ALTINCI BÖLÜM
‘Lütfen Yehova’nın Dediğini Dinle’
1, 2. ‘Çoğunluğun gittiği yola koşanlar’ genelde hangi düşünüşe sahiptir? Siz neden farklı olmalısınız?
İTAAT günümüz dünyasında pek rağbet görmez. Birçok kişi kararlar verirken doğru mu yanlış mı diye düşünmez. Aslında onların düşünüşü ‘İstediğini yap’ ya da ‘Yakalanmadığın sürece yapmaya devam et’ şeklindedir. Trafik ışıklarını görmezden gelen sürücülerin, finans kanunlarını çiğneyen yatırımcıların ve belki de çıkarılmasına katkıda bulundukları yasalara uymayan üst düzey devlet görevlilerinin yaptıklarına muhtemelen tanık olmuşsunuzdur. Bu şekilde ‘çoğunluğun gittiği yola koşmak’ yanlış ve zararlı bir tutumdur ve bu tutum Yeremya’nın zamanında da yaygındı (Yer. 8:6).
2 Mutlak Güce Sahip Tanrı’nın onayını kazanmak isteyenlerin “çoğunluğun gittiği yola” gitmemesi gerektiğini mutlaka biliyorsunuz. Yeremya ‘Yehova’nın sözünü dinlemeyenlerle’ O’na itaat etmek isteyenler arasında bir zıtlık bulunduğuna dikkat çekti (Yer. 3:25; 7:28; 26:13; 38:20; 43:4, 7). Biz şahsen bu konuda nasıl bir tavra sahip olduğumuzu incelemeliyiz. Neden? Çünkü Şeytan’ın, Tanrı’nın gerçek hizmetçilerinin sadakatine yönelttiği saldırılar son zamanlarda özellikle şiddetli bir hal almıştır. O, pusuda sessizce yatan ve avına birdenbire saldırıp ısıran zehirli bir yılan gibidir. Yehova’nın sözünü dinlemeye kararlı olursak, kendimizi bu yılanın dişlerinden uzak tutarız. Peki Yehova’nın sözünü dinlemek konusundaki kararlılığımızı nasıl güçlendirebiliriz? Yeremya’nın yazdıkları bize yardım edebilir.
İTAAT BORÇLU OLDUĞUMUZ KİŞİ
3. Yehova’ya neden itaat borçluyuz?
3 Yehova’ya neden tam bir itaat borçluyuz? Yeremya bunun bir nedenini şöyle açıkladı: “Gücüyle yeryüzünü yapan, hikmetiyle verimli toprağı pekiştiren. . . . O’dur” (Yer. 10:12). Evet, Yehova evrenin egemenidir. Başka yöneticilerden önce O’ndan korkmalıyız. Hikmetli emirlerine uymamızı istemeye kesinlikle hakkı vardır. Ve bu emirlere uymak bize kalıcı yararlar sağlar (Yer. 10:6, 7).
4, 5. (a) Kuraklık zamanlarında Yahudiler hangi gerçeği öğrendi? (b) Yahuda halkı Yehova’dan gelen “diri suları” nasıl boşa harcadı? (c) Tanrı’nın sağladığı “diri suları” nasıl içebilirsiniz?
4 Ancak Yehova evrenin egemeni olmasının yanı sıra hayatın kaynağıdır da; yaşamımızın sürmesini sağlayan O’dur. Bu gerçek Yeremya’nın zamanında yaşayan Yahudilere çarpıcı biçimde gösterildi. Mısır diyarında yaşam büyük ölçüde Nil Irmağı’nın sularına bağlıydı, ancak Vaat Edilmiş Topraklarda durum farklıydı. Tanrı’nın halkının yaşamı büyük ölçüde mevsimsel yağışlara bağlıydı; onlar doğal su kaynaklarından gelen suyu yeraltındaki sarnıçlara topluyorlardı (Tekr. 11:13-17). Toprağı sulamak ve ürün vermesini sağlamak için yalnızca Yehova yağmur yağdırabilirdi. Öte yandan Yehova gereken yağmuru yağdırmayabilirdi de. Dolayısıyla Yeremya’nın zamanında itaatsiz Yahudiler art arda gelen feci kuraklıklar yaşadılar. Bunun sonucunda tarlaları ve bağları sıcaktan kavruldu, kuyuları ve sarnıçları kurudu (Yer. 3:3; 5:24; 12:4; 14:1-4, 22; 23:10).
