Ol Kara i Wok Long Painim Tok i Tru

“SKELIM gut ol tok [long buk bilong God] na no ken bihainim tingting bilong mi.” Em tok bilong wanpela hetman bilong lain Kara em i stap long yia 750 samting. Ol Kara ol i husat? Pasin bilong ol inap lainim yumi long wanem gutpela samting? Bilong save long bekim bilong ol dispela askim, yumi mas tingim wanpela tok pait i bin kamap long bipo na bihain lain Kara i kamap.

Tok Pait i Kamap Olsem Wanem?

Inap sampela handet yia paslain long taim Jisas i kamap long graun, sampela tisa bilong lotu Juda i kamapim nupela tingting. Ol i tok God i givim tupela Lo long ol Israel long maunten Sainai​—⁠wanpela em i tokim Moses long raitim na wanpela em i kolim long maus.a Long taim bilong ol aposel, sampela man i bihainim dispela nupela tingting na sampela i sakim, na i gat bikpela tok pait i kamap namel long ol. Ol Farisi i bihainim, na ol Sadyusi na Esen na sampela lain moa ol i sakim.

Dispela tok pait i stap yet na Jisas bilong Nasaret i kamap, em Mesaia God i tok promis long en. (Daniel 9:​24, 25; Matyu 2:​1-6, 22, 23) Jisas i toktok wantaim ol dispela lain bilong lotu Juda em tingting bilong narapela lain i pait wantaim tingting bilong narapela. Taim em i toktok wantaim ol, em i tok i no stret long bihainim tok ol i kisim long ol tumbuna na long dispela pasin ol i daunim tok bilong God. (Matyu 15:​3-9) Jisas i skulim ol man long ol tok i tru bilong God, na em i mekim long pasin em Mesaia tasol inap mekim. (Jon 7:​45, 46) Na ol disaipel tru bilong Jisas tasol i mekim ol samting i kamapim klia olsem God i stap wantaim ol. Ol i kisim nem Kristen.​—⁠Aposel 11:26.

Taim tempel bilong Jerusalem i bagarap long yia 70, wanpela lain tasol insait long lotu Juda i no pinis, em lain Farisi. Tasol nau ol i no gat lain pris, o ol ofa, o haus lotu, na ol inap kamapim nupela pasin bilong senisim dispela; ol i larim tok bilong ol tumbuna na tingting bilong ol yet i kamap nambawan bikpela samting, na Lo bilong God em Moses i raitim i kamap namba tu tasol. Dispela i opim rot na ol i kirap raitim ol nupela “buk holi.” Pastaim ol i raitim Misna, em ol rait i kamapim ol lo na tingting ol tisa bilong lotu Juda i skruim long ol lo ol i kisim long maus bilong ol tumbuna. Bihain ol i kamapim sampela rait moa na ol i kolim Talmut. Long wankain taim ol Kristen i givim baksait long bilip tru ol i kirap long paulim ol tok bilong Jisas. Tupela lain wantaim i kamap strongpela lotu​—⁠ol tisa bilong lotu i bosim lotu Juda na ol pris na bisop i bosim lotu ol i kolim “Kristen.”

Taim ol Rom i haiden yet na bihain taim ol Rom i gat nem “Kristen” ol i laik daunim ol Juda, olsem na bihain ol Juda i makim Babilon long kamap nambawan biktaun bilong lotu Juda. Long Babilon ol i stretim gut ol tok bilong buk lo bilong ol Juda ol i kolim Talmut. Ol tisa bilong lotu Juda i strong long tok, Talmut i kamapim tru laik bilong God, tasol planti Juda i pilim hevi ol lo bilong ol tisa i putim long ol, na ol i laik save long ol tok God i bin kamapim long rot bilong Moses na ol profet.

