Sapta 34

Bilong Wanem Mi Mas Sakim Drak?

“MI HOLIM yet tingting olsem bilong pikinini.” Em Maik i tok olsem, em i wanpela yangpela man i gat 24 krismas. Na em i tok: “Sampela taim mi pret long ol wanlain bilong mi na mi larim ol i subim mi long mekim sampela samting. Planti taim mi stap bel hevi, na bel bilong mi i no stap isi, na sampela taim mi tingting long kilim i dai skin bilong mi.”

Wanpela meri, nem bilong em An, em i gat 36 krismas na em tu i tok, tingting bilong em i olsem bilong pikinini, na em i no save amamas long em yet. Na em i tok, ‘Mi save hatwok long mekim ol samting meri i bikpela pinis em i mas mekim.’

Maik tupela An i kisim nogut long samting ol i bin mekim taim ol i yangpela yet​—em ol i bin traim ol drak. Nau long dispela taim planti milion yangpela i mekim olsem. Ol i save kisim kain kain drak, olsem koken na spakbrus o maruana na ol narapela drak tu. Ol i save kisim drak long kain kain rot​—ol i givim sut long skin bilong ol yet, o daunim long maus, o pulim long nus, o ol i putim long smok. Planti yangpela i save kisim drak bilong helpim ol long lusim tingting long ol hevi bilong ol. Sampela i laik save tasol long drak na ol i kisim bilong traim tasol. Sampela ol i stap bel hevi o tingting i les na ol i kisim drak bambai ol i ken amamas. Yangpela man Grant em i gat 17 krismas na em i tok: “Mi laikim ol samting spakbrus [maruana] i mekim long mi na mi smok spakbrus. Mi no ting long bihainim pasin bilong ol narapela yangpela . . . Ol wanlain i no subim mi long smok spakbrus. Laik bilong mi yet na mi mekim.”

Tasol ating bai sampela man i laik pulim yu long kisim drak o ol i laik givim drak long yu. Wanpela yangpela i tok: “Ol sekuriti long skul bilong mipela ol i save baim drak maruana i go long ol skulmanki.” Long nau ol drak i stap long ples klia na ol man inap i go baim. Tru planti man i laikim ol drak, tasol i gat gutpela as na yu mas sakim drak. I gat wanem as?

Drak i Mekim na Tingting i Stap Olsem Bilong Pikinini

Tingim ol yangpela olsem Maik na An, em ol i bin kisim ol drak bilong daunim hevi bilong ol. Olsem mipela i tok long Sapta 33, sapos yu laik kisim gutpela tingting olsem bilong man o meri i bikpela pinis, orait yu mas lain long pasin bilong karim ol hevi. Taim yu yangpela yet planti samting i wok long painim yu, na yu ken lain long tingim ol samting yu mas mekim, na taim wanpela wok bilong yu i kamap gutpela, yu no ken hambak long dispela, na taim wanpela wok bilong yu i lus nating, dispela i no ken bagarapim bel bilong yu. Em nau, taim yu lain long ol dispela samting, yu kisim gutpela tingting na yu wok long kamap bikpela long tingting na long bel olsem man tru. Tasol sampela yangpela, taim hevi i painim ol, ol i laik ranawe long dispela hevi na ol i no laik karim o tingim rot bilong stretim. Olsem na ol i kirap long kisim drak na tingting bilong ol i stap olsem bilong pikinini. Ol i no lain long karim hevi.

Tasol bilong wanem yu mas lain long karim hevi? Long wanem, sapos yu no lain, bai yu no inap mekim. Yumi ken tok piksa long wanpela man em i save tru long pilai kikbal. Taim yu lukim em i pilai, ating yu kirap nogut, long wanem em i save moa yet long pasin bilong tromoi het na lek bilong em bilong paitim bal, a? Tasol olsem wanem dispela man i gat save long pilai gut olsem? Inap planti yia em i bin lain long mekim. Em i lain long kikim bal, na ran wantaim bal, na wokim het na lek na mekim ol narapela samting bilong dispela pilai. Em i lain i go i go inap long taim em i kamap man bilong save tru long mekim dispela pilai.

