Muxe—Xana I Munhu Wa Xiviri Kumbe Wo Va Ntsheketo?
MUXE u velekiwe hi nkarhi wa khombo swinene. Va ka vona a va ri vahlapfa lava fikeke va tshama aEgipta loko tata wa vona Yakobo kumbe Israyele, a baleka ndlala. Ku hundze makume ya malembe va tshame hi ku rhula ni vanhu va le Egipta. Hiloko ku fika ku cinca loku chavisaka. Xiviko xa mutivi wa matimu la xiximekaka xi ri: “Ku humelela hosi leyintshwa aEgipta . . . Yi byela vanhu va yona yi ku: ‘Maswivo! Vanhu va vana va Israyele va tele ngopfu naswona va ni matimba ku hi tlula. Tanani! A hi va tlhariheleni, hikuva va nga tshuka va andza.’” Xikongomelo xa yona a ku ri yini? A ku ri ku hunguta nhlayo ya Vaisrayele hi ku va endla “mahlonga hi tihanyi” ni ku lerisa tisungukati ta Vaheveru ku dlaya vana hinkwavo va vafana lava velekiwaka. (Eksoda 1:8-10, 13, 14) Hikwalaho ka xivindzi xa tinsungukati ta vona leti aleke ku yingisa xileriso xexo, nhlayo ya Vaisrayele yi engetelekile. Xisweswo, hosi ya Egipta yi humese xileriso yi ku: “N’wana un’wana ni un’wana wa jaha loyi a ha ku velekiwaka mi ta n’wi lahlela enambyeni wa Nayili.”—Eksoda 1:22.
Mpatswa wun’wana wa Vaisrayele, ku nga Amirama na Yokebedi, “a va xi chavanga xileriso xa hosi.” (Vaheveru 11:23) Yokebedi u veleke n’wana wa mufana—loyi hi ku famba ka nkarhi ku vuriweke leswaku “a a sasekile eka Xikwembu.”a (Mintirho 7:20) Kumbexana va swi vonile hi ndlela yo karhi leswaku n’wana loyi a a rhandzeka eka Xikwembu. Hambiswiritano, va arile ku tshika n’wana loyi leswaku a ya dlayiwa. Va n’wi tumbetile, sweswo a ku ri ku hoxa vutomi bya vona ekhombyeni.
Endzhaku ka tin’hweti tinharhu vatswari va Muxe a va nga ta swi kota ku n’wi tumbeta. Leswi se a ku ri hava lexi va nga xi endlaka, va teke goza. Yokebedi u hoxe n’wana loyi ebokisini ra papirasi kutani a ri veka ri papamala eNambyeni wa Nayili. Handle ko swi lemuka, a a n’wi veka ematin’wini!—Eksoda 2:3, 4.
Xana Mhaka Leyi Ya Kholweka?
Namuntlha swidyondzi swo tala swi teka xiendlakalo lexi xi ri ntsheketo. Christianity Today yi ri: “Ntiyiso hileswaku, ku hava vumbhoni hambi ku ri byitsongo bya vuyimburi eka [malembe] lebyi kombisaka hi ta vana va Israyele loko va ri aEgipta.” Hambiloko byi nga ri kona vumbhoni lebyi kongomeke, kambe ku ni vumbhoni byo tala lebyi nga kongomangiki lebyi kombisaka leswaku rungula leri ra Bibele ra tshembeka. Ebukwini yakwe leyi nge Israel in Egypt, Mutivi wa swa khale wa le Egipta James K. Hoffmeier u ri: “Rungula ra ta vuyimburi ri kombisa kahle leswaku Egipta a yi ri ni vanhu vo tala lava humaka [ematikweni lama vandzamaneke ni vuxa bya Mediteraniya], ngopfu-ngopfu hikwalaho ka swiphiqo swa maxelo leswi vangeke dyandza . . . Xisweswo, hi nkarhi wa kwalomu ka 1800 ku ya eka 1540 B.C., Egipta a yi ri ndhawu ya kahle leyi Vayuda vo tala va le Asiya vupela-dyambu a va rhurhela eka yona.”
