Ku Fambisana Ni Swilaveko Swa Xikwembu Swi Tlakusa Yehovha
“Ndzi ta xi tlakusa hi ku nkhensa.”—PISALEMA 69:30.
1. (a) Ha yini Yehovha a faneriwa hi ku tlakusiwa? (b) Hi n’wi tlakusa njhani hi ku nkhensa?
YEHOVHA i Xikwembu xa Matimba Hinkwawo, i Hosi ya Vuako Hinkwabyo a tlhela a va Mutumbuluxi. Xisweswo, vito rakwe ni swikongomelo swakwe swi fanele swi twarisiwa. Ku tlakusa Yehovha swi vula ku n’wi xixima swinene, ku n’wi dzunisa ni ku n’wi tlakusa hi marito ni swiendlo. Ku n’wi tlakusa “hi ku nkhensa,” swi vula leswaku minkarhi hinkwayo hi fanele hi nkhensa leswi a hi endlelaka swona sweswi ni leswi a nga ta hi endlela swona enkarhini lowu taka. Langutelo leri hi faneleke hi va na rona ri kumeka eka Nhlavutelo 4:11, laha swivumbiwa swa moya swo tshembeka swa le tilweni swi vulaka marito lawa: “Swa ku fanela, Yehovha, wena Xikwembu xa hina, ku amukela ku vangama ni ku xiximiwa ni matimba, hikuva u tumbuluxe swilo hinkwaswo, naswona hikwalaho ka ku rhandza ka wena swi ve kona, swi tumbuluxiwile.” Hi n’wi tlakusa njhani Yehovha? Hi ku dyondza ha yena hi tlhela hi endla leswi a lavaka leswaku hi swi endla. Hi fanele hi titwa hilaha mupisalema a titweke hakona loko a ku: “Ndzi dyondzise ku endla ku rhandza ka wena, hikuva wena u Xikwembu xanga.”—Pisalema 143:10.
2. Xana Yehovha u va khoma njhani lava n’wi tlakusaka ni lava va nga n’wi tlakusiki?
2 Yehovha wa va rhandza vanhu lava n’wi tlakusaka. Hi yona mhaka leyi a nga “muhakeri wa lava va [n’wi] lavaka hi mbilu hinkwayo.” (Vaheveru 11:6) Hi yihi hakelo ya kona? Loko a khongela eka Tata wa yena wa le tilweni, Yesu u te: “Leswi swi vula vutomi lebyi nga heriki, ku nghenisa ka vona vutivi ha wena, Xikwembu xi ri xin’we xa ntiyiso, ni loyi u n’wi rhumeke, Yesu Kreste.” (Yohane 17:3) Ina, lava “tlakusaka [Yehovha] hi ku nkhensa” va ta “dya ndzhaka ya misava, va ta tshama eka yona hi masiku.” (Pisalema 37:29) Hi hala tlhelo, “a byi nge vi kona vumundzuku eka lowo biha.” (Swivuriso 24:20) Naswona emasikwini lawa ya makumu, ku tlakusa Yehovha i mhaka ya xihatla hikuva ku nga ri khale u ta herisa lavo homboloka kutani a hlayisa lavo lulama. “Misava ya hundza ni ku navela ka yona, kambe loyi a endlaka ku rhandza ka Xikwembu u tshama hi masiku.”—1 Yohane 2:17; Swivuriso 2:21, 22.