Orait pasin bilong save long skelim ol samting na winim ol hevi, em i wankain liklik. Yu mas lain long mekim, na bai yu gat save long mekim! Tasol long Sindaun 1:22 Baibel i kamapim wanpela askim, olsem: “Yupela lain i no gat tingting, yupela i laik i stap olsem oltaim, a? Yupela i olsem ol longlong man. Yupela i no laik kisim gutpela save . . . Wanem taim bai yupela i lusim dispela pasin?” Sapos yangpela i kisim drak bilong ranawe long ol hevi, em i ‘laik i stap olsem man i no gat tingting.’ Em i no wok long lain na kisim tingting bambai em inap karim ol hevi i painim em na tingim gut rot bilong stretim. Em i no lain olsem em inap winim ol hevi, maski em i no kisim drak.​—Buk Talking With Your Teenager.

Dispela meri An em i bin kisim drak bambai em i ken ranawe long ol hevi bilong em, olsem na em i tok: “Inap 14 yia pinis mi no bin mekim wanpela samting bilong stretim ol hevi bilong mi.” Na Maik tu i tok: “Taim mi gat 11-pela krismas tasol mi kirap long kisim drak. Taim mi gat 22 krismas mi lusim ol drak, tasol mi stap olsem pikinini yet. Mi no gat gutpela tingting bilong skelim o tingim ol samting mi mas mekim. Mi pas long ol narapela man na bai ol i ken helpim mi long sindaun bilong mi. Em nau, mi kisim save olsem taim mi bin kirap long kisim ol drak, dispela i pasim tingting bilong mi na mi no go bikpela long tingting, olsem long pasin bilong wokim tingting na tingting gut na skelim gut ol samting.”

Frank i kirap long kisim drak taim em i gat 13 krismas tasol na em i kisim inap planti yia, na em i tok, ‘Ol dispela yia i lus nating long mi. Taim mi lusim pinis drak, nau mi save, mi no bin lain long pasin bilong karim hevi na tingim gut ol samting mi mas mekim bilong stretim ol dispela hevi. Mi stap yet olsem manki i gat 13 krismas tasol, na taim wanpela hevi i painim mi, tingting bilong mi i save paul na bel bilong mi i bagarap olsem mi manki yet.’

Drak Inap Bagarapim Skin Bilong Mi?

Em narapela samting yu mas tingim. Planti yangpela i save ol strongpela drak inap kilim man i dai, tasol olsem wanem long ol drak ol i tok i no strongpela tumas, olsem maruana? I gat ol toksave bilong pasim man long kisim maruana, tasol yu ting ol dispela toksave i bilong pretim yu nating tasol? Orait, nau yumi ken stori long dispela drak ol i kolim maruana.

Ol saveman i gat narapela narapela tingting long ol samting maruana (olsem spakbrus o bomaibrus o kanabis) i save mekim long skin bilong man. Na tru, ol man i no save tumas long ol samting bilong dispela drak em planti man i save laikim. Tasol wanpela samting ol i save pinis long en, em olsem: Wanpela smok ol i wokim long maruana i gat planti kain kain marasin long en, winim 400. Inap 60 yia ol dokta i skelim skelim tabak na nau ol i save, dispela kain smok i save kamapim sik kensa long skin bilong man. Na ating i wankain tu long smok maruana, olsem spakbrus​—bai planti planti yia moa i mas lus na bai ol i save tru long ol samting nogut ol 400 marasin long en i mekim long skin bilong man.

I gat wanpela lain long Amerika (U.S. Institute of Medicine) ol i gat wok long skelim ol marasin na drak. Sampela saveman bilong dispela lain ol i bin skelim ripot bilong planti dokta, em ol i bin painim save long wok bilong drak maruana, na dispela lain saveman i tok, ‘Save ol i kisim pinis long dispela samting i makim olsem drak maruana i save mekim planti samting nogut long tingting na long skin bilong man. Em inap bagarapim skin bilong man.’ Orait, maruana i save mekim wanem samting nogut long skin bilong man?

Maruana i Mekim Wanem long Skin Bilong Yu?

