Sapta 2
Daniel—Wanpela Buk i Gat Kot
1, 2. Olsem wanem Buk Daniel i sanap long kot? Yu ting bilong wanem em i bikpela samting long save long ol tok i helpim kot bilong Buk Daniel?
TINGIM olsem yu stap long haus kot bilong harim wanpela bikpela kot. Ol i sasim wanpela man long mekim bikpela pasin giaman. Loya i strong long tok olsem dispela man i gat rong. Tasol man i sanap long kot i gat gutpela nem long mekim stretpela pasin. Ating yu gat laik long harim tok dispela man i bekim long kot, a?
2 Na i olsem tu long Buk Daniel. Man i raitim dispela buk em i gat nem long mekim stretpela pasin. Inap planti tausen yia ol man i tingim Buk Daniel em i wanpela gutpela buk tru. Dispela buk i kamapim olsem olgeta samting em i stori long en i bin kamap tru na yumi inap bilip long en, na Daniel, wanpela profet Hibru, i bin raitim, em i stap namel long yia 640 na 530 B.C.E. samting. Ol yia samting em Baibel i makim i soim olsem stori bilong dispela buk i kirap long 618 B.C.E. samting na i go inap 536 B.C.E. samting, na Daniel i raitim pinis dispela buk long 536 B.C.E. Tasol ol man i sutim tok long dispela buk. Sampela buk encyclopedia na ol narapela buk i laik tok Buk Daniel em i giaman tasol.
3. Buk The New Encyclopædia Britannica i tok wanem long Buk Daniel?
3 Olsem: Wanpela buk (The New Encyclopædia Britannica) i tok bipo ‘ol man i bilip olsem ol stori bilong ol samting i bin kamap bipo na ol tok profet insait long Buk Daniel ol i tru tasol.’ Tasol dispela buk i tok moa olsem “man i bin raitim Buk Daniel bihain, taim kantri Israel i gat bikpela hevi—em long taim King Antiokus 4 Epifanesa [bilong Siria] i mekim nogut tru long ol Juda.” Dispela buk i tok man i raitim Buk Daniel namel long yia 167 i go long 164 B.C.E. Na dispela buk i tok man i raitim Buk Daniel em i no mekim tok profet long ol samting bai kamap bihain, nogat; em i ‘stori long ol samting i kamap pinis na em i laik bai ol man i ting em i kamapim tok profet.’
4. Wanem taim pasin bilong skelim skelim Buk Daniel i bin kirap? Wanem samting i kirapim ol man i stap namel long yia 1700 na 1800 samting long mekim wankain pasin?
4 Dispela kain tingting i kirap we? Pasin bilong sutim tok long Buk Daniel i no nupela samting. Saveman Pofiri, bilong yia 200 C.E. samting, i bin kirapim dispela pasin. Olsem planti man aninit long Gavman Rom, em i tingting planti, nogut lotu Kristen bai senisim tingting bilong ol man. Olsem na em i raitim 15 buk bilong daunim dispela “nupela” lotu. Namba 12 bilong ol dispela buk i sutim tok long Buk Daniel. Pofiri i tok wanpela Juda i stap long yia 100 B.C.E. samting i giaman na raitim Buk Daniel. Long yia olsem 1700 na 1800 samting ol man i sutim wankain tok long Buk Daniel. I gat ol saveman i skelim skelim Baibel na i gat ol man i save tok olsem ol samting Baibel i stori long en ol i bin kamap, tasol God i no as bilong en. Long tingting bilong ol, ol tok profet—olsem tokaut long ol samting bai kamap long bihain—em samting man i no inap mekim. Ol i laik tru long sutim tok long Buk Daniel. I olsem Daniel wantaim buk bilong em i sanap long kot. Ol saveman i tok i gat planti samting i soim olsem Daniel i no bin raitim Buk Daniel long taim ol Juda i kalabus long Babilon, nogat—narapela man i bin raitim planti handet yia bihain.b Ol kain tok olsem i kamap planti tru na dispela i kirapim wanpela man long raitim wanpela buk (Daniel in the Critics’ Den) bilong strongim Buk Daniel.
5. Bilong wanem yumi mas save olsem tok bilong Buk Daniel em i tru o nogat?
5 Yu ting i gat as na ol man i ken mekim kain tok olsem? O i gat ol samting i helpim Buk Daniel long kot? Bekim bilong dispela em i bikpela samting. Gutnem bilong dispela olpela buk na sindaun bilong yumi long bihain i insait long dispela. Sapos wanpela man i giaman na tok em i Daniel na em i raitim Buk Daniel, orait olgeta tok promis bilong Buk Daniel i stori long sindaun bilong ol man long bihain, ol tu i giaman. Tasol sapos Buk Daniel i kamapim ol trupela tok profet, ating bai yu gat laik long kisim save olsem ol dispela tok profet i mekim wanem long yumi long nau. Yumi tingim dispela samting na nau yumi ken skelim sampela tok ol man i sutim long Buk Daniel.