Bihain long yia 780, sampela Juda long Babilon i no laik daun moa long ol tisa bilong lotu na ol i sakim bilip bilong ol long ol lo ol i tok ol i kisim long maus bilong ol tumbuna. Ol i kirap bihainim wanpela saveman, nem bilong em Anan ben Devit. Em i tok, i stret olgeta wan wan Juda yet i ken skelim Ol Skripsa Hibru na skul gut long ol dispela tok em tasol i as bilong lotu i tru, na ol i no ken tingim tok bilong ol tisa bilong lotu Juda o tok bilong Talmut. Anan i lainim ol man olsem: “Skelim gut ol tok bilong Tora [ol lo God i tokim Moses long raitim] na no ken bihainim tingting bilong mi.” Ol man i bihainim Anan ol i strong long kaunim buk bilong God na long dispela as ol i kisim nem olsem “ol Kara,” long tok Hibru em Qa·ra·ʼimʹ, olsem “ol man bilong kaunim.”

Ol Kara na Ol Tisa i Tok Pait

Wanem sampela tok bilong ol Kara em ol tisa bilong lotu Juda i tingting planti long en? Ol tisa i tambuim ol man long kaikai abus na susu wantaim, long wanem, ol tumbuna i tok dispela i as bilong lo long Kisim Bek 23:​19: “Yupela i no ken kisim susu bilong meme na putim long sospen na kukim pikinini bilong dispela meme long en.” Tasol ol Kara i tok, dispela tingting i kranki; dispela ves i kolim klia lo na i no gat narapela as bilong en. Ol i tok ol tisa bilong lotu Juda i autim ol lo bilong ol man tasol.

Ol tisa bilong lotu Juda i tingim tok bilong Lo 6:​8, 9 na ol i putim lo olsem: Long taim bilong beten, ol man bilong lain Juda i mas pasim long skin liklik bokis i gat sampela tok bilong buk bilong God insait long en. Na ol i mas pasim long tupela pos bilong dua bilong haus wanpela liklik samting i gat sampela rait bilong buk bilong God insait long en.b Ol Kara i ting, Lo 6:​8, 9 i no tok long pasim long pes na han tru, em tok piksa tasol. Olsem na ol i sakim dispela lo bilong ol tisa bilong lotu Juda.

Tasol long sampela samting, lo bilong ol Kara i strong moa, winim lo bilong ol tisa. Tingim tingting bilong ol long lo bilong Kisim Bek 35:3: “Laitim paia long haus bilong yupela, em tu i tambu long de bilong malolo.” Ol Kara i putim strongpela lo moa na tambuim ol man long larim lam i lait long de Sabat, maski ol i bin laitim paslain long de Sabat.

Taim Anan i dai pinis, nau ol hetman bilong ol Kara i tok pait planti long sampela lo, olsem ol i mas putim wanem kain lo na ol i mas putim strongpela lo o nogat. Olsem na sampela taim tok bilong ol i no klia. Ol Kara i no stap wanbel, long wanem, ol i no bihainim tok bilong wanpela hetman tasol; ol i tok olgeta wan wan i ken kaunim buk bilong God na kisim tingting long as bilong ol tok. Dispela i narapela kain long tok bilong ol tisa em ol i tok, ol tasol inap kamapim as bilong ol tok bilong lo. Tasol planti Juda i laikim tok bilong ol Kara, i no ol Juda long Babilon tasol. Bilip bilong ol Kara i go kamap long olgeta hap bilong Midel-Is. Bikpela lain Kara i stap long Jerusalem tu.

Long yia 850 inap yia 950 samting, ol saveman bilong lain Kara i skul gut tru long tok Hibru na gutpela taim i painim ol. Ol i tingim hap bilong buk bilong God ol man i raitim pastaim long tok Hibru em ol tok bilong God; ol i no bilip long ol tok ol Juda i kisim long maus bilong ol tumbuna. Sampela Kara i raitim raitim gen ol tok bilong Ol Skripsa Hibru na ol i was gut tru bambai ol i no senisim sampela tok. Dispela pasin bilong ol i kirapim olgeta Juda long skelim gut ol tok bilong Ol Skripsa Hibru em ol Masoret i bin raitim gen. Dispela i lukautim gut ol tok bilong Baibel, na long nau i wankain olsem ol man i bin raitim long pastaim.

Long dispela taim bilip bilong ol Kara i kamap strong na ol i kirap autim long ol narapela Juda, olsem mekim wok misineri. Dispela i daunim bilip bilong ol tisa bilong lotu Juda.

Ol Tisa i Mekim Wanem?