Tlhandlakambirhi, i khale swi amukeriwa leswaku ndlela leyi Bibele yi hlamuseleka ha yona ku endliwa ka vanhu va va mahlonga aEgipta ya pakanisa. Buku leyi nge Moses—A Life ya vika: “Rungula ra Bibele leri vulavulaka hi ku tshikileriwa ka Vaisrayele ri vonaka ri sekeriwa hi swifaniso leswi talaka ku drowiwa swa masirha-bako ku sukela le khale aEgipta leswi kombisaka kahle mahlonga ma ri karhi ma baka switina.”
Nhlamuselo leyi Bibele yi yi nyikelaka hi bokisi leritsongo leri Yokebedi a ri tirhiseke na yona yi twala yi ri ntiyiso. Bibele yi vula leswaku a ri endliwe hi papirasi, leyi hi ku ya hi Commentary ya Cook, “Vaegipta a va tala ku yi tirhisa eka mabyatso layo vevuka ni lama nga ni rivilo.”
Nilokoswiritano, xana swa tika ku kholwa leswaku mufumi wa tiko a nga lerisa leswaku ku dlayeteriwa tincece hi ndlela ya tihanyi? Mudyondzi George Rawlinson wa hi tsundzuxa: “Ku dlayiwa ka vana . . . ku tshame ku andza hi minkarhi yo hambana-hambana etindhawini to hambana-hambana, naswona a ku nga tekiwi ku ri nchumu lowukulu.” Kunene, a swi lavi leswaku munhu a languta ekule leswaku a ta vona swiendlo leswi fanaka swa ku dlayeteriwa ka vana manguva lawa. Swi nga ha endleka rungula leri kumekaka eBibeleni ri chavisa, kambe i ntiyiso.
A Amukeriwa eNdyangwini Wa Faro
Yokebedi a a nga lo khondla mavoko a rindzela ku vona leswi nga ta humelela eka n’wana wakwe. U ‘veke [bokisi] exikarhi ka tinhlanga eribuweni ra nambu wa Nayili.’ Leyi a ku ri ndhawu leyi swi nga ha endleka a a ri ni ntshembo wa leswaku u ta kumeka. Endhawini leyi, hi laha n’wana wa Faro lowa nhwanyana a a ya kona ku ya hlamba, kumbexana nkarhi ni nkarhi.b—Eksoda 2:2-4.
Xibokisana lexi lexitsongo xi kumiwe hi ku hatlisa. “Loko [n’wana wa Faro a xi] pfula a vona n’wana, kutani waswivo, xifanyetana lexi a xi rila. Hiloko a xi twela vusiwana, hambileswi a nga vula a ku: ‘Loyi i un’wana wa vana va Vaheveru.’” Kutani n’wana loyi wa le vuhosini u endle xiboho xa ku titekela ricece leri. Vito leri vatswari vakwe a va n’wi thye rona eku sunguleni, se ri rivaliwe khale. Emisaveni hinkwayo, namuntlha u tiviwa hi vito leri mana wakwe la n’wi rholeke a n’wi thyeke rona—ku nga Muxe.c—Eksoda 2:5-10.
Kambe, xana a ho swi hundzeleta ku ehleketa leswaku n’wana wa le vuhosini aEgipta a nga teka ricece to tano? Doo, hikuva vukhongeri bya Vaegipta a byi dyondzisa leswaku swiendlo swa musa hi swona a swi endla leswaku munhu a faneleka ku nghena etilweni. Malunghana ni ku tekiwa ka n’wana loyi, mutivi wa vuyimburi Joyce Tyldesley u ri: “Vavasati va le Egipta a va ringana ni vavanuna va le Egipta. A va ri ni timfanelo leti ringanaka enawini ni hi tlhelo ra ikhonomi, xisweswo . . . vavasati na vona a va ta teka n’wana loko va swi lava.” Buku ya khale leyi vulavulaka hi ku Tekiwa ka Vana yi vulavula hi wansati un’wana wa Muegipta la tekeke mahlonga yakwe ma va vana vakwe. Emhakeni ya ku thoriwa ka mana wa Muxe leswaku a langutela ni ku an’wisa n’wana, The Anchor Bible Dictionary yi ri: “Ku hakeriwa ka mana wa Muxe la n’wi tswaleke leswaku a n’wi an’wisa . . . ku hi tsundzuxa lunghiselelo leri fanaka leri a ri tirhisiwa loko ku tekiwa vana le Mesopotamiya.”