6. Sampela taim ol i sutim wanem tok long stori bilong ol samting i bin kamap bipo, em Buk Daniel i stori long en?
6 Tingim tok wanpela buk (The Encyclopedia Americana) i sutim long Buk Daniel: Buk Daniel ‘i paulim planti stori bilong ol samting i bin kamap [olsem long taim ol Juda i kalabus long Babilon].’ Yu ting dispela tok i tru? Orait yumi ken skelim 3-pela samting ol i tok Buk Daniel i popaia long en.
WANPELA KING OL I TING I NO BIN I STAP
7. (a) Wanem as na inap longpela taim pinis ol saveman i amamas taim Daniel i stori long Belsasar? (b) Olsem wanem long dispela tok olsem Belsasar i no bin stap tru?
7 Daniel i tok Belsasar, em “pikinini” bilong Nebukatnesar, em i stap king long Babilon taim narapela kantri i daunim dispela ples. (Daniel 5:1, 11, 18, 22, 30) Inap longpela taim pinis ol saveman i bin sutim tok long ol dispela ves, long wanem, nem Belsasar i stap long Baibel tasol, ol narapela buk nogat. Ol man bilong bipo em ol i bin raitim stori bilong ol samting i kamap, ol i tok Nabonaidas, em man i kisim wok king bihain long Nebukatnesar, em i laspela king bilong Babilon. Olsem na long 1850, Ferdinand Hitzig i tok Belsasar i no wanpela man i bin stap tru—em i stap long tingting bilong man i raitim Buk Daniel tasol. Tasol yu ting Hitzig i tingting gut na mekim dispela tok? Tingim: I no gat planti olpela rait i stori long ol samting i bin kamap long dispela taim, olsem na taim ol i tok ol i no painim nem bilong Belsasar, yu ting i gat as na ol i ken tok em i no bin i stap tru? Tasol long 1854, long Ur, em wanpela olpela taun bilong Babilon i bagarap pinis na i stap long hap saut bilong kantri nau ol i kolim Irak, ol i painim sampela rait ol i bin katim long ston. Long ol dispela rait i gat wanpela beten, na long dispela beten King Nabonaidas i tok long “Bel-sar-usur, namba wan pikinini man bilong mi.” Ol saveman i mas wanbel long tok olsem dispela man em Belsasar bilong Buk Daniel.
8. Wanem samting i kamapim klia olsem stori bilong Daniel long Belsasar i mekim wok king em i tru?
8 Tasol dispela i no pasim maus bilong ol saveman. Wanpela man olsem, em H. F. Talbot, em i tok, “Dispela i no kamapim klia wanpela samting.” Em i tok, ating dispela pikinini man em rait i kolim, em i liklik pikinini, tasol Daniel i tok em i mekim wok king. Tasol wanpela yia bihain long taim ol i kamapim dispela tok bilong Talbot, ol i painim sampela rait moa i tok Belsasar i gat sampela kuskus na wanpela lain bilong lukautim haus bilong em. Em nau, Belsasar i no wanpela liklik pikinini, a? Bihain ol i painim sampela rait moa i tok sampela taim Nabonaidas i save lusim Babilon inap sampela yia na i go sindaun long narapela hap. Ol dispela rait i tok, taim em i mekim olsem em i save “em i putim wok king” long han bilong namba wan pikinini man bilong em (Belsasar). Long kain taim olsem, Belsasar i stap olsem king—em i wok king wantaim papa bilong em.c
9. (a) Ating Daniel i laik tok wanem taim em i tok Belsasar em i pikinini man bilong Nebukatnesar? (b) Bilong wanem ol saveman i no tok stret taim ol i tok Daniel i no stori liklik olsem Nabonaidas i bin stap?
9 Tasol sampela saveman i toktok yet, olsem: Baibel i tok Belsasar em i pikinini bilong Nebukatnesar, i no pikinini bilong Nabonaidas. Sampela i tok strong olsem Daniel i no stori liklik olsem Nabonaidas i bin stap. Tasol taim yumi skelim gut ol samting, yumi kisim save olsem tupela tok i no gat as bilong en. I luk olsem Nabonaidas i bin maritim pikinini meri bilong Nebukatnesar. Olsem na Belsasar em i tumbuna pikinini bilong Nebukatnesar. Tok Hibru na tok Aram i no gat wanpela tok i makim stret “bubu man” o “tumbuna pikinini”; dispela tok “pikinini man bilong” inap makim “tumbuna pikinini bilong.” (Skelim wantaim Matyu 9:27.) Na tu, stori bilong Baibel inap helpim yumi long luksave olsem Belsasar em i pikinini bilong Nabonaidas. Taim Belsasar i lukim rait i kamap long banis na em i pret nogut tru, em i tok sapos i gat man inap kamapim as bilong dispela rait em bai mekim em i kamap olsem namba tri ofisa long gavman bilong em. (Daniel 5:7) Bilong wanem em i tok namba tri na em i no tok namba tu? Tok em i mekim i makim olsem i gat tupela man i stap pinis olsem namba wan na namba tu. Na dispela tok i stret—Nabonaidas na pikinini bilong em Belsasar i holim dispela tupela namba.
