Sol—Bikpela i Makim Em Long Mekim Wok Bilong Em

SOL bilong Tarsus em i wanpela man i laik kilim i dai ol disaipel bilong Krais. Tasol Bikpela Krais Jisas i laik bai em i mekim narapela kain wok. Bihain, Sol i kamap wanpela man i wok strong long helpim dispela wok em i bin birua nogut tru long en. Jisas i tok: “Dispela man [Sol] em i kamap wokman bilong mi. Mi makim em pinis long i go long ol arapela lain manmeri na long ol king, na long ol Israel tu, na autim nem bilong mi long ol.”​—⁠Aposel 9:15.

Sol em i man bilong “tok nogut” long Jisas, tasol i stap bilong Sol i senis tru taim Jisas i marimari long em na em i kamap “wokman” bilong Bikpela Krais Jisas. (1 Timoti 1:​12, 13) Sol i bin insait long wok bilong tromoi ston long Stiven na bagarapim ol disaipel bilong Jisas, tasol taim em i kamap aposel Kristen Pol, ol strong i bin kirapim em long mekim dispela wok, nau em i kirapim em long mekim narapela kain wok. Jisas i bin lukim sampela gutpela pasin long Sol. Em wanem kain pasin? Sol em i husat? Olsem wanem i stap bilong em long bipo inapim em long helpim lotu i tru? Samting i bin painim em inap givim tingting long yumi o olsem wanem?

Famili Bilong Sol

Taim ol i kilim i dai Stiven, bihain liklik long Pentikos 33 C.E., Sol em i “wanpela yangpela man.” Taim em i raitim pas i go long Filemon long yia 60-61 C.E., em i “wanpela lapun man.” (Aposel 7:​58; Filemon 9, NW ) Ol saveman i tok, long dispela taim bipo, dispela tok “yangpela” i makim olsem man i gat 24 i go inap 30 krismas, na dispela tok “wanpela lapun man” i makim olsem man i gat 50 i go inap 56 krismas. Olsem na ating mama i karim Sol bihain liklik long Maria i karim Jisas.

Long dispela taim bipo, ol Juda i save sindaun long planti hap bilong graun. I gat sampela samting i mekim na ol i lusim Judia na go stap nabaut long ol narapela hap, olsem: ol narapela lain i kam pait na daunim ol, ol i kamap wokboi nating bilong narapela lain, ol narapela lain i kam rausim ol long Judia, wok bisnis bilong ol, na long laik bilong ol yet ol i go stap long narapela kantri. Famili bilong Sol ol i Juda ol i no sindaun long Judia​—⁠ol i stap long narapela kantri​—⁠tasol Sol i kamapim klia olsem ol i strong long bihainim Lo Bilong Moses, na em i tok: “Mama i bin karim mi, na long de namba 8 ol i bin katim skin bilong mi. Mi man bilong Israel. Mi bilong lain bilong Benjamin. Mi save tok Hibru, olsem papamama bilong mi tu. Na mi save bihainim lo gut tru long pasin bilong ol Farisi.” Sol i holim wankain nem Hibru olsem wanpela bikman bilong lain bilong em​—⁠em namba wan king bilong Israel. Taim mama i karim Sol, em i stap man bilong kantri Rom, olsem na em i gat wanpela nem Latin tu, em Paulus.​—⁠Filipai 3:5; Aposel 13:21; 22:​25-​29.

Taim mama i karim Sol, em i stap man bilong Rom, olsem na yumi save, wanpela tumbuna man bilong em i bin kamap man bilong Rom. Em i bin kamap man bilong Rom olsem wanem? Man inap kisim dispela namba long papamama bilong em, na sampela taim gavman i givim dispela namba long ol man o ol liklik lain i bin mekim sampela gutpela wok, o ol i givim olsem gutpela pe long wanpela bikpela wok ol i bin mekim bilong helpim gavman, o ol i givim bilong kamapim laik bilong gavman long ol samting bilong wok politik. Sapos wanpela wokboi nating i givim mani long wanpela Rom na em i kamap fri, o wanpela man bilong Rom i mekim em i kamap fri, em nau, em i kamap man bilong Rom. Na ol soldia i lusim pinis ami bilong Rom, ol tu ol i kamap man bilong Rom. Ol man bilong ol kantri em Rom i bosim, bihain ol tu inap kamap man bilong Rom. Na sampela i tok, i gat sampela taim na ol man i bin baim dispela namba long bikpela mani. Tasol wanem wanem samting i mekim na famili bilong Sol i bin kamap man bilong Rom, yumi no save.