Leswi se a tekiweke, xana ndzhaka ya Muxe ya Xiheveru a yi ta hlayisiwa yi ri xihundla lexi nga pfuniki nchumu? Tifilimi tin’wana ta le Hollywood ti swi endle swi vonaka hi ndlela yoleyo. Kambe Matsalwa a ma swi seketeli sweswo. Sesi wakwe la vuriwaka Meriyamu, u hlele hi vutlhari leswaku Muxe a an’wisiwa hi mana wakwe, Yokebedi. Swi le rivaleni leswaku wansati loyi a chavaka Xikwembu a a nga ta n’wi tumbetela ntiyiso n’wana wakwe! Naswona, leswi vana va le minkarhini ya khale a va an’wisiwa malembe yo hlayanyana, Yokebedi a a ri ni nkarhi wo tala wo dyondzisa Muxe hi ta ‘Xikwembu xa Abrahama, xa Isaka ni xa Yakobe.’ (Eksoda 3:6) Xisekelo xexo xa moya xi n’wi pfunile swinene Muxe, hikuva endzhaku ka loko a nyikiwe n’wana wa Faro, “Muxe u leteriwe hi vutlhari hinkwabyo bya Vaegipta.” A hi tiyiseki hi leswi n’wamatimu Josephus a swi vuleke, leswaku Muxe u tlakuke a kondza a va ndhuna-nkulu loko ku lwiwa ni Vaetiyopiya. Hambiswiritano, Bibele ya vula leswaku Muxe “a a ri ni matimba emaritweni yakwe ni le swiendlweni swakwe.”d—Mintirho 7:22.
Loko a ri ni malembe ya 40, swi nga ha endleka Muxe a a lunghekile ku va murhangeri la tlakukeke wa Vaegipta. A a ta va ni xikhundlha xa le henhla ni rifuwo loko a a lo tshama endyangwini wa Faro. Kutani ku humelele swin’wana leswi cinceke vutomi byakwe.
Ku Balekela eMidiyani
Siku rin’wana Muxe “a vona Muegipta un’wana a ba Muheveru un’wana wa vamakwavo.” Muxe se a a ri ni malembe yo tala a kuma malunghelo lama kumiwaka hi Vaheveru ni Vaegipta. Kambe ku vona Muisrayele-kulobye a beriwa ku fa—swi susumetele Muxe ku teka goza lerikulu. (Eksoda 2:11) U “ale ku vuriwa n’wana wa N’wa-Faro, a hlawula ku xaniseka ni vanhu va Xikwembu.”—Vaheveru 11:24, 25.
Muxe u teke goza ra xihatla ni leri nga cincekiki: “A dlaya Muegipta a n’wi fihla esaveni.” (Eksoda 2:12) Lexi a ku nga ri xiendlo xa munhu “la nga ni vukarhi lebyi nga lawulekiki,” hilaha muxopa-xopi un’wana a vuleke hakona. Swi vonaka onge a ku ri xiendlo lexi kombisaka leswaku u ni ripfumelo—hambileswi xi endliweke hi ndlela leyi hoxeke—eka xitshembiso xa Xikwembu xa leswaku Israyele u ta kutsuriwa aEgipta. (Genesa 15:13, 14) Kumbexana hi xihoxo Muxe a a ehleketa leswaku leswi a swi endleke swi ta susumetela vanhu va ka vona ku pfuxa hasahasa. (Mintirho 7:25) Kambe lexi n’wi heteke matimba, Vaisrayele-kulobye va arile ku n’wi teka tanihi murhangeri wa vona. Loko hungu leri ra ku dlayiwa ka munhu ri fika etindleveni ta Faro, Muxe u boheke ku tsema a ri vona. U fike a tshama eMidiyani, a teka wansati la vuriwaka Zipora, n’wana wa ndhuna leyi a yi tsendzeleka leyi vuriwaka Yetro.