3. Ha yini hi fanele hi kambisisa buku ya Malakiya?
3 Ku rhandza ka Yehovha ku kumeka eBibeleni, hikuva “Matsalwa hinkwawo ma huhuteriwe hi Xikwembu.” (2 Timotiya 3:16) Rito rero ra Xikwembu ri tamele timhaka to tala leti kombisaka ndlela leyi Yehovha a va katekisaka ha yona lava n’wi tlakusaka ni leswi humelelaka eka lava nga n’wi tlakusiki. Yin’wana ya tona yi kombisa leswi humeleleke eIsrayele enkarhini wa muprofeta Malakiya. Hi 443 B.C.E., hi nkarhi wa ku fuma ka Nehemiya eYuda, Malakiya u tsale buku kutani a yi thya vito rakwe. Buku leyi yi nga ni matimba ni leyi nyanyulaka, yi tamele rungula ni vuprofeta lebyi “tsaleriwe[ke] leswaku [byi] va xilemukiso eka hina lava hi fikeriweke hi makumu ya mafambiselo ya swilo.” (1 Vakorinto 10:11) Ku kambisisa marito ya Malakiya swi ta hi pfuna leswaku hi lunghekela “siku lerikulu ni leri chavisaka ra Yehovha,” loko A lovisa mafambiselo lawa ya swilo.—Malakiya 4:5.
4. Hi tihi tinhla ta tsevu leti hi tsundzuxiwaka tona eka ndzima 1 ya buku ya Malakiya?
4 Xana buku ya Malakiya, leyi tsariweke eka malembe lama tlulaka 2 400 lama hundzeke, yi hi pfuna njhani eka lembe-xidzana leri ra vu-21 leswaku hi lunghekela siku lerikulu ni leri chavisaka ra Yehovha? Ndzima 1 yi kokela mianakanyo ya hina eka tinhla ta tsevu leti nga hi pfunaka leswaku hi tlakusa Yehovha hi ku nkhensa, leswaku hi ta amukeleka eka yena ni ku kuma vutomi lebyi nga heriki: (1) Yehovha u rhandza vanhu vakwe. (2) Hi fanele hi tlangela swilo swo kwetsima. (3) Yehovha u langutele leswaku hi n’wi endlela leswi nga ematimbeni ya hina. (4) Xisekelo xa vugandzeri bya ntiyiso i rirhandzu ro pfumala vutianakanyi ni makwanga. (5) Xikwembu a hi xi tirheli ku hetisisa nawu. (6) Un’wana ni un’wana wa hina u fanele a tihlamulela eka Xikwembu. Kutani ke, eka xihloko lexi xo sungula xa swihloko swinharhu leswi sekeriweke ebukwini ya Malakiya, a hi kambisiseni tinhla leti ha yin’we-yin’we hi ku landzelelana ka tona, loko hi ri karhi hi kambisisa Malakiya ndzima 1.
Yehovha Wa Va Rhandza Vanhu Va Yena
5, 6. (a) Hikwalaho ka yini Yehovha a rhandze Yakobe? (b) Loko ho tekelela ku tshembeka ka Yakobe, i yini leswi hi nga swi langutelaka?
5 Rirhandzu ra Yehovha ri kombisiwe kahle eka tindzimana to sungula ta buku ya Malakiya. Buku leyi yi sungula hi marito lama nge: “Ku avanyisa: Rito ra Yehovha malunghana na Israyele.” Xikwembu xi ye emahlweni xi ku: “N’wina ndzi mi rhandzile.” Hi xikombiso, eka ndzimana leyi fanaka Yehovha u ri: “Ndzi rhandze Yakobe.” Yakobe a a ri ni ripfumelo eka Yehovha. Hi ku famba ka nkarhi, Yehovha u cince vito leri nge Yakobe ri va Israyele, kutani a va kokwa wa tiko ra Israyele. Yehovha a a rhandza Yakobe hikwalaho ka ripfumelo leri a a ri na rona. Lava va kombiseke ripfumelo eka Yehovha ku fana na Yakobe, na vona U va rhandzile.—Malakiya 1:1, 2.
6 Loko hi rhandza Yehovha naswona hi tshama hi ri ni vanhu vakwe, marito lama kumekaka eka 1 Samuwele 12:22 ma ta hi chavelela: “Yehovha a nge va tshiki vanhu vakwe hikwalaho ka vito rakwe lerikulu.” Yehovha wa va rhandza vanhu va yena naswona wa va katekisa, naswona eku heteleleni u ta va nyika vutomi lebyi nga heriki. Kutani ha hlaya: “Tshemba Yehovha u endla leswinene; tshama emisaveni, kutani u endla hi ku tshembeka. Kuma ntsako lowu heleleke eka Yehovha, kutani u ta ku nyika leswi komberiwaka hi mbilu ya wena.” (Pisalema 37:3, 4) Ku rhandza ka hina Yehovha ku katsa yinhla ya vumbirhi leyi hi tsundzuxiwaka yona eka ndzima 1 ya Malakiya.