Pastaim yumi ken stori long wetlewa. Sampela man i ting i no gat rong long smok spakbrus na ol tu i tok, sapos yu pulim smok bilong en i go insait long wetlewa bilong yu, dispela inap bagarapim wetlewa. Sapos yu smok tabak o brus, i gat ol marasin nogut i stap long smok bilong en na i go insait long wetlewa bilong yu, na i wankain tu long spakbrus​—i gat ol marasin nogut i stap long smok bilong en, kain olsem kolta samting.

Wanpela dokta (Forest S. Tennant, Jr.) em i bin skelim 492 soldia long ami bilong Amerika, em bipo ol i bin smok spakbrus, olsem maruana. Bikpela hap lain bilong ol (inap 25 pesen) ‘i gat sua i kamap insait long nek bilong ol, long wanem ol i bin smok kanabis, na liklik hap lain (inap 6 pesen) i gat strongpela kus.’ Na wanpela lain ol i bin skelim sampela man i save smok maruana na ol i lukim olsem inap 24 long olgeta tripela ten tripela ten ‘i gat olsem sua i kamap insait long wetlewa na i olsem sik kensa i laik kamap.’

Bihain bai sik kensa i kamap tru long skin bilong ol o nogat, em yumi no save. Tasol olsem wanem? Yu laik mekim wanpela samting em inap kamapim sik kensa long skin bilong yu? Na Baibel i tok, God yet “i save givim laip na win . . . long olgeta manmeri.” (Aposel 17:25) Sapos long laik bilong yu yet yu pulim long nus wanpela samting em inap bagarapim wetlewa na insait bilong nek bilong yu, yu inap tok yu tingim gut dispela Man em i bin givim laip long yu? Nogat, a?

Long Saveman 12:6 Baibel i mekim wanpela tok piksa na i tok, kru long het bilong man i olsem “dis gol.” Kru long het bilong yu em i bikpela inap olsem han bilong yu, na hevi bilong en em inap olsem 1.4 kilogram. Olgeta tingting na save yu kisim em kru i save bungim i stap, na kru i gat wok long bosim olgeta rop wailis long skin bilong yu. Orait, tingim dispela samting na tingim dispela toksave bilong lain bilong skelim wok bilong ol marasin na drak (Institute of Medicine long Amerika), em ol i tok, ‘Nau mipela i save, maruana i save bagarapim kru bilong man na paulim tingting bilong em.’ Ol i no save yet olsem maruana i bagarapim kru inap oltaim o nogat. Tasol yumi save, maruana inap bagarapim dispela “dis gol” na yumi no ken ting dispela em i samting nating.

Na olsem wanem sapos bihain yu laik marit na kamapim pikinini? Dispela lain bilong skelim wok bilong marasin na drak i tok, ol i kisim save pinis olsem ‘sapos ol i givim bikpela maruana long ol animal, ol dispela animal i save karim ol pikinini nogut.’ Ol i no save yet, maruana i mekim wankain wok long skin bilong ol man na meri na dispela bai bagarapim pikinini ol i kamapim o nogat. Tasol planti taim dispela samting nogut drak i mekim long skin i no kamap ples klia kwiktaim. Olsem na yumi no save wanem samting bihain bihain bai painim ol pikinini na ol tumbuna pikinini bilong ol man na meri i save smok maruana. Wanpela dokta (em Dr. Gabriel Nahas) em i tok, ol man na meri i smok maruana i olsem ‘ol i pilai laki long laip bilong pikinini bilong ol,’ long wanem dispela samting ol i mekim em inap bagarapim ol pikinini ol i kamapim. Sapos man o meri i tingim ol pikinini i olsem “presen” em ‘God i givim long yumi,’ orait bai ol i no laik mekim wanpela samting em inap bagarapim pikinini bilong ol, a?​—Buk Song 127:3.

Ol Drak​—Baibel i Tok Wanem long En?

