Buku Ya Bibele Ya Vu-12—2 Tihosi

Mutsari: Yeremiya

Tindhawu Ta Vutsari: eYerusalema ni le Egipta

Ku Hetiwa Ka Vutsari: 580 B.C.E.

Nkarhi Lowu Hlanganisiweke: c. 920–580 B.C.E.

 1. I matimu wahi lama hlamuseriwaka eka Tihosi ta Vumbirhi, naswona hi ku lweriwa ka yini?

BUKU ya Tihosi ta Vumbirhi yi ya emahlweni yi landzelerisa ndlela ya mpfilumpfilu ya mimfumo ya Israyele na Yuda. Elixa u teke nguvu ya le handle ya Eliya naswona u katekisiwile hi moya wa Eliya wu andzisiwe kambirhi, a endla masingita ya 16, loko ya ringanisiwa na ya Eliya ya 8. U hambetile a profeta ku avanyisiwa ka Israyele la gwineheke, laha ku nga Yehu ntsena loyi a nyikeleke xikombiso xintsongo xa ku hisekela Yehova. Tihosi ta Israyele ti nyanye ku mbombomela evubihini, ku fikela loko mfumo wa le n’walungwini eku heteleleni wu hohlokile emahlweni ka Asiriya hi 740 B.C.E. Emfun’weni wa le dzongeni wa Yuda, tihosi ti nga ri tingani leti xiyekaka, ngopfu-ngopfu Yosafati, Yowasi, Hezekiya na Yosiyasi ti tlherise gandlati ra vugwinehi swa nkarhinyana, kambe Nebukadnetsara eku heteleleni u hetisise ku avanyisa ka Yehova hi ku lovisa Yerusalema, tempele ya yona ni tiko ra Yuda hi 607 B.C.E. Xisweswo vuprofeta bya Yehova byi hetisisiwile, naswona rito ra yena ri lweriwile!

 2. Ku nga vuriwa yini eka vutsari ni nxaxamelo wa Tihosi ta Vumbirhi, naswona i nkarhi wihi lowu hlanganisiwaka hi yona?

² Tanihi leswi Tihosi ta Vumbirhi eku sunguleni a ku ri xiphemu xin’we ni Tihosi to Sungula, leswi ana se swi vuriweke malunghana ni vutsari bya Yeremiya hi ku fanana swa tirha laha, tanihi leswi swikombiso swa buku leyi swi endlaka tano ha kona eku amukeriweni ka yona tanihi leyi nga ya ntiyiso ni leyi tshembekaka. Yi hetiwe kwalomu ka 580 B.C.E. naswona yi hlanganisa nkarhi lowu sungulaka hi ku fuma ka Akaziya wa Israyele kwalomu ka 920 B.C.E. kutani yi hela elembeni ra vu-37 ra vuhlonga bya Yoyakini, 580 B.C.E.—1:1; 25:27.

 3. Hi swihi swikumiwa swa vuyimburi leswi xiyekaka leswi seketelaka Tihosi ta Vumbirhi?

³ Swikumiwa swa vuyimburi leswi seketelaka rhekhodo ya Tihosi ta Vumbirhi swi nyika vumbhoni byin’wana bya ntiyiso wa yona. Hi xikombiso, ku ni Ribye ra Moab leri tolovelekeke, leri nhlamuselo ya rona yi nyikaka xivono xa Mexa hosi ya Moab xa nyimpi ya le xikarhi ka Moab na Israyele. (3:4, 5) Nakambe ku na ribye ro leha ro andlaleka ra ntima ra Shalmaneser III wa Asiriya, leri sweswi ri kombisiweke eMuziyama wa Manghezi, eLondon, leri boxaka Yehu hosi ya Israyele hi vito. Ku na tinhlamuselo ta Tiglata-Pilezere III (Pul) hosi ya Asiriya, leti boxaka tihosi ti nga ri tingani ta Israyele na Yuda, ku katsa na Menahema, Akazi na Peka.—15:19, 20; 16:5-8.a

 4. I yini lexi kombisaka leswaku Tihosi ta Vumbirhi i xiphemu lexi tshembekaka xa Matsalwa lama huhuteriweke?

⁴ Vumbhoni lebyi nga kanakanisiki bya ku tshembeka ka buku leyi byi kumiwa eku tshembekeni lokukulu loku ha kona yi hlamuselaka ku tisiwa ka ku avanyisa ka Yehova ehenhla ka vanhu va yena n’wini. Tanihi wo sungula, mfumo wa Israyele lowu landzeriwaka hi mfumo wa Yuda wu lovisiwa wu sala wu ri rhumbi, matimba lamakulu ya ku avanyisa ka vuprofeta bya Yehova loku nga eka Deuteronoma 28:15–29:28 ma tisiwa eka hina. Loko ku lovisiwa mimfumo yoleyo, “vukari bya Yehova byi pfurhele tiko leri eku fikisa henhla ka rona emirhukano hinkwayo leyi tsariweke bukwini leyi.” (Deut. 29:27; 2 Tih. 17:18; 25:1, 9-11) Swiendlakalo swin’wana leswi rhekhodiweke eka Tihosi ta Vumbirhi swi hlamuseriwe hi ku twisiseka kun’wana eMatsalweni. Eka Luka 4:24-27, endzhaku ka loko Yesu a kombetele eka Eliya ni le ka noni ya le Sarepta, u vulavula hi Elixa na Naamani leswaku a kombisa mhaka leyi ha yona yena hi yexe a nga amukeriwangiki tanihi muprofeta etikweni ra ka vona. Xisweswo, Tihosi to Sungula ni ta Vumbirhi hatimbirhi ti voniwa ti ri leti nga xiphemu lexi tshembekaka xa Matsalwa layo Kwetsima.