Tlangela Swilo Swo Kwetsima
7. Hikwalaho ka yini Yehovha a venge Esawu?
7 Loko hi hlaya Malakiya 1:2, 3, endzhaku ka loko Yehovha a te: “Ndzi rhandze Yakobe,” u tlhela a ku: “Esawu ndzi n’wi vengile.” Hikwalaho ka yini a va hambanile? Yakobe u tlakuse Yehovha, kambe hahlwa rakwe Esawu, a ri n’wi tlakusanga. Vito rin’wana ra Esawu i Edomu. Eka Malakiya 1:4, tiko ra Edomu ri vitaniwa ndhawu ya vuhomboloki, naswona vaaki va rona va voniwa nandzu. Vito leri nge Edomu (leswi vulaka xo “Tshwuka”) ri thyiwe Esawu endzhaku ka loko a xavisele Yakobe mfanelo yakwe ya risima ya ku va mativula, hi xiculu xo tshwuka. Genesa 25:34, yi ri: “Esawu a lahla mfanelo ya ku va lonkulu hi ku velekiwa.” Muapostola Pawulo u kombele vapfumeri-kulobye leswaku va xalamuka “leswaku ku nga vi ni mbhisa kumbe un’wana la nga tlangeriki swilo leswi kwetsimaka, ku fana na Esawu, loyi a xaviseke timfanelo takwe ta ku va mativula leswaku a kuma mpandzwa wun’we.”—Vaheveru 12:14-16.
8. I yini lexi endleke Pawulo a fanisa Esawu ni mbhisa?
8 Hikwalaho ka yini Pawulo a fanise swiendlo swa Esawu ni vumbhisa? Hikuva loko munhu a ri ni langutelo leri fanaka ni ra Esawu a nga tsandzeka ku tlangela swilo swo kwetsima. Leswi swi nga n’wi endla leswaku a endla xidyoho lexikulu xo fana ni vumbhisa. Hikwalaho, ha un’we wa hina, a nga ha tivutisa: ‘Xana minkarhi yin’wana ndzi tikuma ndzi lava ku cukumeta ndzhaka ya mina ya Vukreste—ku nga vutomi lebyi nga heriki—hikwalaho ko navela nchumu lowu nga nyawuriki ku fana ni xiculu xa tinyawa? Xana ndzi swi tekela ehansi swilo swo kwetsima, handle ko swi xiya?’ Esawu a a hisekela ku enerisa ku navela ka yena ka nyama. U byele Yakobe a ku: “Ndza ku kombela, hatlisa u ndzi nyika swo tshwuka ndzi dya.” (Genesa 25:30) Lexi vavisaka, malandza man’wana ya Xikwembu, na wona ma vule marito yo fana ni lawa, ma ku: “Hatlisa! Ha yini ndzi fanele ndzi rindzela vukati lebyi xiximekaka?” Ku navela ku tienerisa hi vuxaka bya rimbewu lebyi nga riki enawini, ku ve xiculu xa vona xa tinyawa.
9. I yini lexi nga hi pfunaka leswaku hi tshama hi ri karhi hi chava Yehovha?
9 A hi fanelanga hi swi langutela ehansi swilo swo kwetsima hi ku ka hi nga xiximi ku tenga, ku tshembeka ni ndzhaka ya hina ya moya. Ematshan’weni yo fana na Esawu, hi fanele hi tekelela Yakobe lowo tshembeka, hi tshama hi ri karhi hi chava Xikwembu hi ku tlangela swinene swilo swo kwetsima. Xana hi nga swi endla njhani leswi? Hi ku hitekela ku fambisana ni swilaveko swa Yehovha. Leswi swi fambisana swinene ni yinhla ya vunharhu leyi ku vulavuriwaka ha yona eka ndzima 1 ya Malakiya. Hi yihi?