Planti man i save kisim maruana, olsem spakbrus, na ol narapela drak tu. Tasol taim yumi tingim ol samting nogut maruana inap mekim, orait yumi save, yumi no ken tingting long kisim amamas na yumi kisim ol dispela drak i save paulim tingting bilong man. Baibel i tok: “Ol yangpela man i gat strong, na dispela i mekim ol manmeri i amamas long ol.” (Sindaun 20:29) Sapos yu yangpela man o meri, ating skin bilong yu i gat strong. Olsem wanem? Yu laik mekim wanpela samting em inap bagarapim skin bilong yu na pinisim dispela strong? Nogat, a? Olsem na yu mas klia long ol drak.

Na bikpela samting em olsem: Yumi save long tok bilong Baibel long dispela samting. Baibel i tok, “Yu mas was gut na holim strong gutpela tingting na save bilong yu.” Yu mas lukautim gut tingting bilong yu; yu no ken kisim sampela kain marasin o drak na bagarapim tingting bilong yu. (Sindaun 3:21) Na Baibel i tok: “Yumi mas rausim olgeta doti bilong bodi na bilong spirit, na yumi mas kamap klin olgeta . . . na bihainim tru pasin holi oltaim.” Ol manmeri i ‘rausim olgeta doti na kamap klin’ ol i klia long ol pasin nogut kain olsem pasin bilong kisim ol drak bilong amamas tasol, em God i mekim tok promis long ol, olsem: “Bai mi yet mi kisim yupela na bai mi stap Papa bilong yupela.”​—2 Korin 6:17–7:1.

Tasol ating i hatwok long sakim ol drak.

Ol Wanlain i Pulim Ol

Wanpela taim tupela kasen-brata, em Jo na Frank, tupela i pasim tok long sakim drak. Jo em i yangpela long Frank, na em i tok: “Maski ol narapela i mekim wanem, yumitupela i no ken tru traim ol drak.” Frank i wanbel wantaim em. Tasol 5-pela yia bihain Jo i kisim bagarap long ka na em i dai pinis na ol drak i as bilong dispela. Na Frank i kalabus tru long ol drak na em i no inap lusim; em i mas kisim long olgeta taim.

Wanem samting i mekim na tupela i kirap kisim ol drak? Wanpela toksave bilong Baibel i kamapim as bilong dispela samting, em i tok: “Yupela i no ken larim ol arapela man i giamanim yupela. Yupela i save long dispela tok, ‘Sapos yumi poroman wantaim ol man nogut, bai ol i bagarapim gutpela pasin bilong yumi.’ ” (1 Korin 15:33) Jo tupela Frank i bin kirap long poromanim ol man i save kisim ol drak. Ol i mekim mekim i go na dispela i pulim tupela na tupela tu i kirap long kisim ol drak.

Wanpela buk (Self-Destructive Behavior in Children and Adolescents) i tok: “Planti taim em ol poroman bilong yangpela i save kirapim em long kisim ol drak . . . Ating [em] i tingting long kisim amamas na em i bihainim ol long kisim ol drak.” Yangpela man Maik, em yumi bin stori long em long pastaim, em i tok ol poroman bilong em i bin pulim em long kisim ol drak. Em i stori olsem: “Mi save hatwok long sakim ol poroman bilong mi. . . . Namba wan taim mi smok maruana, mi mekim long wanem ol poroman bilong mi i mekim na mi no laik i stap narapela kain.”

Em nau, sapos ol poroman bilong yu i kirap kisim ol drak, dispela em i strongpela samting bilong pulim yu long kisim, long wanem yu no laik i stap narapela kain long ol. Sapos yu no lusim ol dispela poroman, bihain bai yu tu yu kamap man bilong kisim ol drak.

“Wokabaut Wantaim Man i Gat Gutpela Tingting”

Sindaun 13:20 i tok: “Sapos man i wokabaut wantaim man i gat gutpela tingting, orait em tu bai i kisim gutpela tingting. Tasol sapos man i poroman wantaim ol man i no gat gutpela tingting, orait trabel bai i painim em.” Yumi ken tok piksa olsem: Sapos yu no laik bai kus i kisim yu, bai yu klia long ol man i gat kus, a? Olsem na wanpela buk (Adolescent Peer Pressure) i tok: “Olsem tasol, sapos yumi laik klia . . . long ol drak, yumi mas klia long ol man ol inap pulim yumi long kisim.”