10. Olsem wanem na Daniel inap stori long planti samting bilong lain king bilong Babilon, winim ol saveman bilong bipo?
10 Olsem na taim Daniel i toktok long Belsasar i no olsem em i “paulim planti stori” bilong ol samting i bin kamap long bipo. Nogat. Maski Daniel i no stori long olgeta samting i kamap long Babilon, stori bilong em i kamapim planti save long lain king bilong Babilon, winim stori bilong ol saveman bilong bipo olsem Herodotus, Senafan, na Berosus. Olsem wanem na Daniel inap stori long ol samting ol dispela saveman i no bin stori long en? Long wanem, Daniel i bin i stap long Babilon. Ol tok i stap long buk bilong em, em buk bilong wanpela man i bin lukim ol samting long ai bilong em yet na em i raitim stori bilong en, na i no bilong wanpela giamanman i bin stap sampela handet yia bihain.
DARIUS BILONG MIDIA I HUSAT?
11. Buk Daniel i tok Darius bilong Midia i husat? Tasol sampela i tok wanem long em?
11 Daniel i tok taim Babilon i lus pinis long pait, wanpela man, nem bilong em Darius bilong Midia i kamap king. (Daniel 5:31) Inap long nau ol i no painim dispela nem Darius bilong Midia long ol olpela rait samting. Olsem na buk The New Encyclopædia Britannica i tok Darius “i no bin stap tru.”
12. (a) Bilong wanem ol saveman bilong skelim skelim Baibel ol i no ken hariap na tok olsem Darius bilong Midia i no bin i stap? (b) Yumi no save tru, tasol ating Darius bilong Midia em i husat? I gat wanem as na yumi tok olsem?
12 Sampela saveman i no tok olsem, long wanem, bipo sampela i bin tok olsem Belsasar i no bin stap tru. Yumi save, stori bilong Darius tu bai kamapim olsem tok bilong ol saveman i kranki. Ol i painim pinis sampela ston i gat rait long en i tok olsem taim Sairus bilong Persia i daunim Babilon, em i no kisim biknem olsem “King bilong Babilon” wantu tasol. Wanpela man bilong skelim dispela samting i tok: “Man i bin holim biknem olsem ‘King bilong Babilon,’ em i wanpela nambatu king i stap aninit long Sairus, i no Sairus yet.” Olsem wanem? Darius em i biknem bilong wanpela strongpela ofisa bilong Midia ol i makim em long lukautim Babilon? Sampela i ting nem tru bilong Darius em Gubaru. Sairus i bin makim Gubaru long kamap gavena bilong Babilon, na ol rait bilong ol man bilong bipo i tok olsem em i holim bikpela strong long mekim wok gavena. Wanpela rait long ston i tok Gubaru i bin makim ol ofisa bilong bosim Babilon. Na tu, Daniel i tok Darius i bin makim 120 ofisa bilong bosim ol distrik bilong Babilon.—Daniel 6:1.
13. Wanem as na Buk Daniel i kolim nem bilong Darius bilong Midia, tasol ol buk i stori long ol samting i bin kamap bipo i no kolim nem bilong em?
13 Bihain, ating bai i gat sampela samting moa i kamapim klia olsem dispela king em i husat tru. Tasol maski ol i no bin painim ol olpela rait i stori long dispela, i no gat as bilong tok olsem Darius i no bin stap tru, na Buk Daniel em i giaman tru. I gat as na yumi ken tok stori bilong Buk Daniel em i stori bilong ol samting Daniel yet i bin lukim long ai na em i kamapim gut ol samting i bin kamap, winim ol stori ol man bilong bipo i bin raitim na ol i stap yet.
WOK KING BILONG JEHOIAKIM
14. Olsem wanem tok bilong Daniel na tok bilong Jeremaia long ol yia Jehoiakim i stap king i no pait wantaim?
14 Daniel 1:1 i tok: “Jehoiakim i kamap king bilong Juda, na long namba 3 yia bilong em i stap king, Nebukatnesar, king bilong Babilon i kam bilong pait long Jerusalem, na ol ami bilong en i banisim taun olgeta.” Ol saveman i tok dispela skripsa i no stret, long wanem, em i pait wantaim tok bilong Jeremaia, em i tok namba 4 yia bilong Jehoiakim em i namba wan yia bilong Nebukatnesar i stap king. (Jeremaia 25:1; 46:2) Olsem wanem? Tok bilong Daniel i pait wantaim tok bilong Jeremaia? Yumi kisim liklik save moa na yumi inap stretim dispela tok. King Neko bilong Isip i makim Jehoiakim long kamap king long 628 B.C.E., na Jehoiakim i stap aninit long em. Dispela em i klostu 3-pela yia paslain long taim Nebukatnesar i senisim papa bilong em na kamap king long Babilon long 624 B.C.E. Bihain liklik (long 620 B.C.E.), Nebukatnesar i kam pait long Juda na makim Jehoiakim i stap king aninit long Babilon. (2 King 23:34; 24:1) Long ai bilong ol Juda i stap long Babilon, “namba 3 yia” bilong wok king bilong Jehoiakim em i namba tri yia em i bin i stap king aninit long Babilon. Olsem na Daniel i bihainim dispela tingting na raitim stori. Tasol Jeremaia i stap long Jerusalem na raitim stori. Olsem na em i tok wok king bilong Jehoiakim i kirap long taim King Neko i makim em long kamap king.
