Bbuku Lyamu Bbaibbele Lyanamba 33—Mika
Mulembi: Mika
Busena Nkolyakalembelwa: Juda
Nolyakamana Kulembwa: Kautana mwaka wa 717 B.C.E.
Ciindi Cijatikizidwe: Kuma 777 kusikila mu 717 B.C.E.
AMWEEZEEZYE muntu uusimide, iwabeleka myaka minji cakusyomeka mumulimo wa Jehova. Amweezeezye muntu sicamba, uukonzya kwaambila baleli bamucisi cakwe kuti: “Ndinywe numusula bubotu akuyandisya bubi. . . . Mulalya nyama yabantu bangu, azikanda mulazibbabula kumibili yabo.” Amweezeezye muntu uulibombya, uupa bulemu boonse kuli Jehova kumajwi aanguzu ngaambaula, kwiinda mukubelesya muuya wakwe. Sena inga tamukkomani kuzibana amuntu uuli boobo? Elo kaka taalivwulili makani alulayo lubotu ndwakonzya kumupa! Musinsimi Mika wakali muntu uuli boobo. Tucijisi coolwe cakutambula lulayo lwakwe lubotu mubbuku liitwa azina lyakwe.—Mik. 3:2, 3, 8.
2 Mbubonya mbocibede kubasinsimi banji, mmasyoonto makani aaliko kujatikizya Mika kumugama mubbuku lyakwe; mulumbe ngowakali kuyandika kapati. Izina lyakuti Mika lyakafwiinsigwa kuzina lyakuti Mikayeli (ilyaamba kuti, “Nguni Uuli Mbuli Leza?”) naa Mikaya (ilyaamba kuti, “Nguni Uuli Mbuli Jehova?”). Wakabeleka kali musinsimi muciindi cabulelo bwa Jotamu, Ahazi a Hezekiya (777-717 B.C.E.), icakamupa kuba muselanyina abasinsimi ba Isaya a Hosea. (Is. 1:1; Hos. 1:1) Bulamfwu bwaciindi ncaakasinsima tabuzibidwe kabotu, pele kulangilwa kapati kuti yakali myaka iili 60. Businsimi bwakwe ibwaamba lunyonyooko lwa Samariya bweelede kuti bwakapegwa kautananyonyoonwa munzi mu 740 B.C.E., alimwi bbuku lyoonse lyeelede kuti lyakamanizigwa kulembwa kumamanino aabulelo bwa Hezekiya mu 717 B.C.E. (Mik. 1:1) Mika mmusinsimi wakali kuzwa mumunzi wa Morese munyika yatulundulundu iili ambolezi kapati iitegwa Shephelah, kumusanza lwaambo kwa Jerusalemu. Icitondezya kuti wakalibuzi kapati buumi bwakumunzi mmusyobo wazitondezyo nzyaakabelesya kutegwa alimvwisye makani ngaakali kwaambilizya.—2:12; 4:12, 13; 6:15; 7:1, 4, 14.
3 Mika wakapona kuciindi ciyoosya alimwi cilibedelede kapati. Zintu zyakali kucitika cakufwambaana zyakali kutondezya lunyonyooko lwakali kuzoosikila bwami bwa Israyeli a Juda. Kutalilemeka akukomba mituni zyakalidumide mu Israyeli alimwi eeci cakapa kuti musyobo ooyu unyonyoonwe abana Asuri, icilangilwa kuti cakacitika kacipona Mika. Juda wakasanduka cakufwambaana kuzwa kukucita ciluleme kuciindi cabulelo bwa Jotamu akutalika kwiiya bubi bwa Israyeli muciindi cabulelo bwa Ahazi muzangi, mpoonya akubukulusigwa kukucita ciluleme mubulelo bwa Hezekiya. Jehova wakatuma Mika kubacenjezya kapati bantu bakwe kujatikizya ncaakali kukanza kucita kuli mbabo. Businsimi bwa Mika bwakasinizya ncobakasinsima ba Isaya a Hosea.—2 Bam. 15:32–20:21; 2 Mak. zyaand. 27-32; Is. 7:17; Hos. 8:8; 2 Kor. 13:1.
