italia, na kilichochapishwa naye katika 1740. Ingawa mwanzo haupo, mrejezo wacho kwenye Luka kuwa Gospeli ya tatu huonyesha kwamba hapo kwanza kilitaja Mathayo na Marko. Hicho Kipande cha Muratori, ambacho kimo katika Kilatini, ni cha tarehe ya sehemu ya mwisho-mwisho ya karne ya pili W.K. Hicho ni hati yenye kupendeza zaidi, kama ambavyo kisehemu cha tafsiri kifuatacho kinavyoonyesha: “Kitabu cha tatu cha Gospeli ni kile kulingana na Luka. Luka, yule tabibu ajulikanaye sana, alikiandika katika jina lake mwenyewe . . . Kitabu cha nne cha Gospeli ni kile cha Yohana, mmoja wa wanafunzi. . . . Na kwa hiyo kwa imani ya waamini hakuna farakano yoyote, hata ingawa machaguo tofauti-tofauti hutolewa kwa mambo ya hakika katika vitabu kimoja-kimoja vya Gospeli, kwa sababu katika vyote chini ya ile Roho moja yenye kuongoza mambo yote yanayohusu uzaliwa wake, tamaa, ufufuo, mazungumzo pamoja na wanafunzi wake, na kuja kwake kwa mara mbili, kule kwa kwanza katika kushushwa kulikotokana na dharau, ambako kulisha tokea, na kule kwa pili katika utukufu wa mamlaka ya kifalme, ambako bado kutakuja, yamekwisha julishwa rasmi. Basi haishangazi, endapo Yohana ataja kwa upatani sana katika nyaraka zake mambo kadhaa haya, akijitia ndani binafsi: ‘Tuliyoona kwa macho yetu wenyewe, na kusikia kwa masikio yetu wenyewe, na mikono yetu kushika, mambo ambayo sisi tumeandika.’ Kwa maana kwa njia hiyo yeye hadai tu kuwa shahidi aliyejionea bali pia msikiaji na simulizi la mambo yote ya ajabu ya Bwana, katika utaratibu wayo. Zaidi ya hayo, matendo ya mitume wote yameandikwa katika kitabu kimoja. Luka aliyafanyiza hivyo kwa ajili ya Theofilo mtukufu sana . . . Sasa nyaraka za Paulo, zilivyo, ni kutoka wapi au kwa sababu gani zilipelekwa, hizo zenyewe zaonyesha wazi yeye atakayeelewa. Kwanza kabisa yeye aliandika kirefu kwa Wakorintho akataze migawanyiko ya uzushi, kisha kwa Wagalatia [juu ya] tohara, na kwa Warumi juu ya utaratibu wa Maandiko, kuonyesha pia kwamba Kristo ndiye jambo kuu katika wao—kila jambo moja ni la lazima kwetu kulizungumza, kwa kuwa Mtume Paulo mwenyewe aliye mbarikiwa, kwa kufuata kielelezo cha mtangulizi wake Yohana, haandikii mwingine isipokuwa makanisa saba kwa jina katika utaratibu unaofuata: kwa Wakorintho (la kwanza), kwa Waefeso (la pili), kwa Wafilipi (la tatu), kwa Wakolosai (la nne), kwa Wagalatia (la tano), kwa Wathesalonike (la sita), kwa Warumi (la saba). Lakini ingawa yeye aandika mara mbili kwa ajili ya kusahihisha Wakorintho na Wathesalonike, huonyeshwa kuna kanisa moja lililoenezwa duniani kote [?yaani, na uandikaji huo wa mara saba]; na Yohana pia katika Ufunuo, ijapokuwa yeye aandikia makanisa saba, bado anena na wote. Lakini [yeye aliandika] kwa ajili ya shauku na upendo mmoja kwa Filemoni, na mmoja kwa Tito, na mbili kwa Timotheo; [na hizi] huchukuliwa kuwa takatifu katika heshima yenye staha ya kanisa. . . . Kuongezea hayo, waraka wa Yuda na mbili zenye jina la Yohana huhesabiwa . . . Twapokea mafunuo ya Yohana na Petro tu, huu [wa baadaye] wengine wetu hawataki usomwe kanisani.”—The New Schaff-Herzog Encyclopedia of Religious Knowledge, 1956, Buku 8, ukurasa 56.