15. Tok ol i sutim long ol yia Daniel 1:1 i stori long en, olsem wanem na dispela tok i no gat strong?
15 Olsem na ol dispela tok em ol saveman i tok i pait wantaim, ol i strongim dispela tok olsem Daniel i bin raitim buk bilong em taim em i stap long Babilon wantaim ol Juda i kalabus i stap. Tasol i gat narapela as na tok ol saveman i sutim long Buk Daniel i no stret. Tingim: Man i raitim Buk Daniel em inap ritim Buk Jeremaia, na tu, em i bin kamapim sampela tok bilong Jeremaia. (Daniel 9:2) Sapos man i giaman na tok em i Daniel na em i bin raitim Buk Daniel, olsem ol saveman i tok, yu ting em bai raitim tok i pait wantaim tok bilong Jeremaia, em ol man i save bilip long en? Na yu ting em bai mekim long namba wan ves bilong buk bilong em? Nogat tru!
OL SAMTING I KAMAP KLIA
16, 17. Olsem wanem ol samting ol i painim insait long graun i helpim stori bilong Daniel long (a) Nebukatnesar i sanapim wanpela imis bambai olgeta lain bilong em i mas lotu long en? (b) Nebukatnesar i hambak tru taim em i stori long ol bikpela haus samting em i wokim long Babilon?
16 Nau yumi ken stori long ol samting i makim olsem tok bilong Buk Daniel i tru. Yumi ken tingim sampela tok moa long Buk Daniel i makim olsem man i raitim tok em i bin stap long dispela taim na em i gat save long ol samting i bin kamap.
17 Daniel i save gut long ol liklik liklik samting bilong Babilon na dispela i helpim yumi long bilip olsem em yet i bin raitim. Olsem: Daniel 3:1-6 i tok Nebukatnesar i sanapim wanpela traipela imis bilong olgeta man i mas lotuim. Ol man bilong painim ol samting bilong bipo i bin painim ol samting i makim olsem dispela king i laik kirapim ol man long insait moa long ol samting bilong gavman na lotu. Na tu, Daniel i stori long pasin hambak Nebukatnesar i mekim taim em i stori long ol bikpela haus samting em i wokim. (Daniel 4:30) Nau tasol, ol saveman i kisim save olsem Nebukatnesar i bin wokim planti samting long Babilon. Nebukatnesar i hambak tru—em i putim nem bilong em long ol brik! Ol saveman i tok wanpela man i stap long taim bilong ol Makabi (167-63 B.C.E.) i bin giaman na raitim Buk Daniel. Tasol ol i no inap stori long olsem wanem dispela man em inap save long ol samting Nebukatnesar i bin wokim sapos em i stap 400 yia bihain long Nebukatnesar na paslain tru long taim ol man i painim ol samting insait long graun i kamapim klia ol samting Nebukatnesar i bin wokim.
18. Long stori bilong Daniel, strafe bilong Babilon na bilong Persia i narapela narapela kain, na olsem wanem yumi save tok bilong em i stret?
18 Buk Daniel i kamapim klia olsem lo bilong Babilon i narapela kain long lo bilong ol Midia na Persia. Olsem: Taim 3-pela poroman bilong Daniel i no laik bihainim tok bilong king, lo bilong Babilon i tok ol i mas tromoi ol long wanpela traipela stov i gat paia i hat tumas. Planti yia bihain, ol i tromoi Daniel long hul bilong ol laion, long wanem, em i no laik bihainim wanpela lo bilong Persia, em bel bilong em i gat tok long en. (Daniel 3:6; 6:7-9) Sampela i tok stori bilong dispela traipela stov i gat paia i hat tumas em i wanpela stori nating bilong ol tumbuna, tasol ol man bilong painim ol samting bilong bipo long graun i bin painim wanpela pas bilong Babilon bilong bipo na pas i stori long dispela kain strafe. Tasol long tingting bilong ol Midia na Persia, paia em i samting holi. Olsem na ol i save givim ol narapela kain strafe nogut long ol man. Olsem na yumi no kirap nogut long pasin bilong ol long tromoi man long hul bilong ol laion.
19. Olsem Buk Daniel i kamapim klia, lo bilong Babilon na lo bilong Midia na Persia i narapela narapela kain olsem wanem?
19 Na i gat narapela samting bilong tupela lain hia i narapela narapela kain. Daniel i soim olsem Nebukatnesar inap kamapim na senisim ol lo long laik bilong em yet. Tasol Darius i no inap mekim wanpela samting bilong senisim ol ‘lo bilong Midia na Persia’—maski em yet i bin kamapim dispela lo! (Daniel 2:5, 6, 24, 46-49; 3:10, 11, 29; 6:12-16) Saveman John C. Whitcomb i tok: “Ol stori bilong ol samting i bin kamap bipo i kamapim klia olsem, long Babilon king i bosim lo, na long Midia na Persia, lo i bosim king.”
20. Wanem ol samting i bin kamap long pati bilong Belsasar i kamapim klia olsem Daniel i stap na i save long ol pasin bilong ol Babilon?