LESWI NGA ENDZENI KA TIHOSI TA VUMBIRHI

 5. I ku tshinya ni xigwevo xihi leswi Eliya a swi hundziselaka eka Akaziya, naswona ha yini?

⁵ Akaziya, hosi ya Israyele (1:1-18). Loko a tokote ku wa ekaya ka yena, n’wana loyi wa Akabu u sungula ku vabya. U rhumela vanhu ku ya vutisa Baala-Zebubu, xikwembu xa le Ekroni loko a ta hlakarhela. Eliya u sivela varhumiwa ivi a va rhumela endzhaku eka hosi, a n’wi tshinya hikwalaho ka leswi a nga vutisangiki Xikwembu xa ntiyiso kutani a n’wi byela leswaku hikwalaho ka leswi a nga hundzulukelangiki eka Xikwembu xa Israyele, u ta fa hakunene. Loko hosi yi rhumela ndhuna leyi nga ni vavanuna va 50 ku ya teka Eliya ivi va n’wi tisa eka hosi, Eliya u vitana ndzilo hi le tilweni leswaku wu va herisa. Nchumu lowu fanaka wa humelela eka ndhuna ya vumbirhi leyi nga ni vavanuna va yona va 50. Ndhuna ya vunharhu ni vavanuna va 50 va rhumeriwa, naswona sweswi Eliya u tsetselela vutomi bya vona hikwalaho ka xikombelo xa ndhuna xa xichavo. Eliya u famba na vona eka hosi ivi nakambe a tivisa xigwevo xa rifu eka Akaziya. Hosi ya fa hi laha Eliya a vuleke ha kona. Endzhaku Yehoramu makwavo wa Akaziya u va hosi ehenhla ka Israyele, hikuva Akaziya a nga na n’wana loyi a nga tekaka xikhundla xa yena.

 6. Eliya u hambana na Elixa ehansi ka swiyimo swihi, naswona hi ku hatlisa swi kombisiwa njhani leswaku “moya wa Eliya” wu tshame ehenhla ka Elixa?

⁶ Elixa u tlhandlama Eliya (2:1-25). Nkarhi wa leswaku Eliya a susiwa wa fika. Elixa wa n’wi namarhela eriendzweni ra yena ro suka eGilgal a ya eBethele, eYeriko ivi eku heteleleni a ya entsungeni wa Yordani. Elixa u hambanisa mati ya Yordani hi ku ma ba hi nguvu yakwe yo hlawuleka. Loko a vona kalichi ya ndzilo ya nyimpi ni tihanci ta ndzilo swi ta hi le xikarhi ka yena n’wini na Eliya ni loko a vona Eliya a tlhandlukela ehenhla hi xihuhuri, Elixa u kuma moya wa Eliya lowu andzisiweke kambirhi lowu tshembisiweke. Hi ku hatlisa u kombisa leswaku “moya wa Eliya” wu tshame ehenhla ka yena. (2:15) Loko a teke nguvu ya Eliya leyi weke, u yi tirhisa ku hambanisa mati nakambe. Endzhaku u tengisa mati layo biha eYeriko. Eriendzweni ro ya eBethele, vafana lavantsongo va sungula ku n’wi hlekula va ku: “Tlhandluka, wee mpandla! tlhandluka wee mpandla!” (2:23) Elixa u huwelela Yehova, naswona tibere timbirhi ta xisati ti huma exihlahleni ivi ti dlaya 42 wa vafana lavantsongo lava tluleke nawu.

 7. Hikwalaho ka yini Yehova a ponisa Yosafati na Yehoramu?

⁷ Yehoramu, hosi ya Israyele (3:1-27). Hosi leyi yi hambeta yi endla leswi hombolokeke emahlweni ka Yehova, yi namarhela swidyoho swa Yerobuwamu. Hosi ya Moab a yi hakela ndzuvo eka Israyele kambe sweswi ya xandzuka, naswona Yehoramu u kuma mpfuno wa Hosi Yosafati wa Yuda na hosi ya Edomu leswaku va ya lwa na Moab. Eriendzweni ra vona ro ya eku hlaseleni, mavuthu ya vona ma fika exivandleni lexi nga riki na mati naswona ma le kusuhi na ku lova. Tihosi leti tinharhu ti ngirimela ti ya eka Elixa ku ya vutisa Yehova Xikwembu xa yena. Hikwalaho ka Yosafati loyi a tshembekaka, Yehova wa va ponisa ivi a va nyika ku hlula ehenhla ka Moab.

 8. Hi wahi masingita man’wana lama Elixa a ma endlaka?

⁸ Masingita man’wana ya Elixa (4:1–8:15). Loko lava a va kolotaka va ri kusuhi ni ku yisa vana va yena va majaha vambirhi evuhlongeni, noni ya un’wana wa vana va xinuna va vaprofeta yi lava mpfuno eka Elixa. Hi ku tirhisa singita u andzisa mphakelo lowuntsongo wa mafurha lowu nga endlwini ya yena leswaku a ta kota ku xavisa lama ringaneke ku hakela swikweleti swa yena. Wansati wa Muxuneme u xiya Elixa tanihi muprofeta wa Xikwembu xa ntiyiso, naswona yena ni nuna wa yena va lunghiselela kamara leri a nga ta ri tirhisa loko a ri eXuneme. Hikwalaho ka tintswalo ta yena, Yehova u n’wi katekisa hi n’wana wa jaha. Malembe yo karhi endzhakunyana, n’wana u sungula ku vabya ivi a fa. Wansati hi ku hatlisa u lava Elixa. U famba na yena ekaya kakwe, naswona hi matimba ya Yehova u pfuxela n’wana evuton’wini. Loko a tlhelela eka vana va xinuna va vaprofeta eGilgal, Elixa hi ku tirhisa singita u susa ‘rifu embiteni’ hi ku hundzula marhanga ya xiyakayani ma va lama nga vavisiki. Endzhaku u phamela vavanuna va dzana hi malofo ya 20 ya maxalana, kambe va va ni ‘swakudya leswi saleke.’—4:40, 44.