Olsem wanem? Yu laik sakim ol drak? Orait, yu mas skelim gut ol poroman bilong yu na yu no ken poroman wantaim ol man i save kisim ol drak. Yu mas poroman wantaim ol Kristen i save pret long God na ol bai strongim yu long sakim ol drak. (Lukim tu 1 Samuel 23:​15, 16.) Na yu mas tingim tu tok bilong Baibel long Kisim Bek 23:2. Tru dispela tok i bilong ol man i mas autim tok long kot, tasol i stret tu long ol yangpela; em i tok: “Sapos ol planti man i mekim pasin nogut, orait maski long bihainim pasin bilong ol.”

Man i save bihainim nating pasin ol wanlain bilong em i bihainim, em i olsem wanpela man i wok kalabus long narapela man. Long Rom 6:16 Baibel i tok: “Ating yupela i no save? Sapos yupela i givim yupela yet long wanpela man na bihainim tok bilong em, orait yupela bai i stap wokboi bilong em.” Olsem na Baibel i tok ol yangpela i mas wok strong long kisim “gutpela tingting” bambai ol inap tingting gut. (Sindaun 2:​10-12) Yu mas lain long wokim tingting bilong yu yet; no ken larim ol narapela man i stiaim o bosim tingting bilong yu. Olsem bai yu no ken bihainim ol yangpela i lusim rot pinis. Bai yu no larim ol i pulim yu.

Tru, ating yu laik save long ol drak na long ol samting drak i save mekim long man. Tasol yu no ken kisim bilong traim na yu bagarapim skin na tingting bilong yu yet bambai yu ken kisim dispela save. Nogat. Yu ken lukim ol samting nogut i save painim ol narapela yangpela em ol i save kisim ol drak. Lukim gut ol samting i painim ol yangpela i bin kisim ol drak inap longtaim pinis. Olsem wanem? Tingting bilong ol i klia na ol inap wokim gut tingting? Ol i skul gut na kisim yet gutpela mak long skul? O i olsem tingting bilong ol i no wok gut, na ol i no putim gut yau long ol tok bilong tisa, na sampela taim ol i sindaun nating olsem ol i aipas na yaupas? Ating pastaim ol dispela yangpela i laik save long ol samting drak i mekim long man na ol i kisim bilong traim tasol, tasol sori tru, drak i longlongim pinis tingting bilong ol. Olsem na Baibel i tok strong olsem ol Kristen i no ken wok long kisim save long kain samting olsem. Baibel i tok: “Long olgeta kain pasin nogut yupela i mas i stap olsem ol liklik pikinini.”​—1 Korin 14:20.

Yu Inap Sakim!

Wanpela liklik nius (bilong U.S. National Institute on Drug Abuse) i tok: “Sapos yu laik sakim drak . . . i stret yu ken mekim. Na sapos wanpela poroman bilong yu i laik subim yu long kisim, i olsem em i laik pasim yu long mekim wanpela samting i stret yu ken mekim.” Orait, sapos wanpela man i laik givim drak long yu, yu ken mekim wanem? Yu no ken pret long sakim em! I no olsem yu mas kirap skulim em long ol samting nogut bilong pasin bilong kisim ol drak. Nogat. Liklik nius hia i tok, yu ken mekim liklik tok, olsem: “Mi no laik kisim. Mi no laik smok.” O yu ken tok: “Mi no laik kisim, nogut hevi i painim mi.” O yu ken tok: “Mi no laik bagarapim skin bilong mi.” Sapos ol i strong strong long givim drak long yu, ating yu mas tok strong olsem: “Mi no ken kisim!” Na sapos yu tokim ol narapela olsem yu wanpela Kristen, ating dispela inap lukautim yu na bai ol i no ken subim yu moa long kisim.