Ku Endlela Yehovha Leswi Nga eMatimbeni Ya Hina
10. Xana vaprista a va ri langutela ehansi tafula ra Yehovha hi ndlela yihi?
10 Vaprista va Vayuda lava a va tirha etempeleni ya le Yerusalema hi nkarhi wa Malakiya, a va nga nyikeli switlhavelo leswinene eka Yehovha. Malakiya 1:6-8 yi ri: “‘N’wana u xixima tata wakwe; ni nandza u xixima N’wini wakwe Lonkulu. Kutani loko mina ndzi ri tatana, ku kwihi ku xiximiwa ka mina? Loko mina ndzi ri N’wini Lonkulu, ku kwihi ku chaviwa ka mina?’ Yehovha wa mavuthu u mi byerile, N’wina vaprista lava va ri langutelaka ehansi vito ra mina.” Vaprista va te: “Xana vito ra wena hi ri langutele ehansi hi ndlela yihi?” Yehovha u hlamurile a ku: “Hi ku nyikela xinkwa lexi nyamisiweke ealitarini ya mina.” Hiloko vaprista va ku: “Xana hi ku nyamise hi ndlela yihi?” Kutani Yehovha a ku eka vona: “Hi ku vula mi ku: ‘Tafula ra Yehovha i nchumu lowu faneleke wu languteriwa ehansi.’” Nkarhi wun’wana ni wun’wana loko vaprista va nyikela switlhavelo leswi nga amukelekiki, a va kombisa leswaku va ri langutela ehansi tafula ra Yehovha, va ku: “A hi nchumu wo biha.”
11. (a) I yini leswi Yehovha a a swi vuleke hi magandzelo lama nga amukelekiki? (b) Swi tisa ku yini leswaku vanhu lavan’wana na vona va va ni nandzu?
11 Hiloko Yehovha a vula leswi malunghana ni switlhavelo sweswo leswi nga amukelekiki: “Ndzi kombela u xi tshineta eka ndhuna-nkulu ya wena. Xana yi ta ku tsakela, kumbe, xana yi ta ku amukela hi musa?” Nikatsongo, ndhuna-nkulu a yi nga ta swi tsakela switlhavelo swo tano. Handle ko kanakana, Hosi ya Vuako Hinkwabyo na yona a yi nga ta swi amukela switlhavelo leswi leswi nga amukelekiki! Kambe a ku nga ri vaprista ntsena lava nga ni nandzu. Ina, hi vona a va delela Yehovha hi ku endla magandzelo lawa. Kambe, xana vanhu lavan’wana vona a va nga ri na nandzu? A va ri na wona! Phela hi vona va hlawuleke swifuwo swo fa mahlo, leswi khutaka ni leswi vabyaka naswona hi vona va swi tiseke eka vaprista leswaku va ta endla magandzelo ha swona. Lexi a ku ri xidyoho hakunene!
12. Xana hi pfuniwa njhani leswaku hi endlela Yehovha leswi nga ematimbeni ya hina?
12 Ku endlela Yehovha leswi nga ematimbeni ya hina i ndlela yo kombisa leswaku ha n’wi rhandza. (Matewu 22:37, 38) Ku hambana ni vaprista lava hambukeke va le nkarhini wa Malakiya, namuntlha, nhlengeletano ya Yehovha yi hi dyondzisa swinene hi ku tirhisa Matsalwa leswaku hi kota ku tlakusa Yehovha hi ku nkhensa hi ku fambisana ni swilaveko swa Xikwembu. Leswi swi yelana swinene ni yinhla ya vumune leyi hi yi dyondzaka eka ndzima 1 ya Malakiya.