 9. I masingita wahi lama endliwaka malunghana na Naamani, na hi xihloka?

⁹ Naamani, ndhuna ya vuthu ra le Siriya u ni vuvabyi bya nhlokonho. Nhwanyana wa Muisrayele loyi a endliweke hlonga u byela nsati wa Naamani leswaku ku na muprofeta loyi a nga n’wi horisaka eSamariya. Naamani u teka riendzo ro ya eka Elixa, kambe ematshan’wini yo ya eka yena hi xiviri, Elixa o n’wi rhumela rito ntsena ra leswaku a ya hlamba eNambyeni wa Yordani hi makhamba ya nkombo. Naamani wa tinonon’hwisa eka ku pfumaleka loku ku nga erivaleni ka xichavo. Xana milambu ya Damaska a yi antswi ku tlula mati ya Israyele ke? Kambe u boheka ku yingisa Elixa, naswona wa horisiwa. Elixa u ala ku amukela nyiko tanihi hakelo, kambe endzhakunyana nandza wa yena Gehazi u tsutsumela Naamani ivi a kombela nyiko hi vito ra Elixa. Loko a vuya kutani a ringeta ku kanganyisa Elixa, Gehazi u biwa hi nhlokonho. Nakambe ku endliwa singita rin’wana loko Elixa a papamisa xihloka.

10. Mavandla lamakulu ya Yehova ma kombisiwa njhani, naswona Elixa u va tlherisa njhani Vasiriya?

¹⁰ Loko Elixa a tsundzuxa hosi ya Israyele hi ta kungu ra Siriya ro yi dlaya, hosi ya le Siriya yi rhumela vuthu ra nyimpi eDotani ku ya khoma Elixa. Loko a vona muti wu rhendzeriwe hi mavuthu ya Siriya, nandza wa Elixa u sungula ku chava. Elixa wa n’wi tiyisekisa a ku: “U nga chavi, hikuva lava nga na hina va tele, va tlula lava nga na vona.” Kutani u khongela eka Yehova leswaku a pfumelela nandza wa yena ku vona vandla lerikulu leri nga na Elixa. ‘Kutani vonani! Xivandla xa le ntshaveni xi tele hi tihanci ni makalichi ya nyimpi ya ndzilo ematlhelo hinkwawo ya Elixa.’ (6:16, 17) Loko Vasiriya va lava ku hlasela, muprofeta loyi u tlhela a khongela eka Yehova, naswona Vasiriya va biwa hi riphume ra mianakanyo ivi va kongoma ehosini ya Israyele. Hambi swi ri tano, ematshan’wini ya ku va va dlayiwa, Elixa u byela hosi leswaku yi va endlela nkhuvu ivi yi va rhumela ekaya.

11. Vuprofeta bya Elixa malunghana na Vasiriya na Ben-hadada byi hetisisiwa ku yini?

¹¹ Endzhaku ka sweswo, Hosi Ben-hadada wa Siriya u rhendzela Samariya, naswona ku na ndlala leyikulu. Hosi ya Israyele yi sola Elixa, kambe muprofeta loyi u vhumba leswaku ku ta va ni ndzalo ya swakudya hi siku leri landzelaka. Ni vusiku, Yehova u vangela Vasiriya ku twa mpfumawulo wa vuthu lerikulu, lerova va baleka, va siyela Vaisrayele tinhundzu ta vona hinkwato. Endzhaku ka nkarhi wo karhi, Ben-hadada u sungula ku vabya. Loko a twe xiviko xa leswaku Elixa u tile eDamaska, u rhumela Hazayele ku ya vutisa loko a ta hlakarhela. Nhlamulo ya Elixa yi kombisa leswaku hosi yi ta fa ni leswaku Hazayele u ta va hosi ematshan’weni ya yona. Hazayele u tiyisekisa leswi hi ku dlaya hosi hi byakwe kutani a teka vuhosi.

12. Yehoramu n’wana wa xinuna wa Yosafati u tikombisa a ri hosi ya muxaka muni?

¹² Yehoramu, hosi ya Yuda (8:16-29). Hi nkarhi lowu fanaka, eYuda, Yehoramu, n’wana wa xinuna wa Yosafati, sweswi i hosi. A nga tikombisi a ri la antswaka ku fana ni tihosi ta Israyele, a endla leswi hombolokeke emahlweni ka Yehova. Nsati wa yena i Athaliya n’wana wa xisati wa Akabu, loyi makwavo wa yena wa xinuna, loyi na yena a vuriwaka Yehoramu, (xivumbeko lexi komisiweke, Yoramu) a fumaka eIsrayele. Loko Yoramu wa Yuda a fa, n’wana wa yena wa xinuna Akaziya u va hosi eYerusalema.

13. I tsima rihi ra xihatla leri Yehu a landzelaka ku totiwa ka yena ha rona?

¹³ Yehu, hosi ya Israyele (9:1–10:36). Elixa u rhuma un’wana wa vana va xinuna va vaprofeta ku tota Yehu leswaku a va hosi ehenhla ka Israyele ni ku n’wi lerisa ku dlaya yindlu hinkwayo ya Akabu. Yehu a nga heti nkarhi. U landza Yehoramu, hosi ya Israyele loyi a nga eYizriyele a tshunguriwa timbanga ta nyimpi. Murindzi u vona ntshungu lowukulu wa vavanuna wu ri karhi wu tshinela, naswona eku heteleleni u vika eka hosi a ku: “Mafambela ma fana ni mafambela ya Yehu, n’wana Nimxi, hi ku va a fambisa hi matimba.” (9:20) Yehoramu wa Israyele na Akaziya wa Yuda va vutisa malunghana ni xikongomelo xa Yehu. Yehu u hlamula hi ku vutisa a ku: “Ku rhula ku nga va kwihi loko mikhuva ya mbhisa ya Yezabele, mana wa wena, ni ku tala ka vuloyi bya yena swa ha ri kona?” (9:22) Loko Yehoramu a hundzuluka leswaku a baleka, Yehu u copa nseve wu ya huma hi le mbilwini ya yena. Ntsumbu wa yena wu hoxiwa kwalaho ensin’wini ya Naboto, tanihi ku rihiwa kun’wana ka ngati leyi nga riki na nandzu leyi halatiweke hi Akabu. Endzhaku Yehu ni vavanuna va yena va hlongorisa Akaziya, va n’wi copa lerova a fela eMegido. Tihosi timbirhi ta fa etsimeni ro sungula ra Yehu ra xihatla.