Ku hundze malembe ya 40, Muxe a hanya vutomi bya ku va murisi wa xiyimo xa le hansi, ntshembo wakwe wa ku va mukutsuri wu helele moyeni. Kambe siku rin’wana, u rise ntlhambi wa Yetro a ya fika eNtshaveni ya Horebe. Kwalaho ntsumi ya Yehovha yi humelele eka Muxe yi ri exihlahleni lexi pfurhaka. Hi mahlo ya miehleketo, vona xivono lexi: Xikwembu xi lerisa xi ku: “Humesa vanhu va mina, vana va Israyele aEgipta.” Kambe loko Muxe a hlamula, wa kanakana, u chuhile, a nga ha tivi timhaka takwe. U kombela a ku: “Ndzo va mani mina leswaku ndzi nga ya eka Faro nileswaku ndzi ya humesa vana va Israyele aEgipta?” U tlhela a boxa ku tsana kakwe loku vaendli van’wana va tifilimi va nga ku kombisiki kahle: A a ri ni manghanghamela. Vona ndlela leyi Muxe a hambaneke ha yona ni tinghwazi ta khale ta mintlango ni mintsheketo! Malembe ya 40 lama a ma heteke a ri murisi ma n’wi tsongahatile ni ku n’wi verhamisa. Hambileswi Muxe a a nga ha tivi timhaka takwe, Xikwembu xa tiyiseka leswaku wa faneleka ku va murhangeri!—Eksoda 3:1–4:20.
Ku Ntshunxeka aEgipta
Muxe wa suka eMidiyani kutani a ya humelela emahlweni ka Faro, a lerisa leswaku vanhu va Xikwembu va ntshunxiwa. Loko hosi leyo sihalala yi ala, ku landzela makhombo ya khume. Khombo ra vukhume ri dlaye mativula ya le Egipta, naswona Faro loyi a a hele matimba u hetelele a ntshunxe Vaisrayele.—Eksoda, tindzima 5-13.
Vanhu vo tala va tiva hi ta makhombo lawa. Kambe, eka wona, xana ri kona leri kumekaka ematin’wini? Van’wana va vula leswaku tanihi leswi vito ra Faro ri nga boxiwiki, rungula leri ri fanele ri ri xitori ntsena.e Kambe, Hoffmeier, la tshahiweke eku sunguleni, u vula leswaku vatsari va Vaegipta hakanyingi a va nga ma tsali mavito ya valala va Faro. U ri: “Swi le rivaleni leswaku van’wamatimu a va nge ri bakanyi tsima ra Thutmose wa Vunharhu ra le Megido ntsena hi leswi mavito ya tihosi ta le Kadexi na Megido ma nga tsariwangiki.” Hoffmeier u ringanyeta leswaku vito ra Faro a ri boxiwanga hikwalaho ka “swivangelo leswi twalaka swa vukhongeri.” Phela, hi ku ka ri nga boxi vito ra Faro, rungula leri ri yisa nyingiso eka Xikwembu, hayi eka Faro.
Nilokoswiritano, vaxopaxopi va ala ku pfumela leswaku ku tshame ku rhurha Vayuda vo tala va huma aEgipta. Xidyondzi Homer W. Smith u vula leswaku ku rhurha ka vanhu vo tala hi ndlela leyi “a ku ta va ku dumile ematin’wini ya Vaegipta kumbe Vasiriya . . . Swi nga ha endleka leswaku xitori lexi xa ku rhurha ka vona xi cheriwe munyu, ku lo rhurha vanhu va nga ri vangani ku suka aEgipta va ya ePalestina.”
I ntiyiso leswaku a ku kumiwanga rhekhodo ya le Egipta leyi vulavulaka hi mhaka leyi. Kambe Vaegipta a va ti cinca tirhekhodo loko ntiyiso wu va nyumisa kumbe wu nga fambisani ni leswi a va lava ku swi endla. Loko Thutmose wa Vunharhu a sungula ku fuma, u ringete ku sula matimu ya loyi a a n’wi tlhandlama, Hatshepsut. John Ray, Mutivi wa ta vuyimburi wa le Egipta u ri: “Marito yakwe ma timiwile, phuphu rakwe ri tumbetiwile, ribye rakwe ra xitsundzuxo ri rivariwile. Vito rakwe a ri humeleli eka tirhekhodo ta le ndzhaku.” Matshalatshala lama fanaka yo ringeta ku cinca kumbe ku tumbeta timhaka leti khomisaka tingana ma endliwile ni le minkarhini ya manguva lawa.
