Xiyimo Xa Mintanga Ya Swiharhi Ya Namuntlha
EKA malembe ya 3 000 lama hundzeke, mufumi un’wana wa Muchayina u endle ntanga lowu a wu thyeke vito leri nge Ntanga wa Vutlhari. Entangeni wolowo lowu a wu ringana tihekitara ta 607 a ku fuyiwe swiharhi swo tala leswi a swi kombiwa vanhu. Hi nkarhi wolowo, ntanga wo tano a wu nga tolovelekanga nikatsongo.
Hambiswiritano, namuntlha vanhu va timiliyoni emisaveni hinkwayo swa va olovela ku ya emintangeni ya swiharhi. Buku leyi nge Zoos in the 21st Century yi ri: “Emisaveni leyi makhwati ma herisiwaka naswona vaaki va yona va tshamaka emadorobeni, mintanga ya swiharhi hi yona ntsena leyi vanhu vo tala swi va olovelaka swinene ku ya eka yona leswaku va ya vona swiharhi va tlhela va dyondza ha swona.”
Leswi Mintanga Ya Swiharhi Ya Manguva Lawa Yi Swi Endlaka
Mintanga ya swiharhi yi pfuna vanhu ku vona swiharhi swin’wana swo saseka swinene emisaveni ni leswi hlamarisaka swi ri etindhawini leti lavaka ku fana ni ndhawu ya swona ya ntumbuluko. U nga ha vona maphaphatani lama nga ni mivala yo vangama ma ri karhi ma haha-haha entangeni kumbe tiphingwini leti cheriwaka hi gamboko endhawini leyi lavaka ku fana ni ndhawu ya Antarctic.
U nga ha famba eswikhwatanini leswi tlhumeke ivi u vona swiharhi ni tinyenyana tin’wana leti tshamaka eka swona. Kumbe u nga ha nghena endhawini leyi nga xinyama leswaku u vona swiharhi leswi nga etleriki nivusiku. Eka mintanga yin’wana ya swiharhi u nga vona hambi ku ri tinyenyana leti dyaka swinyenyana ni swihadyana swin’wana ti ri karhi ti haha kumbe u hlalela tidolfini ti ri karhi ti tlula-tlula emoyeni. Enkarhini lowu hundzeke, swiharhi leswi nga ni khombo a swi tshama etindhawini leti biyeriweke kambe sweswi swi tshama etindhawini leti pfulekeke leti nga ni mugerho wa mati lowu swi hambanisaka ni vanhu.
Matlhelo Hamambirhi Ya Njhekanjhekisano
Vanhu van’wana lava lwelaka timfanelo ta swiharhi a va pfumelelani na yona mhaka ya leswaku swiharhi swi fanele swi tekiwa ekhwatini swi ya pfaleriwa etindhawini leti nga riki vutshamo bya swona bya ntumbuluko. Va vula leswaku mintanga ya swiharhi a yi swi pfumeleli swiharhi ku va swi famba-famba hi ku ntshunxeka naswona yi kavanyeta mahanyelo ya swona ya ntumbuluko.
Loko vanhu lava khathalela swiharhi emintangeni yoleyo va tihlamulela eka swihehlo sweswo, va vula leswaku va endla ntirho wa nkoka swinene wo sirhelela swiharhi ni ku dyondzisa vanhu ha swona. Jaime Rull, murhangeri wa ntanga wa swiharhi lowu vuriwaka Faunia wa le Madrid eSpain, u ri: “Xikongomelo xa hina i ku dyondzisa vanhu leswaku va xixima swiharhi. Hi lava ku pfuna vaendzi va hina leswaku va tikarhatela ku sirhelela ndhawu leyi swiharhi swi tshamaka eka yona hikuva handle ka yona a swi nge swi koti ku hanya.” Minkambisiso yin’wana yi kombisa leswaku swilo leswi vanhu va swi vonaka emintangeni ya swiharhi swa va pfuna hakunene leswaku va twisisa leswaku va fanele va sirhelela swiharhi leswi nga ekhombyeni ro herisiwa.
Swiharhi swin’wana leswi kalaka swo tanihi panda leyikulu swi vonaka onge vanhu va swi rhandza swinene. Noelia Benito, mukongomisi wa ntanga wa swiharhi lowu vuriwaka Madrid’s Zoo Aquarium, u ri: “Vaendzi hinkwavo va lava ku vona ti-panda ta hina timbirhi. Swiharhi leswi, leswi rhandziwaka ngopfu hi swona swi endleke leswaku hi simeka matsima yo sirhelela swiharhi leswi nga ekhombyeni ro herisiwa. Hi tshemba leswaku ti-panda leti ti ta tswala hambileswi ti nga ni manyunyu loko swi ta emhakeni yo hlawula ya xinuna kumbe ya xisati.”
Ku hambana ni ti-panda, swiharhi swo tala swa tswalanana emintangeni ya swiharhi hikwalaho ka leswi swiyimo swa le mintangeni swi antswisiweke naswona swi khathaleriwaka kahle loko swi vabya niloko swi vavisekile. Matsima yo tswarisa swiharhi lama humelelaka ma pfune ku hlamula vaxopaxopi lava vulaka leswaku mintanga a yi fanelanga yi xavisa swiharhi leswi nga ekhombyeni ro herisiwa. Handle ko hlayisa swiharhi swo tala leswaku swi voniwa hi vanhu, mintanga yo tala ya swiharhi yi tlhela yi ringeta ku tswarisa swiharhi leswi nga ekhombyeni hi xikongomelo xa leswaku swi tlheriseriwa enhoveni hi ku famba ka nkarhi.
Xivangelo-nkulu lexi endlaka leswaku swiharhi swi fa enhoveni i ku herisiwa ka makhwati. Xisweswo, mintanga ya swiharhi yi nghenelela ngopfu eku seketeleni ka minongonoko yo sirhelela swiharhi hi timali ni ku tirhisana hi ku kongoma ni tindhawu leti swiharhi leswi nga ekhombyeni swi hlayisiwaka eka tona ematikweni lama hisaka.a
Ku Dyondza Hi Ntumbuluko
Tanihi leswi hi ntolovelo vana vo tala va rhandzaka swiharhi, vatswari va pfulekeriwa hi nkarhi wo dyondzisa vana va vona hi ntumbuluko wa Xikwembu loko va endzela mintanga ya swiharhi hi mahelo-vhiki kumbe hi masiku yo wisa. Hinkwavo ka vona va nga dyondza hi ntumbuluko.
Hi mpfhuka misava yi va kona, vanhu va swi rhandza swinene swiharhi. Swa fanela ku pfuna vana leswaku va hlakulela rirhandzu rero hikuva ntumbuluko wu hi dyondzisa swilo swo tala hi vumunhu bya Muvumbi wa hina. Ku endzela mintanga ya swiharhi swi nga tlhela swi endla leswaku hi xixima ni ku twisisa swiharhi leswi hlamarisaka leswi hanyaka eka pulanete ya hina leyi nga ekhombyeni.
Ku sukela ehenhla eximatsini: phaphatani leyi tshamaka endhawini leyi hisaka, yingwe ya le Bengal, “panda” leyikulu, gama leri nga ni nhloko yo basa ni nghala ya le lwandle ya le California
a Matshalatshala ya mintanga ya swiharhi yo sirhelela tiyingwe eAsia, ti-lemur eMadagascar ni timfenhe eAfrika ma tikomba ma tswala mihandzu.