14. Vuprofeta bya Eliya malunghana na Yezabele byi hetiseka hi ndlela yihi?

¹⁴ Sweswi ku hundzulukeriwa eka Yezabele! Loko Yehu hi ndlela yo hlula a khandziya a ya eYizriyele, Yezabele u hlometela hi le fasitereni ra yena a tisasekisile swinene. Yehu a nga nyanyuriwi. “N’wi hoxeni hansi!” u huwelela eka varindzi van’wana. U cukumetiwa ehansi, ngati ya yena yi phyandlekela ekhumbini ni le tihancini leti n’wi kandziyelaka. Loko va ya ku ya n’wi lahla, va kuma xipalapala xa yena, milenge ya yena ni swandla swa mavoko ya yena ntsena. Loku i ku hetiseka ka vuprofeta bya Eliya lebyi nge, ‘timbyana ti n’wi dyile, naswona u ve tanihi vulongo endzilakanini wa tiko ra Yizriyele.’—2 Tih. 9:33, 36, 37; 1 Tih. 21:23.

15. I ku hlangana ka mixaka yihi leyi hambaneke loku Yehu a vaka na kona loko a ya eSamariya?

¹⁵ Endzhaku, Yehu u lerisa leswaku ku dlayiwa vana va xinuna va 70 va Akabu, naswona u paketela tinhloko ta vona enyangweni wa Yizriyele. Vavanuna hinkwavo lava pfumelelanaka na Akabu va dlayiwa eYizriyele. Sweswi ku yiwa eSamariya, ntsindza wa Israyele! Loko a ri karhi a ya kona, u hlangana ni vamakwavo va Akaziya va xinuna va 42, lava yaka eYizriyele, lava nga xiyiki leswaku ku humelela yini. Va tekiwa ivi va dlayiwa. Kambe sweswi ku ni ku hlangana ka muxaka lowu hambaneke. Yonadabu n’wana wa xinuna wa Rekabi wa ta leswaku a hlanganisa Yehu. Eka xivutiso xa Yehu lexi nge, “Xana mbilu ya wena yi basile kukotisa mbilu yanga emahlweni ka wena-ke?” Yonadabu u hlamula a ku, “Yi basile.” Kutani Yehu u n’wi endla leswaku a famba na yena hi khalichi ya yena leswaku xo sungula a vona ‘ku nga tiyiseli ka yena ku phikisana na Yehova.’—2 Tih. 10:15, 16.

16. Goza ra Yehu ro lwisana ni yindlu ya Akabu na ku lwisana na Baal i ra rixaladza ku fikela kwihi?

¹⁶ Loko a fika eSamariya, Yehu u lovisa xin’wana ni xin’wana lexi saleke xa Akabu, hi ku ya hi rito ra Yehova leri a ri byeleke Eliya. (1 Tih. 21:21, 22) Hambi swi ri tano, ku vuriwa yini hi vukhongeri lebyi nyenyetsaka bya Baal? Yehu wa tivisa, “Akabu u tirhele Baal eswintsongo, Yehu u ta n’wi tirhela ngopfu.” (2 Tih. 10:18) Loko a rhambele vagandzeri lava va mademona hinkwavo endlwini ya Baal, u va lerisa leswaku va ambala tinguvu ta vona ta mfungho ivi a tiyiseka leswaku a ku na mugandzeri wa Yehova exikarhi ka vona. Kutani u rhumela vavanuna vakwe leswaku va nghena va va dlaya, va nga pfumeleli na un’we ku baleka. Yindlu ya Baal ya herisiwa, naswona xivandla xa kona xi hundzuriwa tindhawu ta thyaka, lexi vaka kona ku ta fikela esikwini ra Yeremiya. “Yehu a herisa sweswo Baal exikarhi ka Israyele.”—10:28.

17. Yehu u hluleka eka yini, naswona Yehova u sungula ku tisa nxupulo ehenhla ka Israyele hi ndlela yihi?

¹⁷ Hambi swi ri tano, hambi ku ri Yehu la hisekaka wa hluleka. Eka yini ke? Hi leswi a hambetaka a landzelela marhole ya nsuku lama Yerobuwamu a ma simekeke eBethele ni le Dani. A nga “[chiviriki] hi mbilu hinkwayo ya yena eku famba enawini wa Yehova, Xikwembu xa Israyele.” (10:31) Kambe hikwalaho ka xiendlo xa yena xo lwisana ni yindlu ya Akabu, Yehova u tshembisa leswaku vatukulu va yena va ta fuma ehenhla ka Israyele ku yisa erixakeni ra vumune. Emasikwini ya yena, Yehova u sungula ku hunguta xiyenge xa le vuxeni xa mfumo, a tisa Hazayele wa Siriya leswaku a ta lwisana na Israyele. Endzhaku ko fuma malembe ya 28, Yehu wa fa naswona u siviwa hi Yokazi, n’wana wakwe wa xinuna.

18. Xikhiri xa Athaliya eYuda xi siverisiwa ku yini, naswona i yini lexi xiyekaka hi ku fuma ka Yowasi?

¹⁸ Yowasi, hosi ya Yuda (11:1–12:21). Manana loyi a nga nkosikazi, Athaliya, i n’wana wa xisati wa Yezabele enyameni ni le moyeni. Loko a twa hi ta rifu ra n’wana wakwe wa xinuna Akaziya, u lerisa leswaku ku dlayiwa ndyangu hinkwawo wa vuhosi ivi a teka vuhosi. I Yowasi ntsena loyi a nga n’wana wa xinuna wa Akaziya loyi a ha riki xihlangi loyi a ponaka rifu loko a tumbetiwa. Elembeni ra vunkombo ra ku fuma ka Athaliya, Yoyada muprista u lerisa leswaku Yowasi a totiwa tanihi hosi naswona u lerisa leswaku Athaliya a dlayiwa. Yoyada u kongomisa vanhu evugandzerini bya Yehova, a letela hosi leyi ya ha riki muntshwa emintirhweni ya yona emahlweni ka Xikwembu, naswona u lunghiselela ku lulamisa yindlu ya Yehova. Hi ku tirhisa tinyiko, Yowasi u sivela nhlaselo wa Hazayele hosi ya Siriya. Endzhaku ka loko a fume malembe ya 40 eYerusalema, Yowasi u dlayiwa hi malandza ya yena, naswona Amaziya n’wana wakwe wa xinuna u sungula ku fuma tanihi hosi ematshan’wini ya yena.