20. (a) Kukosekana kwa moja ya barua za Yohana na moja ya Petro huelezwaje? (b) Basi, orodha hiyo yafanana kwa kadiri gani na orodha yetu ya kisasa?

²⁰ Yaonekana kwamba kuelekea mwisho wa Kipande cha Muratori, mtajo hufanywa wa nyaraka mbili tu za Yohana. Hata hivyo, kuhusu hilo ensaiklopedia iliyotajwa juu, ukurasa 55, huonyesha kwamba nyaraka hizi mbili za Yohana “zaweza tu kuwa ni ule wa pili na tatu, ambazo mwandikaji wazo hujiita mwenyewe kuwa ‘mzee’ tu. Akiwa amekwisha shughulika na ule wa kwanza, ijapokuwa tu kijuujuu, kwa kukamatana na Gospeli ya nne, na hapo kujulisha rasmi imani yake isiyo na shaka juu ya asili kuwa ya Yohana, mtungaji huyo alihisi hapa aweza kujishughulisha mwenyewe na zile barua mbili ndogo zaidi.” Kwa habari ya ukosefu ulio wazi wa kutotaja vyovyote waraka wa kwanza wa Petro, chanzo hicho chaendelea hivi: “Dhana inayoelekea kuwa kweli zaidi ni ile ya kupotezwa kwa maneno machache, labda mstari mmoja, ambao katika huo 1 Petro na Ufunuo wa Yohana vilitajwa kuwa vilipokewa.” Kwa hiyo, kwa maoni ya Kipande cha Muratori, ensaiklopedia hii, kwenye ukurasa 56, yamalizia hivi: “Agano Jipya huonwa kabisa kuwa limefanyizwa na Gospeli nne, Matendo, nyaraka kumi na tatu za Paulo, Ufunuo wa Yohana, yawezekana nyaraka tatu zake, Yuda, na yawezekana 1 Petro, nao upinzani juu ya mengine ya maandishi ya Petro ulikuwa haujanyamazishwa bado.”

21. (a) Maelezo ya Origen juu ya maandishi yaliyopuliziwa na Mungu ni yenye upendezi gani? (b) Waandishi wa baadaye walikiri nini?

²¹ Origen, karibu mwaka 230 W.K., alikubali miongoni mwa Maandiko yaliyopuliziwa na Mungu ni vitabu vya Waebrania na Yakobo, vyote viwili vikiwa havipo katika Kipande cha Muratori. Ijapokuwa yeye aonyesha kwamba wengine walitilia shaka kuwa ni vyenye kukubalika, hilo pia laonyesha kwamba kufikia wakati huo, vitabu vyenye kukubalika vya Maandiko ya Kigiriki yaliyo mengi vilikuwa vimekubaliwa, kukiwa wachache tu wenye kutilia shaka nyingine za nyaraka zisizojulikana sana. Baadaye, Athanasio, Jerome, na Augustino walikiri umalizio wa orodha za mapema zaidi kwa kufafanua kuwa vyenye kukubalika vitabu vile vile 27 tulivyo navyo sasa.b

22, 23. (a) Orodha zilizoko kwenye chati zilitayarishwaje? (b) Kwa nini kwa wazi orodha kama hizo hazikuwapo kabla ya Kipande cha Muratori?

²² Orodha zilizo nyingi katika chati hiyo ni orodha kamili zenye kuonyesha ni vitabu vipi vilivyokubaliwa kuwa halali. Zile za Irenaeus, Clement wa Aleksandria, Tertullian, na Origen zimekamilishwa kutokana na manukuu waliyofanya, yanayofunua jinsi wao walivyoyaona maandishi yaliyorejezewa. Nayo yakamilishwa zaidi na maandishi ya mwanahistoria wa mapema Eusebio. Hata hivyo, uhakika wa kwamba waandishi hao hawataji maandishi fulani yenye kukubalika hautoi hoja kuwa si ya kukubalika. Ni kwamba tu ilitukia hawakuyarejezea katika maandishi yao ama kimakusudi ama kwa sababu ya habari iliyohusika. Lakini ni kwa nini hatuoni orodha zinazofanana kabisa za mapema kabla ya Kipande cha Muratori?