5 Söz konusu Yahudiler gerçek suyun değerini takdir ederken, Yehova’nın onlara bol bol sunduğu mecazi “diri suları” reddettiler. Bunu nasıl yaptılar? Yehova’nın kanununu kasten çiğnemekle ve çevredeki milletlerle yaptıkları ittifaklara bel bağlamakla. Zaten kıt olan suyu, su tutmayan çatlak sarnıçlara koyanlar gibi, Yahudiler de yaptıklarının sonuçlarını gördüler (Yeremya 2:13; 17:13’ü okuyun). Benzer bir davranış tarzında bulunarak başımıza büyük bir felaket açmayı herhalde biz de istemeyiz. Yehova ilham edilmiş Sözüne dayanarak bize her bakımdan rehberlik etmeye devam ediyor. Bu “diri suların”, sadece düzenli olarak inceleme yaparsak ve buna göre yaşamaya çalışırsak bize yarar sağlayacağı açıktır.
6. (a) Kral Tsedekiya’nın Yehova’ya itaat konusundaki tutumunu anlatın. (b) Kral sizce neden akılsızca davrandı?
6 Tanrı’nın Yahuda ile hesaplaşacağı gün yaklaşırken, itaat gitgide daha önemli bir mesele haline geldi. Yahudiler fert olarak Yehova’nın lütfunu kazanmak ve O’nun tarafından korunmak için tövbe etmeli ve O’na itaat etmeye başlamalıydılar. Kral Tsedekiya da bu meseleyle yüz yüze geldi. O, doğru olanı yapmak konusunda kararlı değildi. Emrindekiler ona Yeremya’yı öldürmek istediklerini söylediğinde onlara direnecek kadar güçlü değildi. Önceki bölümde gördüğümüz gibi Yeremya, Ebed-melek’in yardımıyla ölümden kurtuldu ve daha sonra Tsedekiya’yı şöyle teşvik etti: ‘Lütfen, Yehova’nın dediğini dinle’ (Yeremya 38:4-6, 20’yi okuyun). Kral kendi iyiliği için bir karar vermeliydi: Tanrı’ya itaat edecek miydi, etmeyecek miydi?
Yeremya’nın Yahudileri Tanrı’ya itaat etmeye tekrar tekrar teşvik etmesi neden yerindeydi?
YEHOVA’YA İTAAT HEMEN HAREKETE GEÇMEYİ GEREKTİRİR
7. Tanrı’ya itaatinizi sınayabilecek bazı durumlar nelerdir?
7 Bugün de itaat Yeremya’nın zamanındaki kadar önemli bir konudur. Yehova’ya itaat etmeye siz ne kadar kararlısınız? Eğer internette istemeden pornografik bir siteye girerseniz, karşınıza çıkan görüntüye bakmaya devam eder misiniz, yoksa bu ayartmaya karşı koyarak hemen o sayfayı kapatır mısınız? İşyerinde ya da okulda, inancınızı paylaşmayan biri size çıkma teklif ederse ne yaparsınız? Kendinizde bunu reddetme gücü bulur musunuz? Hakikate isyan edenlerin yayınlarında ya da internet sitelerinde neler olduğunu merak eder misiniz, yoksa bunlardan iğrenir misiniz? Bu ve başka durumlarda Yeremya 38:20’deki sözleri aklınızdan hiç çıkarmayın.
8, 9. (a) İhtiyarlar size yardımcı olmak istediğinde onların sözünü dinlemek neden akıllıcadır? (b) İhtiyarların tekrar tekrar verdiği öğütlere hangi gözle bakmalısınız?
8 Yehova Yeremya’yı Kendi halkına gönderirken çoğu kez şu gibi tembihler iletmesini söyledi: “Her biriniz kötü yolundan dönsün; davranışlarını, işlerini düzeltsin” (Yer. 7:3; 18:11; 25:5; Yeremya 35:15’i okuyun). Buna benzer şekilde bugün cemaat ihtiyarları da ruhi açıdan tehlikede olan iman kardeşlerine yardım etmek üzere ellerinden geleni yapıyorlar. Günün birinde ihtiyarlar size hikmetsiz ya da yanlış bir davranış tarzından kaçınmanız konusunda öğüt verirse, sözlerini dinleyin. Onların amacı da Yeremya’nınkinden farklı değildir.