19. (a) I vugandzeri byihi bya mavunwa lebyi hambetaka hi nkarhi wa ku fuma ka Yowahazi na Yowasi eIsrayele? (b) Elixa u heta pfhumba ra yena tanihi muprofeta wa Yehova hi ndlela yihi?

¹⁹ Yowahazi na Yowasi, tihosi ta Israyele (13:1-25). N’wana wa xinuna wa Yehu, Yowahazi u hambeta ni vugandzeri bya swikwembu swa hava, naswona Israyele u va ehansi ka vulawuri bya Siriya, hambi leswi Yowahazi a nga susiwiki evuhosini. Hi ku famba ka nkarhi, Yehova u ntshunxa Vaisrayele kambe va hambeta ni vugandzeri bya Yerobuwamu bya marhole. Loko Yowahazi a fa, Yowasi n’wana wakwe wa xinuna u teka xikhundla xa yena tanihi hosi ya Israyele, hambi loko Yowasi loyi un’wana a ri karhi a fuma eYuda. Yowasi wa Israyele u hambeta evugandzerini bya swikwembu swa hava swa tata wakwe. Loko a fa, Yerobuwamu n’wana wakwe wa xinuna u va hosi. Hi le nkarhini wa ku fuma ka Yowasi laha Elixa a khomiwaka hi vuvabyi ivi a fa, endzhaku ko endla vuprofeta bya yena byo hetelela bya leswaku Yowasi u ta hlula Siriya hi makhamba manharhu, leswi swi hetisekaka hi nkarhi lowu faneleke. Singita ro hetelela leri ku vuriwaka leswaku i ra Elixa ri endleka endzhaku ka ku fa ka yena, loko munhu la feke a hoxiwa exivandleni lexi fanaka xa xilahlo, ivi a yima a ri karhi a hanya hi ku hatlisa loko a khumba marhambu ya Elixa.

20. Hlamusela ku fuma ka Amasiya eYuda.

²⁰ Amasiya, hosi ya Yuda (14:1-22). Amasiya u endla leswi lulameke emahlweni ka Yehova, kambe u hluleka ku lovisa switsunga leswi tirhiseriwaka ku phahla. Wa hluriwa enyimpini hi Yowasi wa Israyele. Endzhaku ko fuma malembe ya 29, wa dlayiwa hi xikhiri. Azariya, n’wana wakwe wa xinuna u endliwa hosi ematshan’wini ya yena.

21. Ku humelela yihi hi nkarhi wa ku fuma ka Yerobuwamu II eIsrayele?

²¹ Yerobuwamu II, hosi ya Israyele (14:23-29). Yerobuwamu wa vumbirhi ku va hosi eIsrayele u hambeta evugandzerini bya mavunwa bya kokwa wa yena. U fuma malembe ya 41 eSamariya, naswona wa humelela eku kumeni nakambe matiko ya Israyele lama tekiweke. Zakariya n’wana wakwe wa xinuna u va musivi wa yena evuhosini.

22. Ku hlamuseriwa yini malunghana ni ku fuma ka Azariya eYuda?

²² Azariya (Uziya), hosi ya Yuda (15:1-7). Azariya u fuma malembe ya 52. U lulamile emahlweni ka Yehova kambe u hluleka ku herisa switsunga. Endzhaku, Yehova u n’wi ba hi nhlokonho, naswona Yotamu n’wana wa yena wa xinuna u khathalela mintirho ya vuhosi, a va hosi loko Azariya a file.

23. Israyele u hlaseriwa hi vuhomboloki byihi loko nxungeto wa Asiriya wu tlhekeka?

²³ Zakariya, Xalumi, Menahema, Pekahiya na Peka, tihosi ta Israyele (15:8-31). Hi ku ya hi xitshembiso xa Yehova, xiluvelo xa Israyele xi tshama endlwini ya Yehu ku yisa eka rixaka ra vumune, Zakariya. (10:30) Hikwalaho, u va hosi eSamariya, naswona tin’hweti ta tsevu endzhakunyana mudlayi wa n’wi dlaya. Xalumi, loyi a tiendlaka hosi hi yexe u fuma n’hweti yin’we ntsena. Vugandzeri bya mavunwa, ku dlayana ni xikhiri swi hambeta swi hlasela Israyele loko tihosi Menahema, Pekahiya na Peka va hundza enxaxamelweni. Hi nkarhi wa ku fuma ka Peka, Asiriya wa tshinela leswaku a ta dlaya. Hoxeya u dlaya Peka, ivi a va hosi yo hetelela ya Israyele.

24. Endzhaku ka Yotamu, Akazi wa Yuda u dyoha hi ndlela yihi loko swi ta eka vugandzeri?

²⁴ Yotamu na Akazi, tihosi ta Yuda (15:32–16:20). Yotamu u endla vugandzeri lebyi tengeke kambe u pfumelela switsunga swi hambeta. Akazi n’wana wa yena wa xinuna u tekelela tihosi ta le Israyele la nga muakelani hi ku endla leswi hombolokeke emahlweni ka Yehova. Ehansi ka nxungeto wa tihosi ta Israyele na Siriya, u kombela mpfuno eka hosi ya Asiriya. Vaasiriya va ta va ta n’wi pfuna, va teka Damaska, naswona Akazi u ya kona leswaku a hlanganisa hosi ya Asiriya. Loko a vona altari ya vugandzeri kwalaho, Akazi u lerisa leswaku ku akiwa yo fana na yona eYerusalema, naswona u sungula ku nyikela magandzelo ehenhla ka yona ematshan’wini yo gandzela ealtarini ya koporo leyi nga etempeleni ya Yehova. Hezekiya, n’wana wakwe wa xinuna u va hosi ya Yuda tanihi musivi wa yena.

25. Israyele u ya evuhlongeni hi ndlela yihi, naswona ha yini?

²⁵ Hoxeya, hosi yo hetelela ya Israyele (17:1-41). Israyele sweswi u va ehansi ka vulawuri bya Asiriya. Hoxeya wa xandzuka ivi a lava mpfuno eka Egipta, kambe hi lembe ra vukaye ra ku fuma ka yena, Israyele wa hluriwa hi Asiriya naswona u yisiwa evuhlongeni. Hi loko mfumo wa tinxaka ta khume wa Israyele wu herisa xisweswo. Ha yini ke? “Hikuva vana va Israyele a va dyohele Yehova, Xikwembu xa vona . . . Kambe va tirhela swifaniso leswi Yehova a va byeleke ha swona: Mi nga tshuki mi swi endla. Kutani Yehova a karihela ngopfu Vaisrayele, a va susa emahlweni ka yena.” (17:7, 12, 18) Vaasiriya va tisa vanhu vo huma evuxeni leswaku va ta tshama etikweni leri, naswona vona va va ‘vanhu lava chavaka Yehova,’ hambi leswi va hambetaka va gandzela swikwembu swa vona vini.—17:33.