Ol tisa bilong lotu Juda i kirap na tok pait strong na ol i senisim nabaut tok bilong ol bambai ol inap daunim tok bilong ol Kara. Insait long wan handet yia bihain long taim Anan i kirap long tok pait wantaim ol tisa bilong lotu Juda, ol tisa i wok long kisim sampela pasin bilong ol Kara. Olsem na ol tisa i kisim moa save long kamapim ol tok bilong buk bilong God, na ol i bihainim sampela pasin bilong ol Kara bilong autim tok.

Man i winim ol Kara tru long toktok, em Sadia ben Josep, em i bin kamap hetman bilong lain Juda long Babilon bihain long yia 950. Em i raitim wanpela buk (The Book of Beliefs and Opinions) em Samuel Rosenblatt i tanim long tok Inglis, na long tok i go pas Rosenblatt i tok: “Maski . . . [Sadia] i save moa long ol tok bilong Talmut, winim olgeta narapela man long taim bilong em, em i no kamapim planti tok bilong dispela buk bilong ol lo ol Juda i kisim long ol tumbuna. Em i laik kamapim ol tok bilong buk bilong God bilong daunim tok bilong ol Kara, long wanem, ol Kara i bilip tasol long ol dispela lo God i tokim Moses long raitim.”

Ol tisa bilong lotu Juda i bihainim pasin bilong Sadia na isi isi ol i daunim tok bilong ol Kara na kisim strong bilong stiaim tingting bilong ol man. Ol i kisim sampela tok bilong ol lo Moses i raitim na skruim long bilip bilong ol bambai ol Kara i no inap tok ol i no save bihainim tok bilong God. Na Moses Maimonides i daunim tru bilip bilong ol Kara, em wanpela saveman bilong buk Talmut na em i bin i stap namel long yia 1135 na 1204. Em i stap wantaim ol Kara long Isip na em i no save kros long ol i gat narapela kain bilip; em i kamapim ol savetok i pulim tingting bilong ol na ol i kirap laikim tok bilong em na nau ol i no tingim tumas tok bilong ol hetman bilong ol yet.

Bilip Bilong Ol Kara i No Strong Moa

Em nau ol Kara i no stap wanbel moa, na ol i no stretim gut tingting bilong bekim tok long ol man i tok pait wantaim ol, olsem na bilip bilong ol i no strong moa na planti ol i lusim. Isi isi ol Kara i wok long senisim ol tingting na lo bilong ol. Leon Nemoy i raitim stori bilong ol Kara na em i tok: “Ol Kara i tok ol i sakim buk Talmut, tasol isi isi ol i kisim ol tok bilong dispela buk i kam insait long lo na pasin bilong ol.” Ol Kara i lusim wok ol i laik mekim long pastaim na ol i kisim planti tok na lo bilong ol tisa bilong lotu Juda.

Inap olsem 25,000 Kara i stap long Israel long nau. Na sampela tausen moa i stap long ol narapela hap, em planti bilong ol i stap long Rasia na Amerika. Tasol ol i bihainim ol tok ol i kisim long maus bilong ol tumbuna, olsem na bilip bilong ol i no wankain olsem bilong ol Kara bilong pastaim.

Stori bilong ol Kara i lainim yumi long wanem samting? Olsem: Yumi mekim pasin kranki tru sapos yumi bihainim pasin yumi kisim long ol tumbuna na yumi daunim tok bilong God. (Matyu 15:⁠6) Yumi mas kisim stretpela save long ol tok bilong Baibel, bambai yumi inap lusim hevi em tok na pasin bilong ol tumbuna i putim long yumi na yumi stap fri. (Jon 8:​31, 32; 2 Timoti 3:​16, 17) Tru tumas, ol man i wok long save long laik bilong God na ol i laik bihainim, ol i no bihainim tok ol man i kisim long maus bilong ol tumbuna. Ol i wok strong long kisim save long ol tok bilong Baibel na ol i wok long bihainim ol dispela gutpela tok bilong God.

[Ol Futnot]

[Piksa long pes 30]

Wanpela lain Kara

[Kredit Lain]

From the book The Jewish Encyclopedia, 1910