20 Stori bilong bikpela pati bilong Belsasar, i stap long sapta 5 bilong Buk Daniel, i kamapim planti samting. I luk olsem, long stat bilong pati ol man i amamas long kaikai na dring planti. Yumi ken ting olsem, long wanem, dispela sapta i stori planti long wain. (Daniel 5:1, 2, 4) Long sampela piksa ol i sapim long banis na ol i stori long kain pati olsem, ol i soim olsem ol man i dring tasol. Olsem na wain em i bikpela samting long ol kain pati olsem. Na tu, Daniel i stori olsem i gat ol meri i stap long dispela pati—ol meri tru bilong king na ol namba 2 lain meri bilong em. (Daniel 5:3, 23) Ol samting bilong bipo ol i painim insait long graun i strongim tok bilong dispela pasin bilong ol Babilon. Long taim bilong ol Makabi, ol Juda na Grik i no laik long ol meri i bung wantaim ol long ol bikpela pati. Ating em as na long sampela Baibel Grik Septuagint ol bin tanim pastaim, ol i rausim ol tok long Buk Daniel i stori long ol dispela meri.d Tasol sapos wanpela man i bin giaman na raitim Buk Daniel olsem ol i tok, orait em i mas stap namel long ol man i bihainim pasin bilong ol Grik, na ating em i stap long wankain taim olsem ol man i bin raitim Baibel Septuagint!
21. Wanem as na Daniel inap kamapim gut tru ol stori na pasin samting bilong taim ol Juda i stap kalabus long Babilon?
21 Taim yumi skelim ol dispela tok, i hatwok long save olsem wanem buk Britannica i tok man i raitim Buk Daniel i no save gut long ol samting i bin kamap long taim ol Juda i kalabus long Babilon, na stori bilong em i no stret wantaim dispela. Tasol olsem wanem wanpela man i bin i stap planti planti yia bihain em inap save gut tru long ol pasin bilong Babilon na Persia bilong bipo, olsem man i bin raitim Buk Daniel? Tingim tu, strong bilong tupela kantri i lus planti yia paslain long 150 B.C.E. samting. I no gat ol man bilong painim ol samting bilong bipo long graun long dispela taim; na ol Juda i no save tumas long ol pasin na stori bilong ol narapela kantri. Tasol profet Daniel i bin i stap long dispela taim na em i lukim ol samting em i stori long en, olsem na em tasol inap long raitim Buk Daniel bilong Baibel.
YU TING OL SAMTING I KAMAPIM OLSEM BUK DANIEL I GIAMAN?
22. Ol saveman i tok wanem long hap bilong lista bilong Ol Skripsa Hibru ol i bungim Buk Daniel long en?
22 As na planti man i tok Buk Daniel i giaman, em ol i tingting long hap ol tisa bilong bipo i bin putim Buk Daniel long lista bilong Ol Skripsa Hibru. Ol tisa bilong bipo i bin bungim ol buk bilong Ol Skripsa Hibru i go long 3-pela hap, olsem: Ol Lo, Ol Profet, na Ol Rait. Ol i no bungim Buk Daniel wantaim Ol Profet, ol i bungim wantaim Ol Rait. Ol saveman i tok dispela i makim olsem ol man i no save long dispela buk taim ol i bin bungim ol buk bilong ol narapela profet. Ol i tok ol i bungim Buk Daniel wantaim Ol Rait, long wanem, ol i bin bungim ol dispela buk long bihain.
23. Ol Juda bilong bipo i ting olsem wanem long Buk Daniel? Olsem wanem yumi save long dispela?
23 Tasol i no olgeta man bilong skelim Baibel i ting olsem ol tisa bilong bipo ol i strong strong long bungim ol buk bilong Baibel olsem, o ol i no bungim Buk Daniel wantaim Ol Profet. Tasol sapos ol tisa i bin bungim Buk Daniel wantaim Ol Rait, yu ting dispela i makim olsem man i bin raitim dispela buk long bihain? Nogat. Sampela saveman i kamapim sampela as na ol tisa i no bin bungim Buk Daniel wantaim Ol Profet. Olsem: Ating ol i no amamas long ol tok bilong dispela buk o ol i pilim olsem Daniel em i narapela kain long ol narapela profet, long wanem, em i bin holim wok gavman long narapela kantri. Tasol bikpela samting em i olsem: Lain Juda bilong bipo ol i tingim tru Buk Daniel na ol i bilip olsem em i hap tru bilong Baibel. Na tu, ol i wokim pinis ol buk bilong Ol Skripsa Hibru paslain tru long 200 B.C.E. Ol buk ol i wokim bihain, wantaim sampela buk ol i wokim long 150 B.C.E. samting, ol i no larim ol dispela buk i go insait long Ol Skripsa Hibru, nogat.
24. Olsem wanem ol i yusim tok bilong Buk Eklisiastikus bilong daunim Buk Daniel? Bilong wanem dispela tingting i no stret?