Xisekelo Xa Vugandzeri Bya Ntiyiso I Rirhandzu, Ku Nga Ri Makwanga
13. I yini leswi vaprista a va swi endla leswi kombiseke leswaku a va ri ni makwanga?
13 Vaprista va le nkarhini wa Malakiya a va ri ni vutianakanyi, a va pfumala rirhandzu naswona a va rhandza mali. Hi swi tivisa ku yini sweswo? Malakiya 1:10 yi ri: “‘I mani exikarhi ka n’wina loyi a nga ta pfala tinyangwa? N’wina a mi nge yi voningisi alitari ya mina—mahala. A ndzi mi tsakeli,’ Yehovha wa mavuthu u vurile, ‘naswona gandzelo ra nyiko leri humaka evokweni ra n’wina a ndzi ri tsakeli.’” Ina, vaprista lava va makwanga a va lava ku hakeriwa hambiloko va endla xintirhwana xitsongo etempeleni, a va lava ku hakeriwa leswaku va pfala tinyangwa kumbe ku voninga alitari! A swi hlamarisi leswi Yehovha a nga ma tsakelangiki magandzelo ya vona!
14. Ha yini hi vula leswaku Timbhoni ta Yehovha ti susumetiwa hi rirhandzu?
14 Makwanga ni vutianakanyi bya vaprista lava nga ni xidyoho va le Yerusalema wa khale, swi hi tsundzuxa leswaku ku ya hi Rito ra Xikwembu, vanhu va makwanga a va nge yi dyi ndzhaka ya Mfumo wa Xikwembu. (1 Vakorinto 6:9, 10) Ku anakanyisisa hi vutianakanyi bya vaprista lava, swi hi endla hi wu tlangela ni ku wu xixima swinene ntirho wo chumayela wa misava hinkwayo lowu endliwaka hi Timbhoni ta Yehovha. I ntirho wa ku tirhandzela; a hi hakerisi eka xihi ni xihi lexi hi xi endlelaka munhu entirhweni lowu. Doo, “a hi vaxavisi va rito ra Xikwembu.” (2 Vakorinto 2:17) Ku fana na Pawulo, ha un’we wa hina a nga vula a ku: “Ndzi mi [byele] mahungu lamanene ya Xikwembu hi ku tsaka handle ka nxavo.” (2 Vakorinto 11:7) Xiya leswaku Pawulo u vule “mahungu lamanene . . . hi ku tsaka.” Leswi swi hi yisa eka yinhla ya vuntlhanu leyi hi tsundzuxiwaka yona eka ndzima 1 ya Malakiya.
Ntirho Wa Xikwembu Hi Nga Wu Endleli Ku Hetisisa Nawu
15, 16. (a) Hi rihi langutelo leri vaprista a va ri na rona hi ku endla magandzelo? (b) Xana Timbhoni ta Yehovha ti ma endla njhani magandzelo ya tona?
15 Vaprista va le Yerusalema wa khale, vo pfumala ripfumelo, a a va wu tekela ehansi ntirho wo endla magandzelo. A wu ri ndzhwalo eka vona. Hilaha swi tsariweke hakona eka Malakiya 1:13, Xikwembu xi te ka vona: “N’wina mi vurile mi ku, ‘Waswivo! Ri heta matimba,’ naswona mi ri monyile.” Vaprista lava a va monya kumbe ku nyefula swilo swo kwetsima, swa Xikwembu. Xisweswo, na hina hi fanele hi khongela swi huma embilwini leswaku hi nga tshuki hi fana na vona. Ematshan’weni ya sweswo, minkarhi hinkwayo a hi kombiseni moya lowu nga emaritweni ya 1 Yohane 5:3: “Hikuva ku rhandza Xikwembu, hi kona ku hlayisa swileriso swa xona; kasi loko swi ri swileriso swa xona a swi tiki.”
16 A hi endleleni Xikwembu magandzelo ya moya hi mbilu hinkwayo, hi nga wu teki wu ri ntirho lowu hetaka matimba. A hi yingiseni swinene marito lawa ya vuprofeta: “Hinkwenu vulani eka [Yehovha] mi ku, ‘Onge u nga rivalela xihoxo; u amukela leswinene, kutani hina hi ta nyikela swinkunzana swa milomu ya hina.’” (Hosiya 14:2) Xiga lexi nge “swinkunzana swa milomu ya hina,” ma vula magandzelo ya moya, marito lawa hi ma vulaka loko hi dzunisa Yehovha ni loko hi vulavula hi swikongomelo swa yena. Vaheveru 13:15 yi ri: “Ha [Yesu Kreste] a hi nyikeleni eka Xikwembu xitlhavelo xa ku dzunisa nkarhi hinkwawo, ku nga mbhandzu wa milomu leyi endlaka xitiviso xa le rivaleni eka vito ra xona.” Ha tsaka swinene leswi magandzelo ya hina ya moya hi nga ma endleliki ku hetisisa nawu ntsena, kambe hi ma endlela ku kombisa rirhandzu ra hina ro enta eka Xikwembu! Leswi swi hi yisa eka yinhla ya vutsevu leyi hi yi kumaka eka Malakiya ndzima 1.
