Vito Ra Xikwembu Hi Malembe Yo Tala
YEHOVA Xikwembu u lava leswaku munhu a tiva ni ku tirhisa vito rakwe. Leswi swi vonaka hi leswi A hlavuteleke vito ra Yena eka vanhu vo sungula vambirhi emisaveni. Ha swi tiva leswaku Adamu na Evha a va ri tiva vito ra Xikwembu hikuva endzhaku ka loko Evha a velekile Kayini, hi ku ya hi tsalwa ro sungula ra Xiheveru, u te: “Ndzi kumile munhu [hi ku pfuniwa hi] Yehova.”—Genesa 4:1.
Endzhaku hi kuma leswaku vavanuna lava tshembekaka tanihi Enok na Nowa ‘a va tshama va ri karhi va famba ni Xikwembu xa ntiyiso.’ (Genesa 5:24; 6:9) Nakambe hi nkarhi wolowo va fanele va tivile ni vito ra Xikwembu. Vito leri ri pone Ndhambi leyikulu ri ri na Nowa munhu wo lulama ni ndyangu wakwe. Hambi loko ku vile ni ku xandzuka endzhakunyana eBabel, malandza ya ntiyiso ya Xikwembu ya hambetile ya tirhisa vito ra xona. Ri humelela minkarhi ya madzana-dzana eka milawu ya Xikwembu leyi nyikiweke Israyele. Eka buku ya Deuteronoma ntsena, ri humelela ka 551.
Emasikwini ya vaavanyisi, handle ko kanakana Vaisrayele a swi va nyumisanga ku tirhisa vito ra Xikwembu. A va ri tirhisa ni le ku xewetaneni. Hi vona Boaz (eka Xiheveru xo sungula) a xeweta vatshoveri vakwe a ku: “Yehova a a ve na n’wina.” Vona loko va n’wi angula va ri: “Yehova a ku katekise.”—Ruti 2:4.
Eka matimu hinkwawo ya Vaisrayele ku ta fika enkarhini lowu va tlheleleke eYuda endzhaku ka vuhlonga bya vona eBabilona, vito ra Yehova ri hambetile ri tirhisiwa hinkwako-nkwako. Hosi Davhida, munhu la amukeriwaka hi Xikwembu, u tirhisile vito ra Xikwembu swinene-nene—ri humelela minkarhi ya madzana-dzana eka Tipisalema leti a ti tsaleke. (Mintirho 13:22) Vito ra Xikwembu nakambe ri katsiwile eka mavito yo tala ya Vaisrayele. Xisweswo hi hlaya hi ta Adonija (“Hosi Yanga i Jah”—“Jah” i nkomiso wa vito leri nge Yehova), Esaya (“Ku Hlayiseka Ka Yehova”), Yonathan (“Yehova U Hi Nyikile”), Mikea (“I mani la fanaka na Jah?”) na Yoxuwa (“Yehova I Ku Hlayiseka”).
Ehandle Ka Bibele
Nakambe ku ni vumbhoni lebyi humaka eswihlobyeni leswi nga ehandle ka Bibele bya ku tirhisiwa lokukulu ka vito ra Xikwembu eminkarhini ya khale. Hi 1961 ku kumiwile sirha ekulenyana na Yerusalema hi le vupela-dyambu bya dzonga, hi ku landza xiviko lexi nga eka Israel Exploration Journal (Vholumo 13, No. 2). Emakhumbini ya rona a ku ri ni matsalwa ya Xiheveru lama vonakeke ya tsariwe ku sukela eka xiphemu xa vumbirhi xa lembe xidzana ra vunhungu B.C.E. Matsalwa lawa a ma ri ni timhaka to fana ni leti nge “Yehova i Xikwembu xa misava hinkwayo.”
Hi 1966 eka Israel Exploration Journal (Vholumo 16, No. 1) ku humesiwe xiviko hi ta swipetlu swa vumba leswi nga ni matsalwa ya Xiheveru eka swona leswi kumekeke eArad, edzongeni wa Israyele. Swona swi tsariwe eka xiphemu xa vumbirhi xa lembe xidzana ra vunkombo B.C.E. Xin’wana xa swona a ri ri papila ra xihundla leri yaka eka wanuna la vitaniwaka Eliashib. Papila ra kona ri sungurisa leswi: “Eka hosi yanga Eliashib: Onge Yehova a nga kombela ku rhula ka wena.” Ivi ri hela hi ndlela leyi: “U tshama endlwini ya Yehova.”
Hi 1975 na 1976, vadyondzi va swa khale lava tirhaka eNegeb va yimburile nhlengeleto wa matsalwa ya Xiheveru ni Xiphoenicia eka makhumbi lama semendheriweke, tingula letikulu ni swibye swa maribye. Matsalwa lawa a ya katsa rito ra Xiheveru leri nge Xikwembu, kun’we ni vito ra Xikwembu, YHWH, hi maletere ya Xiheveru. EYerusalema hi koxe, sweswinyana ku kumiwile xiphemu xitsongo lexi songiweke xa silivhere, lexi vonakaka xi endliwe emahlweni ka vuhlonga bya Babilona. Valavisisi va vula leswaku loko xi phurumuriwa, ku kumeke ku tsariwe vito ra Yehova hi Xiheveru eka xona.—Biblical Archaeology Review, March/April 1983, tluka 18.