²³ Suala juu ya ni vitabu vipi Wakristo wapaswa kukubali, halikutokea mpaka wachambuzi kama Marcion walipochomokea katikati ya karne ya pili W.K. Marcion alifanyiza vitabu vyenye kukubalika vyake mwenyewe vifae mafundisho yake, akichukua barua fulani-fulani tu za mtume Paulo na namna iliyosahihishwa ya Gospeli ya Luka. Hilo, pamoja na rundo la fasihi za apocrypha zilizokuwa zikienea wakati huo ulimwenguni pote, ndilo lililoongoza kwenye taarifa za wafanyiza orodha juu ya ni vitabu vipi walivyovikubali.

24. (a) Maandishi ya Apocrypha ya “Agano Jipya” yakoje? (b) Wasomi husema nini juu yao?

²⁴ Maandishi ya Apocrypha. Uthibitisho wa ndani watoa uhakika wa mgawanyo ulio wazi uliofanywa kati ya maandishi ya Kikristo yaliyopuliziwa na Mungu na vitabu vilivyoongezwa au visivyopuliziwa kwa roho. Maandishi ya Apocrypha ni duni zaidi na mara nyingi ya kindoto na ya kitoto. Wakati mwingi hayo si sahihi.c Angalia taarifa zifuatazo za wasomi juu ya vitabu hivi visivyokublika:

“Hakuna suala la mtu fulani kuviondoa kwenye Agano Jipya: vyenyewe vimefanya hivyo.”—M. R. James, The Apocryphal New Testament, kurasa 11, 12.

“Tunalotakwa kufanya tu ni kulinganisha vitabu vyetu vya Agano Jipya kwa ujumla na fasihi nyingine za aina hiyo ili kung’amua jinsi kulivyo na pengo kubwa lenye kuvitenganisha. Gospeli zisizokubalika, husemwa mara nyingi, kwa halisi ndizo uthibitisho bora zaidi kwa zile zenye kukubalika.”—G. Milligan, The New Testament Documents, ukurasa 228.

“Haiwezi kusemwa juu ya uandikaji hata mmoja uliohifadhiwa kwetu kutoka kipindi cha mapema cha Kanisa nje ya Agano Jipya kwamba waweza kwa kufaa kuongezwa leo kwenye Vitabu Vinavyokubalika.”—K. Aland, The Problem of the New Testament Canon, ukurasa 24.

25. Ni mambo gani juu ya waandikaji mmoja mmoja wa Maandiko ya Kigiriki ya Kikristo yanayotoa hoja ya kuunga mkono upulizio wa Mungu wa maandishi hayo?

²⁵ Waandikaji Waliopuliziwa na Mungu. Jambo hilo linalofuata lapendeza. Waandikaji wote wa Maandiko ya Kigiriki ya Kikristo kwa njia moja au nyingine walishirikiana karibu-karibu na baraza linaloongoza la awali la kundi la Kikristo, lililotia ndani mitume walioteuliwa na Yesu binafsi. Mathayo, Yohana, na Petro walikuwa miongoni mwa wale mitume 12 wa asili, na Paulo aliteuliwa baadaye kuwa mtume lakini hakuhesabiwa kuwa mmoja wa wale 12.d Ingawa Paulo hakuwapo wakati wa umiminaji wa pekee wa roho katika Pentekoste, Mathayo, Yohana, na Petro walikuwapo, pamoja na Yakobo na Yuda na yawezekana Marko. (Mdo. 1:13, 14) Kwa njia ya moja kwa moja Petro huzihesabu barua za Paulo pamoja na yale “maandiko mengine.” (2 Pet. 3:15, 16) Marko na Luka walikuwa washiriki wa karibu na wasafiri-waandamani wa Paulo na Petro. (Mdo. 12:25; 1 Pet. 5:13; Kol. 4:14; 2 Tim. 4:11) Waandikaji hao wote walijaliwa uwezo mbalimbali wa kimwujiza na roho takatifu, ama kwa umiminaji wa pekee kama uliotukia katika Pentekoste na wakati ule Paulo alipoongolewa (Mdo. 9:17, 18) au, bila shaka kama ilivyokuwa katika kisa cha Luka, kwa kuwekelewa mikono ya mitume. (Mdo. 8:14-17) Uandikaji wote wa Maandiko ya Kigiriki ya Kikristo ulikamilishwa katika wakati ambao zawadi za pekee za roho zilikuwa zikitenda kazi.

26. (a) Ni nini tunachokubali kuwa Neno la Mungu, na kwa nini? (b) Twapaswa kuonyeshaje uthamini kwa ajili ya Biblia?