Malunghana ni ku pfumaleka ka vumbhoni bya vuyimburi bya ku tshama ka vona swa xinkarhana emananga, hi fanele hi tsundzuka leswaku Vayuda a va ri vatsendzeleki. A va akanga madoroba; a va byalanga nchumu emasin’wini. Swi vonaka onge a va siyanga nchumu lexi va nga tsundzukiwaka ha xona. Nilokoswiritano, vumbhoni lebyi khorwisaka bya ku tshama ka vona swa xinkarhana kwalaho, byi nga kumeka eBibeleni. Ku vulavuriwa ha vona ebukwini yoleyo hinkwayo. (1 Samuwele 4:8; Pisalema 78:0-72; 95:1-11; 106:1-48; 1 Vakorinto 10:1-5) Xa nkoka, Yesu Kreste u tlhele a nyikela vumbhoni bya leswaku swilo leswi ku vulavuriwaka ha swona emananga, swi endlekile hakunene.—Yohane 3:14.
Handle ko kanakana, rungula ra Bibele ha Muxe, ra tshembeka, i ntiyiso. Kambe, u hanye emalembeni yo tala lama hundzeke. Xana Muxe a nga byi khumba njhani vutomi bya wena namuntlha?
[Tinhlamuselo ta le hansi]
a Hi ku kongoma, swi vula “ku saseka eka Xikwembu.” Hi ku ya hi The Expositor’s Bible Commentary, xiga lexi swi nga ha endleka xi nga kombeteli eka ku saseka ka xivumbuko xakwe, kambe xi kombetela eka “timfanelo ta mbilu yakwe.”
b Commentary ya Cook yi vula leswaku ku hlamba eNayili “a ku ri nchumu lowu tolovelekeke aEgipta. Nambu wa Nayili a wu gandzeriwa, a wu tekiwa tanihi xihlovo . . . xa xikwembu lexi vuriwaka Osiris, naswona mati ya wona a ma tekiwa ma ri ni vuswikoti byo nyika munhu matimba ya vutomi ni vuswikoti byo veleka.”
c Swidyondzi swo tala swa ha phikizana hi ndlela leyi a ri kumeke ha yona vito leri. Hi Xiheveru, vito leri nge Muxe ri vula “Ku Humesa; Ku Ponisa eMatini.” N’wamatimu Flavius Josephus u vula leswaku vito leri nge Muxe a ri katsa marito mambirhi ya Xiegipta, leri nge “mati” ni leri nge “ponisa.” Namuntlha, swidyondzi swin’wana na swona swi kholwa leswaku vito leri nge Muxe ri suka eka Xiegipta, kambe swi ehleketa leswaku swi nga ha endleka ri vula “N’wana wa Mufana.” Kambe, leswi swi vangiwa hi leswi mpfumawulo wa rito leri nge “Muxe” wu fanaka ni wa marito man’wana ya Xiegipta. Tanihi leswi ku nga hava la tivaka ndlela leyi a ri vitaniwa ha yona hi Xiheveru kumbe Xiegipta xa khale, mavonelo wolawo ko va ku mbambela ntsena.
d Buku leyi nge Israel in Egypt yi ri: “Mhaka hinkwayo ya leswaku Muxe u kulele evuhosini bya le Egipta yi vonaka onge yo va ntsheketo. Kambe loko hi languta timbala ta Vuhosi Lebyintshwa hi kuma leswaku mhaka leyi a ku nga ri norho ntsena. Thutmose wa Vunharhu . . . u sungule mukhuva wa leswaku ku tisiwa vanhu lava a va fumiwa hi tihosi ta le Asiya vupela-dyambu aEgipta leswaku va ta dyondzisiwa tindlela ta Vaegipta . . . Xisweswo, tihosana ni vana va tihosana a va ti toloverile tihuvo ta le Egipta.”
e Van’wamatimu van’wana va vula leswaku Faro la fumeke hi nkarhi wa ku Rhurha Lokukulu ka Vaisrayele a ku ri Thutmose wa Vunharhu. Van’wana va vula leswaku a ku ri Amenhotep wa Vumbirhi, Ramses wa Vumbirhi ni van’wana. Hikwalaho ka ku pfilunganyeka ka ntlhandlamano wa swiendlakalo swa le Egipta, a swi koteki ku tiva kahle leswaku Faro loyi a a ri mani.