9 İhtiyarlar Kutsal Kitaptan size belki daha önce de gösterdikleri ilkeleri hatırlatabilirler. Bilin ki aynı öğütleri tekrarlamak hiç de kolay değildir. Fakat yardıma ihtiyacı olan kişi Yeremya’yı işiten ama dinlemeyen birçok Yahudi gibi bir tutum ortaya koyarsa ona öğüt vermek daha da zorlaşır. İhtiyarların size yardım etmek için tekrar tekrar harcadığı çabaları Yehova’nın sevgisinin ifadesi olarak görmeye çalışın. Şunun da farkında olun ki, Yeremya’nın uyarılarına olumlu karşılık verilmiş olsaydı, bunların tekrarlanmasına gerek kalmayacaktı. Evet, defalarca aynı öğütlerin verilmesini önlemenin tek yolu bunları gecikmeksizin uygulamaktır.
YEHOVA BAĞIŞLAMAYA HAZIRDIR, AMA KOŞULSUZ DEĞİL
10. Yehova neden günahları koşulsuz bağışlamaz?
10 Ne kadar istersek isteyelim bu ortamda Yehova’ya kusursuz şekilde itaat etmemiz mümkün değildir. Bu nedenle kusurlarımızı bağışlamaya hazır olduğu için O’na minnettarız. Yine de O günahlarımızı koşulsuz bağışlamaz. Neden? Çünkü günah Yehova için iğrençtir (İşa. 59:2). Dolayısıyla O bağışlanmaya layık olup olmadığımızı görmek ister.
11. Gizli günahların sonucundan kaçmak neden mümkün değildir?
11 Daha önce de gördüğümüz gibi Yeremya’nın zamanındaki birçok Yahudi Tanrı’ya itaatsizliği alışkanlık haline getirip O’nun sabrını ve merhametini suiistimal etti. Bugün de Tanrı’ya hizmet eden birinde benzer bir eğilim gelişebilir mi? Evet, Yehova’nın hatırlatmalarına kulak asmaz ve günah işlemeyi âdet haline getirirse benzer bir eğilim gelişebilir. Tanrı’nın gözünde zina anlamına gelen bir evlilik yapılması gibi bazı durumlarda işlenen günah herkesçe bilinir. Fakat bir günah başka insanlar tarafından görülmese bile Yehova’ya itaatsizlik eden kişi tehlikeli bir yoldadır. İkili bir hayat süren kişi ‘Bunu kimse öğrenemez’ diye düşünebilir. Ancak gerçek şu ki Tanrı yürek ve zihinlerde neler olduğunu bilir ve kapalı kapılar ardında neler olup bittiğini görür (Yeremya 32:19’u okuyun). Peki biri Tanrı’ya ciddi bir itaatsizlik ettiyse ne yapılmalıdır?
12. Bazen ihtiyarlar cemaati korumak için ne yapmak zorunda kalır?
12 Yehova’nın Yeremya aracılığıyla tekrar tekrar sunduğu yardımı birçok Yahudi hor gördü. Benzer şekilde bugün de ciddi günah işleyen biri tövbe etmeyebilir ve ihtiyarların yardımını reddedebilir. Bu durumda ihtiyarlar, cemaati korumak üzere suçluyu cemaatten çıkararak Kutsal Yazılardaki talimatı yerine getirmelidir. (1. Kor. 5:11-13; sayfa 73’teki “Kanun Olmadan Yaşamak” başlıklı çerçeveye bakın.) Fakat bu, o kişinin sonsuza dek ümidini kaybettiği, bir daha asla geri dönüp Yehova’nın lütfuna sahip olamayacağı anlamına mı gelir? Hayır. İsrailoğulları isyankâr tutumlarını uzun zaman boyunca sürdürmüş olduğu halde Tanrı onlara şöyle demişti: “Ey dönek oğullar, Bana dönün de sizi döneklikten kurtarıp iyi edeyim” (Yer. 3:22).a Yehova suçluları Kendisine dönmeye davet ediyor. Hatta dönmeleri için onlara yol gösteriyor.
Suç işlediğimizde Tanrı’dan bağışlanmayı dilemek neden en akıllıca yoldur?