26, 27. (a) Hezekiya wa Yuda u endla leswi lulameke emahlweni ka Yehova hi ndlela yihi? (b) Yehova u hlamula xikhongelo xa Hezekiya xo tlherisa Vaasiriya hi ndlela yihi? (c) I ku hetiseka kwihi kun’wana loku vuprofeta bya Esaya byi nga na kona?

²⁶ Hezekiya, hosi ya Yuda (18:1–20:21). Hezekiya u endla leswi lulameke emahlweni ka Yehova, a landzelela hinkwaswo leswi kokwa wakwe Davhida a swi endleke. U simula vugandzeri bya mavunwa ni ku fayetela switsunga, naswona u tlhela a fayetela nyoka ya koporo leyi Muxe a yi endleke hikwalaho ka leswi vanhu sweswi va yi gandzelaka. Senakeribi, hosi ya Asiriya sweswi u hlasela Yuda ivi a teka miti yo tala leyi endliweke makhokholo. Hezekiya u ringeta ku n’wi xavelela hi ndzuvo lowukulu, kambe Senakeribi u rhumela ntsumi ya yena Rhabxake, loyi a tlhandlukelaka emakhumbini ya Yerusalema ivi a sindzisa ku tinyikela kutani a hlekula Yehova swi ri karhi swi twiwa hi vanhu hinkwavo. Muprofeta Esaya u tiyisekisa Hezekiya loyi a tshembekaka hi rungula ra ku avanyisiwa leri yaka ehenhla ka Senakeribi. “Yehova u vurisile sweswo, a ku: U nga chavi.” (19:6) Loko Senakeribi a hambeta a xungeta, Hezekiya u khongela Yehova a ku: “Sweswi Yehova, Xikwembu xa hina, wa nga hi ponisa evokweni ra Senakeribi, matiko hinkwawo ya misava ma ta tiva leswaku wena Yehova u Xikwembu, wena ntsena.”—19:19.

²⁷ Xana Yehova wa xi hlamula xikhongelo lexi xo pfumala vutianakanyi? Xo sungula, hi ku tirhisa Esaya, u rhumela rungula ra leswaku “ku hiseka ka Yehova [wa mavuthu]” ku ta sivela nala. (19:31) Endzhaku, hi vusiku byebyo lebyi fanaka, u rhumela ntsumi ya yena ku ya dlaya vanhu va 185 000 emixaxeni ya Vaasiriya. Ni mixo, ‘hinkwavo ka vona i mintsumbu leyi feke.’ (19:35) Senakeribi u tlhela a hluriwile naswona u tshama eNinivha. Kwalaho xikwembu xa yena Nisiroko nakambe a xi n’wi pfuni nchumu, hikuva hi loko a xi khinsamela a xi gandzela loko vana va yena n’wini va xinuna va n’wi dlaya eku hetisekeni ka vuprofeta bya Esaya.—19:7, 37.

28. Hezekiya u dume hi yini, kambe u dyoha eka yini?

²⁸ Hezekiya u vabyela ku fa, kambe Yehova nakambe u yingisa xikhongelo xa yena ivi a lehisa vutomi bya yena hi malembe man’wana ya 15. Hosi ya Babilona yi rhumela tintsumi ni tinyiko, naswona Hezekiya u endla xiboho xo va komba yindlu hinkwayo ya rifuwo ra yena. Esaya endzhaku u profeta leswaku hinkwaswo leswi nga endlwini ya yena siku rin’wana swi ta yisiwa eBabilona. Hezekiya endzhaku wa fa, a dumile hi matimba ya yena ni muhocho lowu a wu akeke ku tisa mphakelo wa mati wa Yerusalema emutini.

29. I vugandzeri byihi bya swikwembu swa hava lebyi Manase a byi simekaka, Yehova u vhumba khombo rihi, naswona i xidyoho xihi xin’wana lexi Manase a xi endlaka?

²⁹ Manase, Amoni na Yosiyasi, tihosi ta Yuda (21:1–23:30). Manase u tlhandlama tata wakwe Hezekiya naswona u fuma malembe ya 55, a ri karhi a endla leswi hombolokeke emahlweni ka Yehova hi mpimo lowukulu. U vuyetela switsunga swa vugandzeri bya mavunwa, a simeka tialtari ta Baal, a endla phuphu yo hlawuleka hi laha Akabu a endleke ha kona, naswona u endla yindlu ya Yehova xivandla xa ku gandzela swikwembu swa hava. Yehova u vhumba leswaku u ta tisa khombo ehenhla ka Yerusalema hi laha a endleke ha kona ehenhla ka Samariya, a “wu hlantswa kutani [a] wu siveka.” Manase u tlhela a halata ngati leyi nga riki na nandzu “hi ku tala.” (21:13, 16) U tlhandlamiwa hi n’wana wakwe wa xinuna Amoni, loyi a hambetaka a endla leswi hombolokeke hi malembe mambirhi, kukondza a dlayiwa hi vadlayi.

