MAKANI AAKULUULA
Cikono Icakkala Mazyalani Aali Ciloba
Bantu baamba kuti ndiboneka mbuli bataata. Mbondiimikila, meso aangu, alimwi ambondisesya bantu, zyoonse ndakakonzya bataata. Pele kuli acimwi ncobakandisiila—cikono camukwasyi cakubelekela Jehova. Amuleke ndimulwiide.
Kwiiya cikono camukwasyi wesu abataata
Basyaanene ba Thomas (1)a Williams, bakazyalilwa ku Horncastle, ku England mu January 20, 1815. Banyina baba Thomas Williams bakazimina kakwiindide buyo myaka yobilo kuzwa nobakazyalwa ba Thomas, aboobo ba Thomas antoomwe abanabokwabo botatwe bakakomezyegwa abausyi, ba John Williams. Ba John bakayiisya ba Thomas kuba basikubeza mapulanga, pele mukuya kwaciindi ba Thomas bakasala mulimo uumbi.
Aciindi eeco, kukomba kwakatalika alimwi kubikkilwa maano mu England. Bakambausi ba John Wesley bakazanduka kuzwa mucikombelo ca Church of England akutalisya cikombelo ca Society of Methodists, kakamu ikakali kubikkila kapati maano kwiiya Bbaibbele alimwi akukambauka. Injiisyo zyaba Wesley zyakamwaika cakufwambaana, eelyo mukwasyi waba Williams wakazitambula amaanza obilo. Ba Thomas bakaba bakambausi baba Wesley mpoonya cakutasowa ciindi bakalisungula kubeleka mulimo wabumisyinali ku South Pacific. Mu July 1840, balo abakaintu babo ba Mary, (2) bakasika ku Lakeba Island,b ku Fiji busena bujisi mulundu iwakali kuzwa mulilo kaindi ooko ikwakali kukkala bantu balya bantunyina.
KUKKALA ABANTU BALYA BANTUNYINA
Myaka yakusaanguna nobakaunka-unka ku Fiji, ba Thomas aba Mary bakaliyumya kumapenzi manji kapati. Bakabeleka kwamawoola manji muziindi zikatazya kapati alimwi kwakali kupya. Bakabona zintu ziyoosya citaambiki mbuli kulwana akati kamisyobo, kusina bamukabafwu, kujaya bana baniini, alimwi acilengwa cakulya bantunyina alimwi bantu bakubusena ooko kanji-kanji bakali kuukaka mulumbe wabo. Ba Mary amwanaabo mutaanzi, John, bakaciswa kapati cakuti bakatiifwe. Mu 1843, ba Thomas bakalemba kuti: “Ndakali katazyidwe mumoyo. . . . Ndakaliyoowede kapati.” Nokuba boobo ba Thomas aba Mary bakazumanana kuliyumya akaambo kalusyomo ndobakajisi muli Jehova Leza.
Kabali kooko, ba Thomas bakalubelesya luzyibo lwabo lwakufwala mapulanga kwiinda mukuyaka ŋanda yakusaanguna mu Fiji iyakayakwa mbuli ŋanda yaku Europe. Ŋanda eeyo yakalijisi zibeela zimwi izyakabapa kugambwa kapati bantu baku Fiji. Kaitanamana kuyakwa ŋanda eeyo, ba Mary bakatumbuka mwana wabili musankwa wazina lya Thomas Whitton (3) Williams, basyaanene bazyala bataata.
Mu 1843, ba Thomas bapati bakagwasyilizya kusandulula bbuku lya Makani Mabotu lya Johane mumwaambo waku Fiji, mulimo iwakali muyumu kapati.c Nokuba boobo, bakalijisi cipego cakuzyiba zintu mbozibede kwiinda mukuzilanga buyo. Bakabulemba kabotu-kabotu buvwuntauzyi mbobakacita, mubbuku lyakuti Fiji and the Fijians (1858), icibalo caamba buumi bwaku Fiji mumwaanda wamyaka wa 19.
Akaambo kakupona buumi bwakupenga-penga mu Fiji kwamyaka iili 13, ba Thomas bakaciswa, aboobo bakalongela ku Australia amukwasyi wabo. Bakabeleka kabali basololi bacikombelo kwamyaka minji, eelyo bakazoofwa ku Ballarat, Victoria, mu 1891.