[Bokisi/Xifaniso lexi nga eka tluka 21]
Ku Kutsuriwa Ka Muxe—Xana Ko Va Ntsheketo Wa Vuhedeni?
Vaxopaxopi van’wana va vula leswaku ku kutsuriwa ka Muxe le Nambyeni wa Nayili ku kanakanisa ku fana ni ntsheketo wa khale wa Hosi Sargon wa le Akkad—ku nga xitori lexi van’wana va vulaka leswaku xi endleke emahlweni ka xa Muxe. Na xona xi vulavula hi ricece leri nga exirhundzwini leri tsavuriweke enambyeni.
Hambiswiritano, matimu ma tele hi swilo leswi endlekeke hi xiwelo. Naswona ku veka ricece enambyeni swi nga ha endleka a swi nga hlamarisi hilaha hina hi nga ehleketaka hakona. Buku leyi nge Biblical Archaeology Review yi ri: “Hi fanele hi tsundzuka leswaku Vababilona ni Vaegipta, a va tshama ekusuhi ni milambu nileswaku ku cukumeta n’wana u n’wi hoxa ebasikitini leyi lemiweke kahle leswaku mati ma nga ngheni ku nga ha va nchumu lowu a wu tolovelekile ku tlula ku n’wi cukumeta etaleni. . . . Switori swa ku kumeka ka vana lava cukumetiweke swi nga ha va swi tolovelekile eka mintsheketo, tanihi leswi nchumu wo tano a wu tala ku humelela evuton’wini bya xiviri.”
Ebukwini yakwe leyi nge Exploring Exodus, Nahum M. Sarna u vula leswaku hambileswi ku nga ni ku fana ko karhi, kambe mhaka ya ku velekiwa ka Muxe yi hambane ngopfu eka ya “Ntsheketo wa Sargon” hi “tindlela to tala ta nkoka.” Xisweswo, mavarivari ya leswaku rungula leri ra Bibele ko va ntsheketo ma wela le kule le.
[Bokisi/Xifaniso lexi nga eka tluka 24, 25]
I Mani La Tsaleke “Tibuku Ta Muxe”?
Hi ntolovelo, Muxe hi yena a tekiwaka a ri mutsari wa tibuku leto sungula ta ntlhanu ta Bibele. Swi nga ha endleka Muxe a kume rungula rin’wana eka matsalwa ya khale ya matimu. Kambe, vaxopaxopi vo tala va kholwa leswaku Muxe a hi yena a nga tsala tibuku leto sungula ta ntlhanu. Mutivi wa filosofi wa lembe-xidzana ra vu-17 Spinoza u te: “Swi lo dla, ku tlula ni ku vangama ka dyambu ninhlikanhi, leswaku a hi Muxe la tsaleke tibuku leto sungula ta ntlhanu.” Eku heleni ka lembe-xidzana ra vu-19, xidyondzi xa le Jarimani Julius Wellhausen u hangalase vonelo ra “tsalwa” leri—a vula leswaku tibuku ta Muxe ti hlanganisiwa ni tibuku ta vatsari vo hlayanyana.
Wellhausen u vule leswaku mutsari un’we a a tirhisa vito ra Xikwembu hi ku phindha-phindha leri nge Yehovha, xisweswo u vuriwa Y. Mutsari un’wana yena u vuriwa E, hikuva u vule leswaku Xikwembu i “Elohim.” Un’wana u vuriwe P, hikuva ku ehleketiwa leswaku u tsale hi ta mintirho ya vaprista eka Levhitika, naswona un’wana u vuriwe D, hikuva a tsale Deteronoma. Hambileswi swichudeni leswi swi namarheleke dyondzo leyi hi makume ya malembe, buku leyi nge The Pentateuch, hi Joseph Blenkinsopp, yi vule leswaku mavonelo ya Wellhausen ma “pfilunganyekile.”