4 Kuli bumboni bunji butondezya mbolisyomeka ibbuku lya Mika. Lyoonse ba Juda bali kulizumina kuti ncibeela camulongo wamagwalo aa Cihebrayo. Ibbuku lya Jeremiya 26:18, 19 lilaamba cacigaminina majwi aa Mika aakuti: “Zioni uyoolimwa mbuli muunda. Jerusalemu uyooba malwi malwi.” (Mik. 3:12) Businsimi oobu bwakazuzikizigwa mu 607 B.C.E. ciindi mwami wa Babuloni naakaugolomona munzi wa Jerusalemu, kuti ‘aunyonyoone.’ (2 Mak. 36:19) Ibusinsimi bukozyenye kujatikizya Samariya, bwakuti wakali kuyooba “mbuli bulimo bwamumuunda,” abwalo bwakazuzikizigwa. (Mik. 1:6, 7) Samariya wakanyonyoonwa abana Asuri mu 740 B.C.E. nobakatola bamu bwami bwakunyika bwa Israyeli mubuzike. (2 Bam. 17:5, 6) Kumbele wakazi kuzundwa a Alesandro Mupati mumwaanda wamyaka wane B.C.E. alimwi akunyonyoonwa aba Juda ibakali kusololelwa a John Hyrcanus Wakusaanguna mumwaanda wamyaka wabili B.C.E. Kujatikizya lunyonyooko lwa Samariya lwamamanino oolu, ibbuku litegwa The New Westminster Dictionary of the Bible, 1970, peeji 822, lyaamba kuti: “Basikuzunda bakaunyonyoona, kabakanzide kuzimaazya bumboni buli boonse bwakuti kwakali munzi wakayakilidwe wakali aacilundu.”
5 Bumboni buzwa kuzintu zisigwa mumatongo abwalo bulayungizya kutondezya kuzuzikizigwa kwabusinsimi bwa Mika. Kunyonyoonwa kwa Samariya kwakacitwa abana Asuri kulaambwa mumakani aansiku aabana Asuri. Mucikozyanyo, Sarigoni mwami wa Asuri wakalisumpula kati: “Ndakausaala akuuzunda munzi wa Samariya (Sa-me-ri-na).”a Pele cilakonzyeka kuti ngwaakalida zina Sarigoni, Salimaneseri Wasanu, ngonguwe wakamaninizya kuuzunda. Kujatikizya Salimaneseri, bbuku mulembedwe zintu zyakacitika kaindi zyabana Babuloni lyaamba kuti: “Wakaunyonyoona citaambiki munzi wa Samariya.”b Ikusaalwa kwa Juda mubulelo bwa Hezekiya, kweelana ambokwakasinsimwa a Mika, kwakalembwa kabotu-kabotu a Sanakeribu. (Mik. 1:6, 9; 2 Bam. 18:13) Wakalijisi cifwanikiso cipati abwaanda bwaŋanda yakwe ku Nineve citondezya kuzundwa kwa Lakisi. Acikwankwani cakwe wakalemba kuti: “Ndakasaala minzi yakwe iili 46 iyakakwabilidwe kabotu-kabotu . . . Ndakatanda (kuzwa mumo) bantu ibali 200,150 . . . Walo ndakamwaanga mu Jerusalemu, munzi wakwe wabwami, mbuli kayuni kali mucizangala.” Alimwi wakalemba mutelo wamali Hezekiya ngaakali kubbadala kulinguwe, nokuba kuti wakawiindizya mweelwe. Kunyina naamba kuzundwa nkobakazundwa basikalumamba bakwe.c—2 Bam. 18:14-16; 19:35.
6 Icitondezya kakunyina kudooneka naaceya kuti bbuku lyakasololelwa amuuya mbusinsimi butaliboteli kapati bwa Mika 5:2, ibwaamba busena nkwaakazyalilwa Mesiya. (Mt. 2:4-6) Alimwi mubbuku eeli kuli zibeela zijisi makani aakozyenye atwaambo tujanika mu Magwalo aa Cigiliki aa Bunakristo.—Mik. 7:6, 20; Mt. 10:35, 36; Lk. 1:72, 73.
7 Nokuba kuti Mika ulakonzya wakazwide muminzi yaku Juda, tanaakajisi penzi naaceya ikwaambaula cakwaanguluka. Majwi amwi aataliboteli kapati mu Jwi lya Leza ajanwa mubbuku lyakwe. Caandaano 6 cilembedwe munzila yamubandi uukulwaizya kapati. Ikucinca cakufwambaana nkwacita Mika kuzwa kukaambo kamwi kuya kuli kambi, kuzwa kukusinganya kuya kukulongezya alimwi akujoka kulamukwelelezya sikubala. (Mik. 2:10, 12; 3:1, 12; 4:1) Kuli twaambo tunji tubotu twamaambila mbali: Abweza ntaamu Jehova, “zilundu zilayaaya munsi lyakwe, amimpata ilaanduka. Zilaba mbuli bunzuka buumpwa amulilo, ambuli maanzi aatika ampwampwa.”—1:4; alimwi amubone 7:17.
8 Ibbuku lilakonzya kwaabanisigwa muzibeela zyotatwe, acimwi cibeela citalika ajwi lyakuti “Amuswiilile” alimwi cijisi kukalalila, kucenjezya kujatikizya cisubulo alimwi azisyomezyo zyazilongezyo.