YEHOVA’YA İTAAT EDİN VE O’NA GERİ DÖNÜN
13. Eğer biri Yehova’ya dönmek isterse neyi anlamalıdır?
13 Bir kişi Tanrı’ya dönmek için kendi kendine Yeremya’nın belirttiği gibi ‘Ah ben ne yaptım!’ demeli. Sonra da Kutsal Yazıların ışığı altında bunun cevabını dürüstçe değerlendirmeli. Yeremya’nın zamanındaki tövbe etmeyen Yahudiler böyle dürüst bir değerlendirmeden kaçındılar. Günahlarının ciddiyetini kabul etmek istemediler, dolayısıyla Yehova onları bağışlamadı; aslına bakılırsa bağışlayamadı (Yeremya 8:6’yı okuyun). Onların tersine, günahından tövbe eden kişi Yehova’ya itaatsizlik etmekle O’nun ismini ve cemaatini lekelediğini kabul eder. İçtenlikle tövbe eden biri, masum kişilere vermiş olduğu zarardan ötürü de derin bir üzüntü duyar. Şunu anlar ki, ancak kötü davranışlarının tüm sonuçlarını kabul ederse Yehova’nın önünde bağışlanma dileği bir anlam taşıyacaktır. Fakat, Tanrı’nın lütfuna yeniden kavuşmak için başka şeyler de gerekir.
14. Bir kişi nasıl Yehova’ya tam anlamıyla dönebilir? (“Tövbe Nedir?” başlıklı çerçeveye de bakın.)
14 İçtenlikle tövbe eden biri, güdülerini, arzularını ve alışkanlıklarını gözden geçirir (Ağıtlar 3:40, 41’i okuyun). Hayatında zayıflık gösterdiği alanları araştırır. Örneğin alkol ve tütün kullanımı, karşı cinsten kişilerle arkadaşlık, internet kullanımı ve iş ilişkileri gibi konularda nasıl davrandığını inceler. Ailesinin sağlığını düşünen bir ev hanımı mutfağını nasıl köşe bucak temizlerse, tövbe eden biri de düşüncelerini ve kimsenin görmediği davranışlarını temiz tutmak için elinden geleni yapmalıdır. Yehova’nın taleplerini yerine getirip standartlarına uyarak O’na tam anlamıyla dönmelidir. Yeremya’nın zamanındaki bazı Yahudiler Yehova’ya “dönermiş gibi yaptı.” Pişmanmış gibi davrandılar ama yüreklerini ve yaşamlarını asla değiştirmediler (Yer. 3:10). Onların tersine, içtenlikle af dileyenler Yehova’yı ve O’nun cemaatini kandırmaya çalışmaz. Böyle birinin niyeti sadece görünüşü kurtarmak ya da akrabalarla veya cemaatteki diğer kişilerle yeniden arkadaşlık edebilmek değildir; kendisi işlediği günahları tam anlamıyla terk etmek ve Tanrı tarafından bağışlanıp O’nun lütfuna layık olmak ister.
15. İçtenlikle tövbe eden birinin duaları nasıldır?
15 Tövbenin vazgeçilmez bir unsuru duadır. Eski zamanlarda dua eden kişilerin ellerini göğe doğru açması olağan bir davranıştı. Bugün içtenlikle tövbe eden biri dua ederken Yeremya’nın dediği gibi ‘elleriyle birlikte yüreğini de Tanrı’ya açar’ (Ağıt. 3:41, 42). Tövbe eden kişi duyduğu pişmanlık nedeniyle, bağışlanma dileğine uygun davranmaya çalışır. Duaları samimidir, çünkü yürekten gelir.
16. Tanrı’ya dönmek neden akıllıca bir davranıştır?
16 Şu bir gerçek ki, suçlarını gerçekten kabul eden bir günahkâr bazen kibrini kırmak zorundadır. Fakat asıl önemli olan şudur: Yehova günah işleyenin Kendisine dönmesini ister. Bir kişinin yüreğine bakıp onun gerçekten eziklik duyduğunu görürse, Tanrı’nın yüreği harekete geçer. Onun durumundan dolayı sanki ‘içi kan ağlar.’ Ve içinde uyanan şefkat duygularıyla, sürgünden dönen İsrailoğullarını bağışladığı gibi, günahlarından tövbe eden herkesi bağışlamak ister (Yer. 31:20). Sözünü dinleyenlere Tanrı’nın ‘umut ve esenlik’ vereceğini bilmek insana gerçekten güven verir (Yer. 29:11-14). Onlar yeniden Tanrı’nın sadık kulları arasında yer alabilirler.