30. Ha yini Yosiyasi a tlhelela eka Yehova hi mbilu ya yena hinkwayo, naswona hi ndlela yihi?

³⁰ Vanhu sweswi va endla Yosiyasi n’wana wa xinuna wa Amoni hosi. Hi nkarhi wa ku fuma ka yena ka malembe ya 31, u sivela ku nghena ka Yuda eku lovisiweni nkarhinyana ‘hi ku famba endleleni hinkwayo ya kokwa wa yena Davhida.’ (22:2) U sungula ku lunghisa yindlu ya Yehova, naswona kwalaho muprista lonkulu u kuma buku ya Nawu. Yona yi tiyisa leswaku ndzoviso wu ta ta ehenhla ka tiko hikwalaho ka ku nga yingisi ka rona Yehova, kambe Yosiyasi wa tiyisekisiwa leswaku hikwalaho ka ku tshembeka ka yena, a wu nga ti esikwini ra yena. U basisa yindlu ya Yehova ni tiko hinkwaro eka vugandzeri bya mademona ivi a ndlandlamuxa ntirho wa yena wo fayetela swifaniso ku ya fika eBethele, laha a fayetelaka altari ya Yerobuwamu eku hetisiseni ka vuprofeta lebyi nga eka 1 Tihosi 13:1, 2. U tlhela a simekela Yehova Paseka. “Emahlweni ka yena a ku vanga na hosi kukotisa yena, leyi tlheleke ka Yehova hi mbilu hinkwayo ya yona, ni moya hinkwawo wa yona, ni matimba hinkwawo wa yona hi nawu wa Muxe.” (23:25) Hambi swi ri tano, vukari bya Yehova bya ha pfurha hikwalaho ka swidyoho swa Manase. Yosiyasi wa fa loko a hlangana na hosi ya Egipta eMegido.

31. I swihinga swihi leswi welaka Yuda endzhaku ka ku fa ka Yosiyasi?

³¹ Yowahazi, Yoyakimi na Yoyakini, tihosi ta Yuda (23:31–24:17). Endzhaku ka ku fuma ka tin’hweti tinharhu, Yowahazi n’wana wa xinuna wa Yosiyasi u yisiwa evuhlongeni hi hosi ya le Egipta, naswona makwavo wa xinuna Eliyakimi, loyi vito ra yena ri hundzuriwaka a va Yoyakimi, u vekiwa hosi. U landzela ndlela leyi hoxeke ya vakokwa wa yena naswona u va ehansi ka Nebukadnetsara, hosi ya le Babilona, kambe wa yi pfukela endzhaku ka malembe manharhu. Loko Yoyakimi a fa, Yoyakini n’wana wakwe wa xinuna u sungula ku fuma. Nebukadnetsara u rhendzela Yerusalema, a wu teka, ivi a yisa rifuwo ra yindlu ya Yehova eBabilona, “hi laha Yehova a vuleke ha kona” hi ku tirhisa Esaya. (24:13; 20:17) Yoyakini ni magidi ya vafumiwa va yena va yisiwa evuhlongeni eBabilona.

32. I swiendlakalo swihi leswi nga rivalekiki leswi yisaka eku lovisiweni ka Yerusalema ni ka tiko?

³² Sedekiyasi, hosi yo hetelela ya Yuda (24:18–25:30). Nebukadnetsara u endla Mathaniya ndzisana ya tata wa Yoyakini hosi ivi a hundzula vito ra yena ri va Sedekiyasi. U fuma malembe ya 11 eYerusalema, naswona u hambeta a endla leswo homboloka emahlweni ka Yehova. U pfukela Babilona, kutani elembeni ra Sedekiyasi ra vukaye, Nebukadnetsara ni vuthu ra yena hinkwaro va ta va ta aka khumbi ro rhendzela Yerusalema. Endzhaku ka tin’hweti ta 18, muti wu hlaseriwa hi ndlala. Makhumbi endzhaku ma boxiwa, naswona Sedekiyasi wa khomiwa loko a ringeta ku baleka. Vana va yena va xinuna va dlayeriwa emahlweni ka yena, naswona u endliwa bofu. En’hwetini leyi landzelaka, tindlu hinkwato leti hlawulekeke ta muti, ku katsa ni yindlu ya Yehova ni yindlu ya hosi, ta hisiwa naswona makhumbi ya muti ma fayeteriwa. Vo tala va lava poneke va yisiwa evukhumbini eBabilona. Gedaliya u vekiwa mufambisi ehenhla ka vanhu lava nga riki vangani lava nga swisiwana lava salaka etiko-xikaya ra Yuda. Hambi swi ri tano, wa dlayiwa, naswona vanhu va tsutsumela aEgipta. Xisweswo, ku sukela hi n’hweti ya vunkombo ya 607 B.C.E., tiko ri sala ri ri rhumbi hi laha ku heleleke. Marito yo hetelela ya Tihosi ta Vumbirhi ma hlamusela hi tintswalo leti hosi ya Babilona yi ti kombisaka Yoyakini elembeni ra vu-37 ra vuhlonga bya yena.

MHAKA LEYI YI PFUNAKA HA YONA

33. I swikombiso swihi leswinene leswi nyikeriwaka eka Tihosi ta Vumbirhi leswi hi fanelaka ku swi landzela?

³³ Hambi leswi yi hlanganisaka mboyamelo wa khombo eka mfumo wa Israyele ni wa Yuda, Tihosi ta Vumbirhi yi nyikela swikombiso swo tala swa nkateko wa Yehova eka vanhu lava kombiseke rirhandzu eka yena ni le ka misinya ya yena ya milawu leyi lulameke. Ku fana ni noni ya le Sarepta emahlweni ka yena, wansati wa Muxuneme u amukele nkateko lowukulu hikwalaho ka malwandla yakwe lama a ma kombiseke muprofeta wa Xikwembu. (4:8-17, 32-37) Vuswikoti bya Yehova byo phamela nkarhi na nkarhi byi kombisiwile loko Elixa a phamele vanhu va dzana hi malofo ya 20, hi laha Yesu a endleke ha kona loko a endla masingita lama fanaka endzhaku. (2 Tih. 4:42-44; Mat. 14:16-21; Marka 8:1-9) Xiya ndlela leyi Yonadabu a kumeke nkateko ha yona loko a rhambiwa ku famba kun’we na Yehu hi kalichi ya yena leswaku a ya vona ku lovisiwa ka vagandzeri va Baal. Naswona ha yini ke? Hikuva u teke langutelo lerinene loko a humelela leswaku a xeweta Yehu la hisekaka. (2 Tih. 10:15, 16) Eku heteleleni, ku ni swikombiso leswinene swa Hezekiya na Yosiyasi, eku titsongahateni ka vona ni xichavo lexi faneleke eka vito na Nawu wa Yehova. (19:14-19; 22:11-13) Lava i swikombiso leswinene eka hina leswaku hi swi landzela.