Xikombiso xin’wana xa ku tirhisiwa ka vito ra Xikwembu xi kumeka eka leswi swi vitaniwaka Mapapila ya Xilachish. Mapapila lawa, lama tsariweke eka swipetlu swa vumba, ma kumekile exikarhi ka malembe ya 1935 na 1938 emarhumbini ya Lachish, muti lowu tiyeke lowu dumeke ngopfu eka matimu ya Israyele. Ya vonaka ya tsariwile hi murhangeri wa vuthu ra vuhlayiseki bya Yudiya a tsalela ndhuna yakwe, leyi va nge i Yaosh, eLachish, kwalomuya ka nyimpi ya Israyele na Babilona ku ya eku heleni ka lembe xidzana ra vunkombo B.C.E.
Eka swirhengele leswi hlayekaka swa nhungu, nkombo wa swona swi sungula mahungu ya swona hi xiloso xo tanihi ku: “Onge Yehova a nga endla leswaku hosi yanga yi vona nguva leyi yi hanye kahle!” Hi nkatsakanyo, vito ra Xikwembu ri humelela ka 11 eka mahungu ya nkombo, leswi kombaka kahle leswaku vito ra Yehova a ri tirhisiwa siku na siku ku ya eku heleni ka lembe xidzana ra vunkombo B.C.E.
Hambi va ri vafumi va vuhedeni va ri tivile ni ku ri tirhisa vito ra Xikwembu loko va vulavula hi Xikwembu xa Vaisrayele. Xisweswo, eka Ribye ra Moab, Hosi Mesha wa Moab u tidzunisa hi vuswikoti byakwe byo hlula Israyele, naswona eka swilo leswi a swi vulaka, u ri: “Chemosh u ndzi lerisile a ku, ‘Famba, u ya teka Nebo eIsrayele!’ Kutani ndzi yile nivusiku ndzi ya lwa na yena ku sukela hi mahlamba-ndlopfu ku fika ninhlikanhi, ndzi ri teka ni ku dlaya hinkwavo . . . Naswona kona ndzi tekile [swibye] swa Yehova, ndzi swi koka emahlweni ka Chemosh.”
Mayelana ni ku tirhisiwa loku ka vito ra Xikwembu loku nga riki ka Bibele, Theologisches Wörterbuch zum Alten Testament (Dikixinari ya Vukhongeri ya Testamente ya Khale), eka Vholumo 3, kholomo 538, yi ri: “Xisweswo vumbhoni lebyi nga vaka 19 lebyi tsariweke bya Tetragrammaton hi xivumbeko xa jhwh emhakeni leyi byi tiyisa ku tshembeka ka Buku ya va-Masoriti; ku nga rindzeriwa swo tala ngopfu-ngopfu evuhlayiselweni bya tirhekhodo bya le Arad.”—Swi hundzuluxiwe swi suka eka Xijarimani.
Vito Ra Xikwembu A Ri Rivariwanga
Ku toloveleka loku ka ku tirhisiwa ka vito ra Xikwembu ku hambetile ku ta fika emasikwini ya Malakiya, la hanyeke kwalomuya ka 400 wa malembe emahlweni ka nkarhi wa Yesu. Eka buku ya Bibele leyi tsariweke vito ra yena, Malakiya u rhangisa ngopfu vito ra Xikwembu, a ri tirhisa ka 48.
Hi ku famba ka nkarhi, Vayuda vo tala va tshamile ekule ni tiko ra Israyele, kutani van’wana va nga ha swi koti ku hlaya Bibele hi ririmi ra Xiheveru. Hikwalaho ke, hi lembe xidzana ra vunharhu B.C.E., ku sunguriwe ku hundzuluxiwa ka xiphemu xa Bibele lexi a xi ri kona enkarhini wolowo (“Testamente Ya Khale”) xi ya eka Xigriki, ririmi lerintshwa ra matiko hinkwawo. Kambe vito ra Xikwembu a ri honisiwanga. Vahundzuluxeri va ri hlayisile, va ri tsala hi xivumbeko xa rona xa Xiheveru. Tikopi ta khale ta Septuagint ya Xigriki leti hlayisiweke ku ta fika esikwini ra hina ti tiyisa sweswo.
Hambi swi ri tano, xiyimo a xi ri njhani loko Yesu a ri emisaveni ke? Hi nga swi tivisa ku yini loko yena ni vaapostola vakwe va tirhise vito ra Xikwembu xana?
[Xifaniso lexi nga eka tluka 12]
Eka papila leri, leri tsariweke eka xirhengele xa vumba eka xiphemu xa vumbirhi xa lembe xidzana ra vunkombo B.C.E., vito ra Xikwembu ri humelela kambirhi.
[Xihlovo Xa Kona]
(Xifaniso lexi tekiweke hi huvo ya Ndzawulo ya Ntivo-swa-khale na ti-Museum ya Israyele)
[Swifaniso leswi nga eka tluka 13]
Vito ra Xikwembu ri tlhela ri kumeka eka Mapapila ya Xilachish ni le ka Ribye ra Moab