Yumi save, Sol em i bilong Tarsus, em nambawan biktaun bilong Silisia, em wanpela provins bilong Rom (em i stap long hap saut bilong kantri nau yumi kolim Turki). Tru, planti Juda i sindaun long dispela hap, tasol taim Sol i stap long Tarsus, em i lain long pasin na sindaun bilong ol man bilong ol narapela lain tu. Tarsus em i wanpela bikpela taun i gat planti wok bisnis samting long en, na em i wanpela ples bilong ol man i ken kam skul long ol save bilong ol Grik. Long taim bilong ol aposel, i gat 300,000 i go inap 500,000 manmeri i sindaun long dispela taun. Tarsus i stap long bikrot namel long Esia Maina, Siria, na Mesopotemia. Ol man bilong Tarsus i gat gutpela sindaun, long wanem, i gat planti wok bisnis long Tarsus na ples daun i stap klostu i save kamapim planti samting​—⁠rais wit, wain, na laplap. Wok bisnis bilong ol lain i wokim laplap em i wok gut tru​—⁠ol i wokim laplap long gras bilong meme, na ol man i kisim na wokim haus sel long en.

Skul Bilong Sol

Sol, olsem Pol, i save wokim haus sel bilong kisim liklik mani bilong lukautim em yet na bilong helpim em taim em i raun mekim wok misineri. (Aposel 18:​2, 3; 20:34) Planti man long as ples bilong em, Tarsus, ol i save wokim haus sel. Taim Sol i yangpela, ating papa i lainim em long pasin bilong wokim haus sel.

Sol i save long tok Grik na sampela tok ples moa​—⁠tok Grik em tok ples bilong planti man long ol hap em Rom i bosim​—⁠na dispela samting i bin helpim em taim em i raun autim tok. (Aposel 21:⁠37​–22:⁠2) Ol man i skelim ol rait bilong em ol i tok em i save gut tru long tok Grik. Tasol em i no mekim wok long tok Grik bilong ol saveman bilong ol Grik​—⁠tok Grik em i mekim wok long en i kain olsem ol tok bilong Baibel Septuagint, em Ol Skripsa Hibru ol i bin tanim i go long tok Grik na planti taim Pol i bin kamapim sampela tok bilong en. Olsem na sampela saveman i ting Sol i bin kisim skul bilong em long tok Grik, ating long wanpela skul bilong ol Juda. Wanpela saveman, Martin Hengel, i tok: ‘Bipo, man i no inap kisim nating bikpela skul, na em i no inap tru long kisim nating skul bilong em long tok Grik​—⁠em i mas baim​—⁠olsem na yumi save, famili bilong dispela sumatin i mas i gat mani.’ Sol i bin kisim bikpela skul, olsem na yumi save, famili bilong em i gat biknem.

Taim Sol i gat 13 krismas samting, ating em i go long Jerusalem, em 840 kilomita longwe long ples bilong em, bilong kisim sampela skul moa. Em i kamap sumatin bilong Gamaliel, em i wanpela tisa bilong ol tok ol Farisi i bin kisim long ol tumbuna, na ol man long planti hap ol i save long em na em i gat nem. (Aposel 22:​3; 23:⁠6) Dispela skul em i kisim, wankain long skul man i kisim taim em i go long yunivesiti long nau, em i opim rot long em long kisim bikpela namba long lotu Juda.a

Em i Mekim Gutpela Wok Long Save Bilong Em

Famili bilong Sol i bilong lain Juda na em i bin go bikpela long wanpela taun i save bihainim pasin bilong ol Grik na ol Rom, olsem na em i save gut long pasin bilong ol man bilong 3-pela lain. Em i stap namel long ol man bilong ol narapela narapela lain na tok ples, na dispela i bin helpim Pol long “kisim pasin bilong olgeta kain man.” (1 Korin 9:​19-​23) Em i stap olsem wanpela man bilong Rom na bihain dispela i helpim em long sambai long wok autim tok long rot bilong kot na i helpim em long kisim gutnius i go long namba wan gavman bilong Rom. (Aposel 16:​37-​40; 25:​11, 12) I stap bilong Sol, na skul em i bin kisim, na ol pasin bilong em, Jisas i kirap bek pinis em i save long ol dispela samting, na em i tokim Ananaias: “Yu go. Nau dispela man em i kamap wokman bilong mi. Mi makim em pinis long i go long ol arapela lain manmeri na long ol king, na long ol Israel tu, na autim nem bilong mi long ol. Bai mi soim em olkain pen na hevi em i mas karim long taim em i autim nem bilong mi.” (Aposel 9:​13-​16) Orait nau Sol i kirap na givim bel tru long kisim tok bilong Kingdom i go long ol longwe hap.