NCOLIGWASYA
16 Myaka iitandila ku 2,700 yainda, ikusinsima kwa Mika kwakagwasya kapati “kukulaya,” nkaambo Mwami Hezekiya wa Juda wakautobela mulumbe wakwe akusololela cisi kukweempwa akucinca kumakani aakukomba. (Mik. 3:9-12; Jer. 26:18, 19; amweezyanisye a 2 Bami 18:1-4.) Sunu businsimi oobu bwakasololelwa amuuya bulainda kugwasya. Amuswiilile, nyoonse nomulyaamba kuba bakombi ba Leza, kucenjezya kwa Mika kusalede kujatikizya bukombi bwakubeja, kukomba mituni, kubeja alunya! (Mik. 1:2; 3:1; 6:1) Paulo ulazisinizya ncenjezyo eezi ku 1 Ba-Korinto 6:9-11, ooko nkwaamba kuti Banakristo bakasimpe bakasalazigwa alimwi kunyina uutola lubazu mumicito iili boobo uuyookona Bwami bwa Leza. Munzila nguba-uba alimwi iigaminide, Mika 6:8 yaamba kuti ncayanda Jehova nkuti muntu ayende anguwe mubululami, luzyalo akulibombya.
17 Mika wakaamba mulumbe wakwe akati kabantu batakali kumvwana cakuti ‘basiŋanda bamuntu mwini mbibakali basinkondonyina.’ Banakristo bakasimpe kanji-kanji bakambaukila mubukkale bukozyenye, alimwi bamwi mane balakakwa akupenzegwa citaambiki abanamukwasyi. Lyoonse beelede kulindila Jehova, ‘Leza walufwutuko lwabo’ cakukkazika moyo kapati. (Mik. 7:6, 7; Mt. 10:21, 35-39) Nobapenzegwa naa nobali mumulimo uukatazyide, aabo cabusicamba basyoma Jehova, mbuli Mika ‘bayoozula inguzu nkaambo kamuuya wa Jehova,’ mukwaambilizya mulumbe Wakwe. Mika wakasinsima kuti busicamba buli boobo buyoolibonya ikapati “[mu]nkamu iisyeede ya-Jakobo.” Aaba bayooba mbuli ‘mulavu akati kamasi, kumisyobo minji yabantu,’ alimwi aciindi ncimunya mbuli mume uukatalusya naa mvula iizwa kuli Jehova. Bube oobu masimpe bwakalibonya ‘mubasyeede ba Israyeli (Jakobo)’ ibakaba cibeela cambungano ya Banakristo mumwaanda wamyaka wakusaanguna.—Mik. 3:8; 5:7, 8; Rom. 9:27; 11:5, 26.
18 Ikuzyalwa kwa Jesu ku Betelehemu, ikuzuzikizya businsimi bwa Mika, takusinizyi buyo kuti bbuku lyakasololelwa a Leza pele kutondezya kuti cibalo coonse mokajanika kapango ncabusinsimi bwakuboola kwa Bwami bwa Leza ibweendelezegwa a Jesu Kristo. Jesu ngonguwe uuzwa mu Betelehemu (Ŋanda ya Cinkwa) kajisi azilongezyo zipa buumi kuli boonse ibasyoma mucituuzyo cakwe. Ngonguwe ‘weembela munguzu zya Jehova’ alimwi eeco cilabota kapati akuleta luumuno kusikila kumagolelo anyika akati kabutanga bwa Leza bupilusidwe alimwi bukamantene.—Mik. 5:2, 4; 2:12; Joh. 6:33-40.
19 Kukulwaizya kupati kulajanwa mubusinsimi bwa Mika ‘bwamazuba aaciza,’ eelyo “bantu bamisyobo minji” nobayandaula kuyiisigwa a Jehova. “Nkabela bayoofula mapanga aabo abe maamba aakulimya, amasumo aabo abe zizibyo zyamisamu. Cisi tacikooyoobweza ipanga lyakulwisya cisinyina, nkaambo tabakwe nibayooiiya inkondo limbi pe. Banooyookede umwi aumwi mucisiko camusaansa wakwe amumukuyu wakwe, nkabela takukooyooba muntu naba omwe uubayoosya, nkaambo aya makani azwa kumulomo wa-Jehova wamakamu makamu.” Mbwaanga bakazwa mubukombi boonse bwakubeja, balamusangana Mika mukuzuminizya kuti: “Swebo tuleenda muzina lya-Jehova Leza wesu lyoonse mane kukabe kutamani.” Masimpe businsimi bwa Mika buyumya lusyomo nobutondezya zintu eezi zyakumbele zikondelezya kapati. Alimwi bulilibedelede mukusumpula Jehova kuti Mmwami mupati kwiinda uuliko lyoonse. Elo kaka alakulwaizya majwi aaya aakuti: “Jehova nguuyoobeendelezya mucilundu ca-Zioni kuzwa sunu akutamani”!—Mik. 4:1-7; 1 Tim. 1:17.
Bupanduluzi buyungizidwe
a Ancient Near Eastern Texts, lyakalembwa aba James B. Pritchard, 1974, peeji 284.
b Assyrian and Babylonian Chronicles, lyakalembwa aba A. K. Grayson, 1975, peeji 73.
c Ancient Near Eastern Texts, 1974, peeji 288; Insight on the Scriptures, Bbuku 2, mapeeji 894-5.