“INGOLIDA” KU WESTERN AUSTRALIA
Mu 1883, ba Thomas Whitton Williams abakaintu babo ba Phoebe, (4) bakalongela ku Perth, Western Australia. Mwanaabo wabili kuzyalwa, Arthur Bakewell (5) Williams, wakali aamyaka iili 9 aciindi eeco.
Ciindi ba Arthur nobakali amyaka iili 22, bakawidwa huma ku Kalgoorlie nkobakali kusya ngolida makkilomita aali 600 Perth nkoili kujwe. Kabali kooko, bakabala mabbuku aakali kumwaigwa aba International Bible Students, oobo mbobakali kwiitwa Bakamboni ba Jehova kuciindi eeco. Alimwi bakalembya kunootambula mamagazini aa Zion’s Watch Tower. Akaambo kakuti zyakabakkomanisya nzyobakali kubala, ba Arthur bakatalika kwaambila bamwi nzyobakali kwiiya alimwi bakali kuswaangana kutegwa baiye Bbaibbele. Aayo ngaakali matalikilo aamulimo wa Bakamboni ba Jehova ku Western Australia.
Ba Arthur bakabaambila bamukwasyi wabo kujatikizya nzyobakali kwiiya. Bausyi baba Arthur ba Thomas Whitton, bakakkomana kubona kuti mwanaabo wakali kuyanzana a Basikwiiya Bbaibbele, pele kalitanalampa bausyi bakafwa. Banyina baba Arthur, ba Phoebe, alimwi abacizyi babo, ba Violet aba Mary abalo bakaba Basikwiiya Bbaibbele. Ba Violet bakanjila mulimo waciindi coonse, naa bupainiya. Ba Arthur bakaamba kuti ba Violet “wakali mupainiya uucibwene alimwi musungu kapati mucooko ca Western Australia.” Ambweni ba Arthur bakali kuciindizya buyo, pesi cikozyanyo cibotu caba Violet cakakulwaizya mazyalani aakatobela aamukwasyi waba Williams.
Mukuya kwaciindi, ba Arthur bakakwata akulongela ku Donnybrook, mudolopo imwakali kulimwa micelo, Western Australia nkoili kumusanza. Kubusena ooko bantu bakabaulika zina kuti “sikasondo mudaala wa 1914!” (Old Mad 1914!) akaambo kakuti bakali basungu kwaambilizya businsimi bwamu Bbaibbele ibwakali kwaamba mwaka ooyu.d Kufwubaazya ooku kwakamana ciindi Nkondo Yakusaanguna Yanyika Yoonse noyakatalika. Lyoonse ba Arthur bakali kubakambaukila basikuula ibakali kuboola kucintoolo cabo, ooko nkobakabikkide mabbuku awindo aamba zyamu Bbaibbele. Awindo aawo kwakali cikwankwani icakali kwaamba kuti kufwumbwa uukonzya kusinizya kuti njiisyo ya Butatu njamasimpe ulapegwa mapaundi aali 100—njiisyo iiteendelani amagwalo yalo njobakali kukaka ba Arthur. Kunyina naba omwe iwakaabweza mali aayo.
Ŋanda yaba Williams bwakaba busena bwakuyiila Bbaibbele alimwi akucitila miswaangano mu Donnybrook. Mukuya kwaciindi, ba Arthur bakayaka Ŋanda ya Bwami mudolopo, naa busena bwakuswaanganina—eeyi yakali akati kamaanda aabwami aakasaanguna kuyakwa mu Western Australia. Nobakali mumyaka yakuma 70, bakali kusama nsuti atayi, akutanta bbiza lyabo ilyakali kwiitwa kuti Doll, akuunka kuyookambauka mumasena aakali kule mucilikiti coonse ca Donnybrook.
Bana baba Arthur bakajatikizyigwa kapati acikozyanyo cabausyi, balo ibakali baumuzi alimwi balemekwa, pele bakali basungu. Mwanaabo Florence (6) wakabeleka kali misyinali ku India. Bana babo basankwa, ba Arthur Lindsay (7) alimwi aba Thomas, bakabeleka kabali baalu mumbungano kwaciindi cilamfwu mbubwenya mbuli bausyi.