24 Wanpela bilong ol dispela buk ol i yusim bilong daunim Buk Daniel, em Buk Eklisiastikus, em Jisas Ben Sirak i bin raitim long 180 B.C.E. samting. Ol saveman i tok Daniel i no stap long lista bilong ol stretpela man dispela buk i kamapim. Ol i tok ol man long dispela taim ol i no save long Daniel. Planti saveman i bilipim dispela tok. Tasol tingim: Nem bilong Esra na Mordekai (tupela i gat biknem long ai bilong ol Juda i bin stap bihain long taim bilong kalabus long Babilon) na gutpela King Jehosafat, ol i no stap long dispela lista. I gat planti hetman i bin stap, tasol lista i kolim Samuel tasol.e Nem bilong ol dispela man i no stap long lista bilong wanpela buk i no hap tru bilong Baibel, olsem na yu ting long dispela as yumi ken tok ol dispela man i no bin i stap tru? Dispela tingting i no stret liklik.
TOK BILONG SAMPELA MAN I STRONGIM BUK DANIEL
25. (a) Josifas i tok wanem na dispela i kamapim olsem tok bilong Buk Daniel i tru? (b) Olsem wanem stori bilong Josifas long Bikpela King Aleksander na Buk Daniel i stret wantaim ol samting i bin kamap bipo na ol man i save long en? (Lukim namba tu sta daunbilo.) (c) Olsem wanem ol tok na pasin bilong toktok i stap long Buk Daniel i helpim dispela buk? (Lukim pes 26.)
25 Nau yumi ken stori long tok i helpim Buk Daniel. Sampela i tok i gat planti samting, winim ol narapela buk bilong Ol Skripsa Hibru, i kamapim olsem tok bilong Buk Daniel i tru. Olsem: Wanpela saveman bilong ol Juda, em Josifas, i tokaut olsem tok bilong Buk Daniel i tru. Em i tok taim Bikpela King Aleksander i pait wantaim Persia long 332 B.C.E. samting, em i kam long Jerusalem, na ol pris i soim em wanpela kopi bilong Buk Daniel. Aleksander yet i ting tok profet bilong Daniel ol pris i soim em i makim pait em i mekim wantaim Persia.f Dispela samting i kamap 150 yia samting paslain long man em ol saveman i tok i bin giaman na raitim Buk Daniel. Ol saveman i sutim tok long dispela tok bilong Josifas. Na tu ol i sutim tok long em, long wanem, em i tok sampela tok profet bilong Buk Daniel i kamap tru pinis. Tasol Saveman Joseph D. Wilson i tok: “[Josifas] em i save gut tru long ol dispela samting, winim olgeta saveman long dispela graun.”
26. Olsem wanem Ol Olpela Rait Bilong Detsi i bin strongim bilip olsem tok bilong Buk Daniel i tru?
26 Taim ol i painim Ol Olpela Rait Bilong Detsi long ol hul ston bilong Kumran, Israel, dispela i strongim bilip olsem tok bilong Buk Daniel em i tru. Long ol dispela olpela rait ol i painim long 1952, i gat planti hap bilong Buk Daniel i stap. Olpela rait tru em ol i bin raitim paslain liklik long 100 B.C.E. Olsem na long dispela taim planti man i save pinis na bilipim tok bilong Buk Daniel. Wanpela buk (The Zondervan Pictorial Encyclopedia of the Bible) i tok: ‘Yumi no ken tok man i bin raitim Buk Daniel long taim bilong ol Makabi, long wanem, i no gat taim inap long ol i ken raitim tok bilong Buk Daniel na bihain wokim ol kopi na ol dispela kopi i stap long laibreri bilong wanpela lotu Makabi.’
27. Wanem olpela rait tru i kamapim olsem Daniel em i wanpela man i bin stap tru na ol man i save gut long em long taim ol Juda i kalabus long Babilon?
27 Tasol i gat wanpela rait i olpela moa na i kamapim olsem tok bilong Buk Daniel i tru na yumi inap bilip tru long en. Wanpela man i stap long wankain taim olsem Daniel, em profet Esekiel. Em tu i bin mekim wok profet long taim ol Juda i kalabus long Babilon. Inap sampela taim Buk Esekiel i kolim nem bilong Daniel. (Esekiel 14:14, 20; 28:3) Dispela i kamapim klia olsem, long taim em i stap laip, long yia 640 i go 530 B.C.E. samting, planti man i save em i wanpela stretpela man i gat gutpela tingting na save, na ol i bungim em wantaim ol gutpela man Noa na Jop.
NAMBAWAN WITNES TRU
28, 29. (a) Wanem nambawan samting i kamapim klia olsem tok bilong Buk Daniel i tru? (b) Bilong wanem yumi mas bilipim tok bilong Jisas long dispela samting?
28 Orait nau yumi ken skelim nambawan witnes tru i kamapim olsem tok bilong Buk Daniel em i tru—em Jisas Krais. Taim em i stori long taim bilong las de, Jisas i stori long “profet Daniel” na em i kamapim wanpela tok profet bilong Daniel.—Matyu 24:15; Daniel 11:31; 12:11.