Jisas i makim Sol long mekim wanpela bikpela wok​—⁠i no gat narapela Kristen em i bin mekim olsem long en. Tasol olgeta Kristen long taim bilong yumi, ol i gat pasin na save bilong ol yet em ol inap mekim gutpela wok long en bilong autim gutnius long olgeta hap. Taim Sol i save pinis Jisas i laik bai em i mas mekim wanem, em i no surik long mekim. Em i mekim olgeta samting em inap mekim bilong helpim ol wok bilong Kingdom. Olsem wanem? Yu tu yu save mekim olsem?

[Futnot]

[Blok/Piksa long pes 30]

Rejistaim na Kisim Pepa i Makim Olsem Ol i Man Bilong Rom

Ogastus i kamapim pasin bilong rejistaim ol pikinini em papamama bilong ol i man bilong Rom​—⁠em i mekim long rot bilong tupela lo; wanpela i bin kamap long yia 4 C.E. na wanpela long 9 C.E. Taim pikinini i kamap pinis, ol i mas rejistaim em insait long 30 de. Ol famili i stap long ol provins ol i mas go long ofis bilong wanpela majistret na wokim wanpela pepa i tokaut olsem pikinini i no bin kamap nating na papamama bilong em ol i man bilong Rom. Ol i mas rejistaim tu nem bilong papamama, na nem bilong pikinini, em i man o meri, na de mama i karim pikinini. Taim ol i no kamapim yet ol dispela lo, long dispela taim tu, long olgeta 5-pela 5-pela yia, ol i save rejistaim gen nem bilong ol man bilong Rom i stap long olgeta taun na ples em Rom i bosim, long rot bilong sensus.

Ol inap save husat ol i man bilong Rom long rot bilong ol dispela pepa em gavman i holim. Ol man inap kisim kopi bilong ol dispela pepa. Sampela saveman i ting taim Pol i tokaut em i wanpela man bilong Rom, em i kamapim wanpela pepa i kamapim klia dispela samting. (Aposel 16:37; 22:​25-​29; 25:11) Namba ol man i holim olsem man bilong Rom em i olsem samting i “holi” na i opim rot bilong man i ken kisim planti gutpela samting. Olsem na man i giaman na wokim pepa olsem, em i mekim bikpela rong na em i mas kisim strafe​—⁠ol i kilim em i dai.

[Kredit Lain]

Historic Costume in Pictures/Dover Publications, Inc., New York

[Blok/Piksa long pes 31]

Sol na Nem Rom Bilong Em

Olgeta man bilong Rom i gat 3-pela hap long nem bilong ol. I gat namba wan nem, na nem bilong famili (olsem nem bilong lain bilong em), na laspela nem. Wanpela nem em planti man i save long en, em Gaius Julius Sisar. Baibel i kamapim nem bilong sampela man bilong Rom, tasol i no gat wanpela man em Baibel i kamapim nem olgeta bilong em. Tasol sampela buk bilong graun i tok, Agripa, em Makus Julius Agripa. Galio, em Lusius Junius Galio. (Aposel 18:12; 25:13) Sampela man em Baibel i kamapim namba tu na namba tri nem tasol bilong ol, em Pontius Pilatus (rait i stap daunbilo), Sergius Paulus, Klodius Lisias, na Porsius Festus.​—⁠Aposel 4:​27; 13:7; 23:26; 24:⁠27.

Yumi no save tru tru, Paulus em i namba wan nem bilong Sol o laspela nem. Planti taim, man i save kisim wanpela nem moa em famili na ol wantok bilong em ol i save mekim wok long en. O ating em i kisim wanpela nem i no wanpela nem Rom, olsem Sol, na dispela nem i kisim ples bilong wanpela nem tru bilong em. Wanpela saveman i tok, ‘Dispela nem Sol i no wanpela nem ol i givim long ol man bilong Rom olsem nem tru tru bilong em, nogat; tasol sapos wanpela man bilong Rom i laik kisim dispela nem olsem wanpela nem moa bilong em, dispela i orait.’ Long ol hap i gat ol man i gat kain kain tok ples, ating pasin na tingting bilong ol inap helpim man long tingim ol nem bilong em na makim wanem wanem nem em i laik mekim wok long en.

[Kredit Lain]

Em piksa bilong Israel Museum, ©Israel Antiquities Authority