İTAAT SİZİ KORUR
17, 18. (a) Rekaboğulları kimlerdi? (b) Sayfa 77’de resmedildiği gibi onlar hangi özellikleriyle tanınıyordu?
17 Yehova’ya tam anlamıyla itaat etmek en emin yoldur. Bunun bir örneğini Yeremya’nın zamanında yaşayan Rekaboğullarında görüyoruz. İki yüz yıldan uzun bir zaman önce, Keni ailesinden olan ataları Yehonadab, vefayla Yehu’nun yanında yer almıştı ve sonra kendi soyuna davranışlarını kısıtlayan bazı emirler vermişti. Bu emirlerden biri şarap içmeyi yasaklıyordu. Yehonadab uzun zaman önce ölmüştü ama Rekaboğulları ona itaat etmeye devam ediyordu. Yeremya bir deneme olarak onları mabedin yemek odalarından birine götürdü ve önlerine şarap koyarak içmelerini söyledi. Onlar ise “Biz şarap içmeyiz” dediler (Yer. 35:1-10).
18 Rekaboğulları için, uzun zaman önce ölmüş atalarına itaat etmek önemliydi. Öyleyse Tanrı’nın gerçek hizmetçileri, yaşayan Tanrı’nın emirlerine daha da büyük bir gayretle uymalı. Rekaboğullarının itaat konusundaki kararlılığı Yehova’yı etkiledi. Onların tutumu, Yahudilerin itaatsizliğiyle taban tabana zıttı. Tanrı Rekaboğullarını gelecek olan felaketten koruyacağını vaat etti. Bundan bugün için bir ders çıkaracak olursak, Yehova’ya tam anlamıyla itaat edenlerin büyük sıkıntı sırasında mutlaka korunacağını düşünmek akla yakın değil mi? (Yeremya 35:19’u okuyun).
Ciddi bir günahtan tövbe etmek neden itaatin önemli bir yönüdür? İtaat, tövbeyi gerektirecek bir duruma düşmeyi nasıl önleyebilir?
YEHOVA’YA İTAAT EDENLER YALNIZ DEĞİLDİR
19. Tanrı, sözünü dinleyenleri nasıl koruyabilir?
19 Tanrı’nın halkına gösterdiği koruyucu ilgi geçmişte kalmış bir şey olarak görülmemelidir. Bugün de Yehova sözünü dinleyenleri ruhi tehlikelerden korur. Eski şehirleri düşman saldırılarından koruyan yüksek surlar gibi, Tanrı’nın kanunu da onu sürekli inceleyip uygulayanları korur. Siz Tanrı’nın ahlak kurallarının oluşturduğu koruyucu surların içinde kalacak mısınız? Bunu yapmanın iyiliğinize olduğundan emin olabilirsiniz (Yer. 7:23). Yaşanan birçok olay bu gerçeği doğrular. (“Yehova’ya İtaat Etmek Bizi Korur” başlıklı çerçeveye bakın.)
20, 21. (a) Yehova’ya hizmet ederken hangi şeyden emin olabilirsiniz? (b) Yehova’nın Yeremya aracılığıyla ilettiği mesaja Kral Yehoyakim’in tepkisi ne oldu?
20 Muhalefet edenler Tanrı’ya hizmet etmenizi zorlaştırabilir. Bunlar bazı aile fertleriniz, iş ya da okul arkadaşlarınız veya yaşadığınız yerdeki yetkili kişiler olabilir. Yine de şundan emin olabilirsiniz ki, her durumda Yehova’ya tam anlamıyla itaat edersiniz O sizi en zor şartlarda bile desteklemeye devam eder. Unutmayın ki Yehova Yeremya’ya karşılaşacağı şiddetli muhalefet sırasında destek olmayı vaat etmişti ve bunu tam olarak yaptı (Yeremya 1:17-19’u okuyun). Tanrı’nın desteğinin açıkça belli olduğu olaylardan biri Kral Yehoyakim’in zamanında yaşandı.