29 Orait, sapos tingting bilong ol saveman i stret, olsem wanpela man long taim bilong ol Makabi i bin giaman na raitim Buk Daniel, orait, wanpela bilong tupela samting i mas tru. Olsem: Dispela man ol i tok em i bin raitim Buk Daniel, em i trikim Jisas, o Jisas i no bin mekim dispela tok Matyu i tok em i mekim. Tupela tok wantaim i no stret. Sapos yumi no inap bilipim tok bilong Gutnius Matyu i raitim, olsem wanem yumi inap bilipim ol narapela hap bilong Baibel? Sapos yumi rausim dispela tok long Baibel, wanem ol narapela tok bilong Baibel bai yumi rausim long bihain? Aposel Pol i tok: “Spirit bilong God yet i bin kamapim olgeta tok i stap long buk bilong God. Na dispela tok em i gutpela samting tru bilong skulim yumi long tok tru . . . na bilong stretim wokabaut bilong yumi.” (2 Timoti 3:16) Olsem na sapos Daniel em i giaman, orait Pol tu i giaman! Yu ting man inap trikim Jisas? Nogat. Em i bin stap laip long heven taim Daniel i raitim buk bilong em. Jisas i tok: “Taim Abraham i no kamap yet, Mi Yet Mi Stap Olsem.” (Jon 8:58) Jisas em i nambawan man tru yumi ken askim em bilong kisim save olsem tok bilong Buk Daniel i tru o nogat. Tasol yumi no gat wok long askim em. Tok em i mekim i klia olgeta.
30. Jisas i mekim wanem narapela samting i kamapim klia olsem tok bilong Buk Daniel i tru?
30 Taim Jisas i kisim baptais, dispela tu i soim yumi olsem tok bilong Buk Daniel i tru. Long dispela taim em i kamap Mesaia, na em i truim tok profet bilong Daniel i stori long 69 taims 7-pela yia. (Daniel 9:25, 26; lukim Sapta 11 bilong dispela buk.) Na sapos ol i tok tru olsem man i raitim Buk Daniel planti yia bihain, dispela man i bin raitim Buk Daniel em i save long ol samting bai kamap 200 yia bihain. Tasol yumi save, God i no inap kirapim wanpela man long autim ol trupela tok profet na putim nem bilong narapela man long en. Nogat. Ol man i stap gut long God ol i bilipim tru ol tok Jisas i autim. Sapos olgeta saveman bilong dispela graun i tokaut olsem Buk Daniel i giaman, tok Jisas i mekim bai kamapim long ples klia olsem tok bilong ol i kranki, long wanem, “oltaim [em i] save autim tok tru tasol.”—KTH 3:14.
31. Bilong wanem planti saveman ol i no bilip yet olsem tok bilong Buk Daniel i tru?
31 Tasol maski ol dispela tok bilong Jisas i helpim Buk Daniel, planti saveman i no laik bilipim. Yumi bin skelim gut ol dispela tok, tasol maski yumi kamapim planti samting tru bilong helpim Buk Daniel, ating ol i no inap bilipim. Wanpela profesa bilong Yunivesiti Oksfot i tok: “Maski yu bekim ol askim, man i no inap bilipim sapos em i holim yet tingting olsem ‘i no gat tok profet i kam long God.’ ” Tingting bilong ol i mekim na ol i stap olsem aipas. Tasol em i laik bilong ol—na ol i lus long kisim gutpela samting.
32. Wanem samting bai kamap taim yumi stadi long Buk Daniel?
32 Olsem wanem long yu? Sapos yu luksave olsem i no gat as bilong ting olsem tok bilong Buk Daniel i no tru, orait nau yu redi long kisim planti save yu bai kirap nogut long en. Bai yu amamas tru long ol stori insait long Buk Daniel, na ol tok profet bai kirapim tru tingting bilong yu. Na bikpela samting moa, bilip bilong yu bai kamap strong moa taim yu wok long ritim ol sapta. Bihain yu no inap bel hevi long yu bin putim gut yau long tok profet bilong Daniel!
[Ol Futnot]
a Long dispela buk mipela sotim ol kain nem olsem “Antiokus Namba 4,” o “Darius Namba 3” na mipela raitim olsem “Antiokus 4” o “Darius 3.”
b Sampela saveman i no laik tokaut olsem wanpela man i giaman na tok em i profet Daniel na em i raitim Buk Daniel. Olsem na ol i tok, man bilong raitim dispela buk i kisim nating nem Daniel, olsem sampela man bilong raitim ol buk ol i mekim wok long wanpela nem i no nem tru bilong ol. Tasol Profesa Ferdinand Hitzig i tok: “Dispela tok olsem narapela man i bin raitim Buk Daniel, em i narapela kain samting. I olsem dispela man i giaman na kisim nating nem bilong Daniel, na em i laik giamanim ol man i ritim dispela buk long taim bilong em, tasol em i mekim bilong helpim ol.”
c Nabonaidas i no stap taim Babilon i kisim bagarap. Olsem na i stret ol i kolim Belsasar olsem king bilong Babilon long dispela taim. Ol saveman i tok ol rait bilong gavman i no kolim Belsasar olsem king. Tasol ol stori bilong bipo i kamapim klia olsem sampela taim ol manmeri bai kolim gavena tu olsem king.