Buku leyi nge Introduction to the Bible, hi John Laux, ya hlamusela: “Vonelo ra leswaku Tibuku leti ti tsariwe njhani a hi ntiyiso, i mavunwa . . . Loko vonelo leri a ri ri ntiyiso, Vaisrayele a va ta va va ri swiphukuphuku hi ku pfumela leswaku va vekeriwa Nawu. A ku ta va ku ve vukanganyisi lebyikulu ku tlula hinkwabyo lebyi tshameke byi endliwa ematin’wini ya vanhu.”
Va tlhela va vula leswaku xin’wana lexi kombaka leswaku tibuku leti ti tsariwe hi vanhu vo hambana-hambana hi leswi ti nga ni matsalelo lama nga faniki. Hambiswiritano, K. A. Kitchen u vula leswi ebukwini yakwe leyi nge Ancient Orient and Old Testament: “Ku hambana ka matsalelo a swi vuli nchumu, matsalelo ma cinca-cinca hi ku ya hi mhaka leyi ku vulavuriwaka ha yona, leswaku ku nyikeriwa vuxokoxoko kahle.” Ku hambana ka matsalelo ka kumeka “ematsalweni ya khale lawa swi tivekaka kahle leswaku a ma tsariwanga hi vanhu vo tala.”
Byi tsanile vumbhoni bya leswaku ku tirhisiwa ka mavito yo hambana-hambana lama vulaka Xikwembu swi kombisa leswaku vatsari a va hlayilenyana. Eka xiphemu lexitsongo xa buku ya Genesa, Xikwembu xi vitaniwa “La nge Henhla-henhla,” “Muendli wa tilo ni misava,” “Yehovha, Hosi Leyi Lawulaka Yehovha,” “Xikwembu lexi vonaka,” “Xikwembu xa Matimba Hinkwawo,” “Xikwembu” “Xikwembu xa ntiyiso” ni leri nge “Muavanyisi wa misava hinkwayo.” (Genesa 14:18, 19; 15:2; 16:13; 17:1, 3, 18; 18:25) Xana matsalwa ya Bibele lama nga laha henhla ma tsariwe hi vatsari vo hambana-hambana? Kambe, ku vuriwa yini hi Genesa 28:13, laha ku tirhisiweke xithopo lexi nge “Elohim” (Xikwembu) ni vito leri nge “Yehovha” endhawini yin’we? Xana vatsari vambirhi va hlanganile leswaku va tsala ndzimana yoleyo yin’we?
Ku tsana ka langutelo rero ku vonaka kahle loko ku vulavuriwa hi munhu un’we. Ebukwini yin’wana leyi vulavulaka hi Nyimpi ya Vumbirhi ya Misava, holobye wa le Jarimani u vitaniwa “Führer,” “Adolf Hitler,” na “Hitler” eka matluka ma nga ri mangani. Xana u kona la nga vaka ni xitiya-nhlana xa ku vula leswaku leswi swi kombisa leswaku a ku ri ni vatsari vanharhu?
Nilokoswiritano, tidyondzo leti hoxeke ta Wellhausen ti ya ti andza. Ku hoxa ka dyondzo leyi ku nyanyisiwe hi swidyondzi swimbirhi loko swi vulavula hi mutsari la vuriwaka Y. A swo ala ntsena leswaku a ku ri Muxe kambe swi tlhela swi vula leswaku mutsari la vuriwaka “Y a ku ri wansati.”
[Xifaniso]
Hi ku titsongahata Muxe u tsale hi ta ku tsana kakwe loko a tsandzeke ku dzunisa Xikwembu
[Xifaniso lexi nga eka tluka 23]
Swifaniso leswi kovotliweke swa Vaegipta leswi kombisaka mahlonga ma ri karhi ma baka switina
[Xihlovo Xa Kona]
Erich Lessing/Art Resource, NY