Planti hevi na hatwok i save painim ol yangpela. Tasol nogut yu kirap kisim ol drak bilong daunim ol dispela hevi. Sapos yu mekim olsem bai yu no inap kisim gutpela tingting olsem bilong man i bikpela pinis, na taim yu bikpela pinis bai tingting i stap yet olsem bilong pikinini, na bai yu no inap tingim gut ol samting yu mas mekim. Yu no ken ranawe long ol hevi. Yu mas lain long karim ol hevi na painim rot bilong stretim. Sapos yu pilim olsem ol hevi bilong yu i bikpela tumas, no ken kisim sampela marasin olsem ol drak bilong helpim yu long ranawe long ol dispela hevi. Yu mas toktok wantaim papamama o narapela man i bikpela pinis na em i gat gutpela tingting, na bai ol i ken helpim yu long stretim ol dispela hevi. Na yu mas tingim tok bilong Baibel i tok: “Oltaim yupela i mas tokim God long olgeta hevi bilong yupela. Yupela i mas [beten] long God na tok tenkyu long em, na askim em long helpim yupela. . . . Orait God bai i mekim yupela i stap bel isi tru, . . . na bel na tingting bilong yupela bai i stap gut tru.”​—Filipai 4:​6, 7.

Tru tumas, Jehova bai givim strong long yu na bai yu inap sakim ol drak! Yu no ken larim ol narapela i pulim yu. Olsem Maik i tok: “No ken kisim ol drak bilong traim tasol. Sapos yu mekim olsem bai yu karim hevi long dispela i go inap long taim yu dai!”

Toktok Wantaim long Ol Dispela Askim

◻ Wanem samting i kirapim planti yangpela long kisim ol drak?

◻ Sapos yu kisim drak, olsem wanem dispela inap mekim na bai tingting bilong yu i stap yet olsem bilong pikinini?

◻ Olsem ol man i kisim save pinis, maruana i save mekim wanem long skin bilong man?

◻ Baibel i tok wanem long pasin bilong kisim ol drak bilong painim amamas?

◻ Bilong wanem yu mas was gut long ol kain man yu poromanim ol na bai yu inap sakim ol drak?

◻ Yu ken mekim wanem o tok wanem bilong sakim ol drak?

[Rait long pes 274]

“Ol sekuriti long skul bilong mipela ol i save baim drak maruana i go long ol skulmanki,” em wanpela yangpela i tok olsem

[Rait long pes 279]

“Mi kisim save olsem taim mi bin kirap long kisim ol drak, dispela i pasim tingting bilong mi na mi no go bikpela long tingting.”​—Maik i tok olsem, bipo em i save kisim ol drak

[Blok long pes 278]

Maruana​—Yu Ting Em Gutpela Marasin?

Planti man i tok maruana i olsem gutpela marasin na em inap helpim ol man i gat sik glokoma long ai, o ol i gat sik sotwin. O sapos man i gat sik kensa na em i mas kisim ol strongpela marasin bilong pinisim dispela sik na bel bilong em i tanim na em i laik traut, ol i tok maruana inap helpim em. Wanpela lain long Amerika ol i gat wok long skelim ol marasin na drak na ol i raitim ripot i tok, tru maruana inap helpim ol sikman liklik. Tasol yu ting liklik taim na bai ol dokta i kirap givim smok maruana long ol sikman na ol i smok?

Nogat tru! I gat 400 samting marasin long maruana na ating sampela inap helpim sikman, tasol ol dokta i no ken givim maruana long sikman bambai em i ken smok na kisim ol dispela marasin. Dispela i no inap helpim sikman. Wanpela dokta (em Carlton Turner) em i tok, “Bai i olsem ol i givim bret i bagarap pinis long sikman, long wanem sting bilong bret i gat marasin penasilin long en.” Olsem na sapos bihain ol dokta i save tu olsem sampela marasin long maruana inap helpim ol sikman, ol i no ken givim maruana long ol sikman. Nogat. Bai ol i givim marasin long ol, kain olsem i stap long maruana. Olsem na wanpela bikpela man bilong gavman long Amerika (em Sekreteri bilong Helt na Human Sevesis) em i tok: “Ating i gat sampela samting long maruana bilong helpim sikman, tasol dispela i no daunim liklik ol wok nogut maruana inap mekim long skin bilong man.”

[Piksa long pes 275]

No ken pret long sakim ol drak!

[Ol Piksa long pes 276, 277]

Sapos nau yu kisim ol drak bilong ranawe long ol hevi bilong yu . . .bai yu hatwok long karim ol hevi i painim yu taim yu bikpela pinis