34. Xana Tihosi ta Vumbirhi yi hi dyondzisa yini malunghana ni ku xixima malandza lama hlawuriweke ni malunghana ni nandzu wa ngati?

³⁴ Yehova a nga ku tiyiseli ku deleriwa ka malandza yakwe lama a ma hlawuleke. Loko vana lava tlulaka nawu va hlekule Elixa tanihi muprofeta wa Yehova, U tise ku rihisela ka xihatla. (2:23, 24) Ku tlula kwalaho, Yehova u xixima ngati ya lava nga riki na nandzu. Ku avanyisa ka yena ku tinyike matimba endlwini ya Akabu hayi hikwalaho ka vugandzeri bya Baal ntsena, kambe ni hikwalaho ka ku halatiwa ka ngati loku fambisaneke na byona. Xisweswo, Yehu u totiwile leswaku a rihisela ‘ngati ya malandza hinkwawo ya Yehova evokweni ra Yezabele.’ Loko ku avanyisa ku tisiwe ehenhla ka Yehoramu, Yehu u tsundzuke xitiviso xa Yehova leswaku a ku ri hikwalaho ka “ngati ya Naboto, ni ngati ya vana va yena.” (9:7, 26) Hi ku fanana, a ku ri nandzu wa ngati wa Manase lowu eku heteleleni wu tiyiseke ku avanyisiwa ka Yuda. Ku tlhandlekela eka xidyoho xa yena xa vugandzeri bya mavunwa, Manase ‘u tate Yerusalema hi ngati ku sukela emakumu ku ya fika emakumu.’ Hambi leswi Manase endzhakunyana a hundzukeke endleleni ya yena leyi hombolokeke, nandzu wa ngati wu tshame wa ha ri kona. (2 Tikr. 33:12, 13) Hambi ku ri ku fuma lokunene ka Yosiyasi ni ku herisa ka yena swifaniso hinkwaswo swa swikwembu swa hava, a swi nga ta wu sula nandzu wa ngati wa tiko lowu sukeleke eku fumeni ka Manase. Malembe yo tala endzhaku, loko Yehova a sungule ku tisa valovisi va yena ehenhla ka Yerusalema, u vule leswaku a ku ri hikwalaho ka leswi Manase a ‘tateke Yerusalema hi ngati leyi nga riki na nandzu, naswona Yehova a nga pfumelanga ku rivalela.’ (2 Tih. 21:16; 24:4) Hi ku fanana, Yesu u vule leswaku Yerusalema wa lembe xidzana ro sungula C.E. a a fanele ku lovisiwa hikwalaho ka leswi vaprista va yena a va ri vana va xinuna va lava va halateke ngati ya vaprofeta, ‘leswaku ngati hinkwayo leyi lulameke leyi halatiweke emisaveni yi ta ta ehenhla ka vona.’ (Mat. 23:29-36) Xikwembu xi tsundzuxa misava leswaku xi ta rihisela ngati leyi nga riki na nandzu leyi halatiweke, ngopfu-ngopfu ngati ya ‘lava va dlayiweke hikwalaho ka rito ra Xikwembu.’—Nhlav. 6:9, 10.

35. (a) Eliya, Elixa na Esaya va tiyisiwa tanihi vaprofeta va ntiyiso hi ndlela yihi? (b) Malunghana na Eliya, Petro u vula yini loko ku tiwa eka vuprofeta?

³⁵ Ku tiyisa loku nga hoxisiki loku Yehova a hetisisaka ku avanyisa ka yena ka vuprofeta ha kona na kona ka kombisiwa eka Tihosi ta Vumbirhi. Vaprofeta vanharhu lava rhangelaka va tisiwa enyingisweni wa hina, Eliya, Elixa na Esaya. Vuprofeta bya un’wana ni un’wana byi kombisiwa byi ri ni ku hetiseka loku hlamarisaka. (2 Tih. 9:36, 37; 10:10, 17; 3:14, 18, 24; 13:18, 19, 25; 19:20, 32-36; 20:16, 17; 24:13) Eliya u tlhela a tiyisiwa tanihi muprofeta wa ntiyiso eku humeleleni ka yena na muprofeta Muxe na Muprofeta Lonkulu, Yesu Kriste, eku tihundzuluxeni entshaveni. (Mat. 17:1-5) Loko a kombetela eka nkoka wa xiendlakalo xexo, Petro u te: “Hikokwalaho, rito ra vaprofeta, hina hi ri kuma ri tiyile ku tlula ni khale. Mi ta va mi endla swona loko mi hlayisa swinene rito rero, ku fana ni rivoni leri voningaka lomu ku nga ni munyama, ku fikela loko vurhonga byi tshwuka, ni loko nyeleti ya mixo yi humelela etimbilwini ta n’wina.”—2 Pet. 1:19.

36. Ha yini Yehova a kombise vanhu vakwe musa, naswona ntshembo wa hina eka Mfumo wa Mbewu wu entisiwa njhani?

³⁶ Swiendlakalo leswi rhekhodiweke eka Tihosi ta Vumbirhi swi paluxa hi laha ku twisisekaka leswaku ku avanyisa ka Yehova eka vatirhisi hinkwavo va vukhongeri bya mavunwa ni lava halataka ngati leyi nga riki na nandzu hi vomu i ku herisiwa. Hambi swi ri tano, Yehova u kombise tintswalo ni musa eka vanhu va yena “hikwalaho ka ntwanano wa yena na Abrahama, na Isaka, na Yakobo.” (2 Tih. 13:23) U va tsetselerile “hikwalaho ka Davhida, nandza wa yena.” (8:19) U ta kombisa musa lowu fanaka eka lava va hundzulukelaka eka yena namuntlha. Loko hi pfuxeta rhekhodo ni switshembiso swa Bibele, mawaku ntshembo lowu enteke swonghasi lowu hi langutaka emahlweni ha wona eka Mfumo wa “n’wana Davhida,” Yesu Kriste Mbewu leyi tshembisiweke, lowu eka wona ku halatiwa ka ngati ni vuhomboloki swi nga ta ka swi nga ha vi kona!—Mat. 1:1; Esa. 2:4; Ps. 145:20.

[Tinhlamuselo ta le hansi]