d Saveman bilong ol Hibru, em C. F. Keil, i stori long Daniel 5:3 na em i tok: “Long Baibel Grik Septuagint hia long dispela ves na long ves 23, ol i bihainim pasin bilong ol Masedonia, ol Grik, na ol Rom na ol i rausim ol stori bilong ol meri.”
e Lista bilong ol bilipman long Hibru sapta 11, em spirit bilong God i bin kirapim aposel Pol long raitim, i kamapim sampela tok ating Buk Daniel i stori long en. (Daniel 6:16-24; Hibru 11:32, 33) Tasol lista bilong Pol tu i no kolim olgeta bilipman. Planti ol i no stap long dispela lista, olsem Aisaia, Jeremaia, na Esekiel, tasol dispela i no makim olsem ol i no bin i stap tru, nogat.
f Sampela saveman i tok dispela em i as na Aleksander i mekim gut long ol Juda, maski longtaim ol i bin i stap pren bilong ol Persia. Long dispela taim, Aleksander i raun long bagarapim olgeta pren bilong Persia.
YU BIN KISIM WANEM SAVE?
• Ol i sutim wanem tok long Buk Daniel?
• Bilong wanem ol tok ol saveman i sutim long Buk Daniel i no gat as bilong en?
• Wanem ol samting i mekim na yumi ken bilip olsem tok bilong Buk Daniel i tru?
• Wanem nambawan bikpela samting i kamapim klia olsem tok bilong Buk Daniel i tru?
[Blok long pes 26]
Ol Tok na Tok Ples
DANIEL i raitim pinis Buk Daniel klostu long 536 B.C.E. Em i raitim long tok Hibru na Aram, na i gat wan wan tok Grik na Persia. Pasin bilong bungim ol tok ples olsem em i narapela kain, tasol i no Daniel tasol i bin bihainim dispela pasin. Esra i bin raitim Buk Esra long tok ples Hibru na Aram. Tasol sampela saveman i tok dispela pasin i makim olsem wanpela man i bin raitim Buk Daniel bihain long 536 B.C.E. Wanpela saveman i tok, ol tok Grik long Buk Daniel i makim olsem man i mas raitim bihain long dispela yia. Em i strong long tok olsem tok Hibru long Buk Daniel i strongim dispela tingting olsem man i raitim Buk Daniel long bihain—olsem long 150 B.C.E. samting, na tok Aram bilong en i orait long dispela tingting.
Tasol i no olgeta saveman i wanbel long dispela tok. Sampela i tok, tok Hibru bilong Daniel i wankain olsem bilong Esekiel na Esra na i no wankain long ol buk i no hap bilong Baibel, olsem Buk Eklisiastikus, em ol i bin raitim bihain. Bilong skelim pasin bilong Daniel long yusim tok Aram, yumi ken skelim tupela rait ol i painim wantaim Ol Olpela Rait Bilong Detsi. Ol i bin raitim dispela tu long tok Aram namel long 150 B.C.E. na 50 B.C.E. samting—bihain liklik long taim bilong dispela man em ol saveman i tok em i giaman na raitim Buk Daniel. Ol saveman bilong skelim gut ol tok ples i tok olsem tok Aram long ol dispela rait na long Buk Daniel i no wankain liklik. Olsem na sampela i tok man i bin raitim Buk Daniel sampela handet yia paslain long taim ol saveman i tok man i bin raitim.
Olsem wanem long ol tok Grik long Buk Daniel? Ol i kisim save olsem sampela bilong ol dispela tok i no tok Grik—em i tok Persia! I gat 3-pela tok tasol ol i ting em i tok Grik na ol i nem bilong 3-pela samting bilong pilaim musik. Orait yu ting dispela 3-pela tok i makim olsem man i mas raitim Buk Daniel long wanpela taim bihain? Nogat. Ol saveman i kisim save olsem planti handet yia paslain long taim kantri Grik i kamap nambawan strongpela kantri, ol man bilong ol narapela hap ol i kirap bihainim sampela pasin bilong ol. Na tu, sapos man i bin raitim Buk Daniel long 150 B.C.E. samting, em taim pasin na tok Grik i kamap strong tru, yu ting Buk Daniel bai i gat 3-pela tok Grik tasol? Nogat, a? Ating bai i gat planti moa. Olsem na ol tok na tok ples long Buk Daniel i strongim yumi long bilip olsem Daniel yet i bin raitim Buk Daniel.
[Piksa i karamapim pes olgeta long pes 12]
[Ol Piksa long pes 20]
(Antap) Dispela rait i kamapim tok hambak Nebukatnesar i mekim taim em i stori long ol bikpela haus samting em i wokim
(Daunbilo) Rait long ston i stap long tempel bilong Babilon i kolim nem King Nabonaidas na pikinini man bilong em Belsasar
[Piksa long pes 21]
Rait Bilong Nabonaidas i tok, ami bilong Sairus i no bin mekim pait long go insait long Babilon
[Ol Piksa long pes 22]
(Han sut) “Stori Bilong Nabonaidas” i tok Nabonaidas i larim nambawan pikinini man i mekim wok king
(Han kais) Stori bilong ol Babilon long pait Nebukatnesar i mekim long Juda