MAAPELE AALWEELA AABAMUKA BA WILLIAMS
Basyaanyinakulu babataata, ba Arthur Lindsay Williams, bakalizyibidwe kapati akaambo kakuba amoyo mubotu. Lyoonse bakali kubakkazikila moyo bantu alimwi bakali kubalemeka. Kunze lyaboobo, bakalicibwe kugonka masamu, bakawina ziindi zili 18 zyakugonka masamu mumyaka iili 12.
Nokuba boobo, ba Arthur tiibakakkomana pe ciindi mwanaabo musankwa wakajisi myaka yobilo, Ronald (8) (basyaanene), naakabweza keembe akuyasa kasamu kamaapele ikakali munsi-munsi aŋanda. Banyina baba Ronald bakakaanga kasamu aako, mpoonya nokakakomena kakazyala maapele aalweela lwe. Aboobo izina lyakuti maapele aalweela aabamuka ba Williams mpolyakaboolela. Musyobo ooyu ngowakali wamatalikilo kumaapele aasalala, walo ngobayandisya kapati bantu nyika yoonse.
Ba Ronald, naa ba Gramp kweelana ambondibaita, bakatalika kucita zintu zigwasya. Basyaanene abanene bakabeleka kwamyaka minji mumilimo yamayake ya Bakamboni kabali basikugwasyilizya ku Australia alimwi aku Solomon Islands. Basyaanene lino bajisi myaka iitandila ku 80, bacibeleka kabali baalu mumbungano alimwi balagwasyilizya kuyaka akubambulula Maanda aa Bwami ku Western Australia.
KULEMEKA CIKONO CANGU
Kweelana acikono camukwasyi wesu, bazyali bangu, ba Geoffrey (9) alimwi aba Janice (10) Williams, bakabeleka canguzu kukomezya mucizyi wangu, Katharine andime, kutegwa tubikkile maano kunjiisyo zya Bunakristo. Nondakali amyaka iili 13, ndakaba acilongwe cindigeme a Jehova. Nondakali kumuswaangano wabbazu wa Bunakristo cimwi ciindi, ndakamvwa ba John E. Barr, ibakali mu Kabunga Keendelezya ka Bakamboni ba Jehova kabakulwaizya bakubusi ibakali munkamu kuti: “Mutacisowi cintu ciyandika kapati ncomujisi—icoolwe cakumuzyiba alimwi akumuyanda Jehova.” Buzuba mbubwenya oobo masiku, ndakalyaaba kuli Jehova. Nokwakainda myaka yobilo, ndakatalika bupainiya.
Mazuba aano, mebo (12) abakaintu bangu ba, Chloe, (11) tulaukkomanina mulimo wakukambauka ciindi coonse mu Tom Price, busena ikuli mugodi wamabwe kulamfwu kapati, Western Australia nkoili kunyika lwaambo. Tulabeleka mulimo uubelekwa mawoola masyoonto buyo kutegwa tujane ziyandika. Bazyali bangu amucizyi wangu Katharine, alimwi amulumaakwe Andrew, balabeleka kabali bapainiya ku Port Hedland ikulampa makkilomita aasika ku 420 kunyika. Mebo abataata tulabeleka katuli baalu mumbungano.
Mazyalani aali ciloba aainda, nkokuti basyaanene ba Thomas Williams bakakanzide kubelekela Jehova Leza. Cikono eeco calusyomo alimwi akubeleka, andime ndacikona. Ndilimvwa kuba muntu uulelekedwe kapati kuba acikono cakumuuya eeci citalikomeneni.
a Manamba atondezya zifwanikiso zyabantu ibali apeeji 12 alimwi a 13.
b Busena oobu kaindi bwakali kwiitwa kuti Lakemba Island, bujanika ku Fiji nkoili kujwe ku Lau Group.
c Bamisyinali ba John Hunt bakasandulula bunji bwamabbuku aa Cizuminano Cipya mumwaambo waku Fiji, alo aakamwaigwa mu 1847. Busanduluzi oobu bulayandika kapati nkaambo bulalibelesya zina lya Leza lyakuti “Jiova,” mulugwalo lwa Marko 12:36, Luka 20:42, alimwi alwa Milimo 2:34.
d Amubone makani aayungizyidwe aajisi mutwe wakuti “1914—Imwaka Uuyandika Kapati Mubusinsimi bwa Bbaibbele” mubbuku lyakuti Ino Ncinzi Cini Bbaibbele Ncoliyiisya? ilyakamwaigwa a Bakamboni ba Jehova alimwi nkolili a Webbusaiti ya www.jw.org/toi.