²⁶ Imani katika Mungu mweza yote, aliye Mpuliziaji na Mhifadhi wa Neno lake, hutupa uhakika wa kwamba ndiye aliyeongoza ukusanyaji wa sehemu zalo mbalimbali. Kwa hiyo kwa uhakika sisi hukubali vile vitabu 27 vya Maandiko ya Kigiriki ya Kikristo pamoja na vile 39 vya Maandiko ya Kiebrania kuwa ile Biblia moja, ya Mbuni mmoja, Yehova Mungu. Neno Lake katika vitabu vyalo 66 ndilo kiongozi chetu, na upatani na usawaziko walo lote hushuhudia ukamili walo. Sifa zote zimwendee Yehova Mungu, aliye Muumbaji wa kitabu hiki kisicholinganika! Chaweza kututayarisha kikamili na kuweka nyayo zetu kwenye njia inayoenda kwenye uhai. Na tukitumie kwa hekima katika kila nafasi.

[Maelezo ya Chini]

[Chati katika ukurasa wa 303]

Orodha za Mapema Zenye Kutokeza za Maandiko ya Kigiriki ya Kikristo

A - Huonwa bila shaka kuwa cha Kimaandiko na chenye kukubalika

D - Hutiliwa shaka katika sehemu fulani

Jina na Mahali

Mathayo A A A A

Marko A A A A

Luka A A A A

Yohana A A A A

Matendo A A A A

Waroma A A A A

1 Wakorintho A A A A

2 Wakorintho A A A A

Wagalatia A A A A

Waefeso A A A A

Wafilipi A A A A

Wakolosai A A A A

1 Wathesalonike A A A A

2 Wathesalonike A A A A

1 Timotheo A A A A

2 Timotheo A A A A

Tito A A A A

Filemoni A A

Waebrania D DA DA

Yakobo ?

1 Petro A? A A A

2 Petro D? A

1 Yohana A A DA A

2 Yohana A A DA

3 Yohana A?

Yuda A DA A

Ufunuo A A A A

Jina na Mahali

Tarehe

Inayokaribia W.K. 230 320 348 365

Mathayo A A A A

Marko A A A A

Luka A A A A

Yohana A A A A

Matendo A A A A

Waroma A A A A

1 Wakorintho A A A A

2 Wakorintho A A A A

Wagalatia A A A A

Waefeso A A A A

Wafilipi A A A A

Wakolosai A A A A

1 Wathesalonike A A A A

2 Wathesalonike A A A A

1 Timotheo A A A A

2 Timotheo A A A A

Tito A A A A

Filemoni A A A A

Waebrania DA DA A

Yakobo DA DA A

1 Petro A A A A

2 Petro DA DA A D

1 Yohana A A A A

2 Yohana DA DA A D

3 Yohana DA DA A D

Yuda DA DA A

Ufunuo A DA A

Jina na Mahali

Tarehe

Inayokaribia W.K. 367 368 370 370

Mathayo A A A A

Marko A A A A

Luka A A A A

Yohana A A A A

Matendo A A A A

Waroma A A A A

1 Wakorintho A A A A

2 Wakorintho A A A A

Wagalatia A A A A

Waefeso A A A A

Wafilipi A A A A

Wakolosai A A A A

1 Wathesalonike A A A A

2 Wathesalonike A A A A

1 Timotheo A A A A

2 Timotheo A A A A

Tito A A A A

Filemoni A A A A

Waebrania A A A DA

Yakobo A A A A

1 Petro A A A A

2 Petro A A A D

1 Yohana A A A A

2 Yohana A A A D

3 Yohana A A A D

Yuda A A A D

Ufunuo A DA D

Jina na Mahali

Tarehe

Inayokaribia W.K. 383 394 397 397

Mathayo A A A A

Marko A A A A

Luka A A A A

Yohana A A A A

Matendo A A A A

Waroma A A A A

1 Wakorintho A A A A

2 Wakorintho A A A A

Wagalatia A A A A

Waefeso A A A A

Wafilipi A A A A

Wakolosai A A A A

1 Wathesalonike A A A A

2 Wathesalonike A A A A

1 Timotheo A A A A

2 Timotheo A A A A

Tito A A A A

Filemoni A A A A

Waebrania DA DA A A

Yakobo A DA A A

1 Petro A A A A

2 Petro A DA A A

1 Yohana A A A A

2 Yohana A DA A A

3 Yohana A DA A A

Yuda A DA A A

Ufunuo DA DA A A