21 İsrail’de kral Yehoyakim Tanrı’nın sözcülerine büyük bir hiddetle muhalefet ediyordu; bazı yöneticiler de onun tutumuna sahipti. Yeremya’nın zamanında yaşamış olan peygamber Uriya’nın başına gelenlerde de bu görülür. Kötü kral Yehoyakim onun peşine düşmüştü ve başka ülkelere kaçmış bile olsa onu yakalamaya kararlıydı. Yehova’nın peygamberi Uriya yakalanıp geri getirilince Yehoyakim onu öldürttü (Yer. 26:20-23). Yehoyakim’in saltanatının dördüncü yılında Yehova Yeremya’ya Kendisinin o zamana kadar söylediği her şeyi kaleme almasını ve mabette yüksek sesle okumasını emretti. Yehoyakim Yeremya’nın yazdığı tomarı ele geçirdi ve bir saray görevlisine okuttu. Görevli okumaya devam ederken kral tomarı yırtıp parça parça ateşe attı, o sırada bazı yöneticiler bunu yapmaması için yalvardı. Kral sonra Yeremya’yı ve Baruk’u tutuklatmak için adam gönderdi. Fakat çabaları sonuçsuz kaldı çünkü “Yehova onları gizlemişti” (Yer. 36:1-6; Yeremya 36:21-26’yı okuyun). Yehova Yehoyakim’in bu iki sadık adama zarar vermesine izin vermedi.
22, 23. Orta Asya’da yaşayan bir Şahidin tecrübesi Tanrı’nın desteği hakkında ne gösteriyor?
22 Eğer Yehova uygun görürse zamanımızdaki hizmetçilerini de tehlikelerden koruyabilir. Fakat bugün daha çok, onlara, itaat etmek ve iyi haberi duyurmaya devam etmek için gereken cesareti ve hikmeti vermektedir. Örneğin Gülistanb adlı bir hemşire Yehova’nın desteğiyle dört çocuğunu tek başına yetiştiriyor. Bir süre öncesine kadar Orta Asya’da hükümetin krallığı duyurma işini engellediği geniş bir alanda yaşayan tek Yehova’nın Şahidi oydu. Şu anda ona en yakın cemaat 400 kilometre uzakta olduğundan Gülistan olgun iman kardeşleriyle çok ender görüşebiliyor. Muhalefete ve sorunlara rağmen Gülistan evden eve giderek iyi habere ilgi gösteren birçok kişi buluyor. Yakın tarihli bir rapora göre Kutsal Kitap tetkiki idare ettiği kişilerin sayısı 20’yi buluyor, ayrıca Yehova’nın koyunlarından oluşan ve sayıları giderek artan bu grupla yakından ilgileniyor.
23 Tanrı Yeremya’ya ve Gülistan gibi Şahitlere yardım ettiği gibi, size ve diğer itaatli hizmetçilerine de yardım etmeye hazırdır. İnsanlardan önce Tanrı’ya itaat etmeye kararlı olun. O zaman muhalefet ve başka engeller sizi sahanızdaki kişilerin önünde tek gerçek Tanrı’yı açıkça yüceltmekten alıkoymayacak (Yer. 15:20, 21).
24. Tanrı’ya itaat size şimdiden hangi yararları sağlar?
24 Hayatta gerçek sevinç ve doyum Yaratıcımızdan bağımsız olarak elde edilemez (Yer. 10:23). Yeremya’nın itaat hakkında yazdıklarını inceledikten sonra Yehova’nın sizin adımlarınızı daha da çok yönlendirmesine izin verebileceğiniz alanlar görüyor musunuz? Tanrı’nın emirleri tam mutluluk ve başarıya götüren bir yaşam için tek rehberdir. Yehova “Sözümü dinleyin” diye teşvik ediyor, “O zaman işiniz iyi gider” (Yer. 7:23).
Yeremya kitabında kayıtlı itaat hakkındaki dersleri Tanrı ile ilişkinizde nasıl uygulayabilirsiniz?
a Yehova bu ayette kuzeydeki İsrail krallığına sesleniyordu. Yeremya bu mesajı duyurduğu sırada bu on kabilelik krallığın halkı yaklaşık 100 yıldır sürgündeydi. Yeremya kendi zamanına dek o milletin tövbe etmediğini söylüyordu (2. Kral. 17:16-18, 24, 34, 35). Yine de bazı bireyler Tanrı’nın lütfuna tekrar kavuşabildi ve hatta sürgünden dönebildi.
b İsim değiştirilmiştir.