Un’wana Ni Un’wana U Ta Tihlamulela
17, 18. (a) Hikwalaho ka yini Yehovha a rhukane “loyi a endlaka hi vukanganyisi”? (b) I yini leswi lava endleke hi vukanganyisi va swi rivaleke?
17 Vanhu lava a va hanya esikwini ra Malakiya a va fanele va tihlamulela hi swiendlo swa vona, ni le ka hina swi tano. (Varhoma 14:12; Vagalatiya 6:5) Hi yona mhaka leyi Malakiya 1:14 yi nge: “A ku rhukaniwe loyi a endlaka hi vukanganyisi kasi u ni xifuwo xa xinuna [lexi hanyeke kahle] entlhambini wakwe, a endla xitshembiso lexi hlambanyiweke, a endlela Yehovha xitlhavelo hi lexi xi onhakeke.” Munhu la nga ni ntlhambi a hi munhu la nga ni xifuwo xin’we—kumbexana, nyimpfu yin’we—lerova a boheka ku nyikela yona. Loko a hlawula xifuwo xo endla gandzelo ha xona, a a nga boheki ku hlawula lexi feke mahlo, lexi lamaleke kumbe lexi vabyaka. Loko o hlawula xifuwo xo tano lexi nga hanyangiki kahle, a ta va a kombisa leswaku u ri tekela ehansi lunghiselelo ra Yehovha ro endla magandzelo, hikuva munhu loyi a nga ni ntlhambi, a nga swi kota ku kuma xifuwo lexi hanyeke kahle!
18 Kutani ke, swa fanela leswi Yehovha a rhukaneke loyi a endlaka hi vukanganyisi, loyi a nga ni xifuwo xa xinuna lexi hanyeke kahle kambe a tisa—kumbe a kokakoka—xifuwo lexi feke mahlo, lexi lamaleke kumbe lexi vabyaka a xi tisa eka muprista leswaku a ta endla gandzelo hi xona. Hambiswiritano, a byi kona vumbhoni bya leswaku u kona muprista la tshaheke nawu wa Xikwembu lowu kombisaka leswaku swifuwo leswi nga hanyangiki kahle a swi amukeleki. (Levhitika 22:17-20) Vanhu lava anakanyaka kahle a va swi tiva leswaku a swi ta va fambela ximatsi loko vo ringeta ku yisa nyiko yo tano eka mufumi wa vona. Kambe sweswi a va nyikela eka Yehovha, Hosi ya Vuako Hinkwabyo, loyi a tlakukeke swinene eka mufumi la nga munhu wa nyama. Malakiya 1:14 yi veka timhaka hi ndlela leyi: “‘Mina ndzi Hosi leyikulu,’ Yehovha wa mavuthu u vurile, ‘vito ra mina ri ta chaviseka exikarhi ka matiko.’”
19. I yini leswi hi swi rindzeleke naswona hi fanele hi endla yini?
19 Leswi hi nga malandza ya Xikwembu, hi rindzele ku vona siku leri ha rona Yehovha, Hosi Leyikulu, a nga ta xiximiwa hi vanhu hinkwavo. Hi nkarhi wolowo, “misava yi ta tala hi ku tiva Yehovha kukota mati lama funengetaka lwandle.” (Esaya 11:9) Loko ha ha rindze nkarhi wolowo, a hi hisekeleni ku fambisana ni swilaveko swa Yehovha hi ku tekelela mupisalema la nga te: “Ndzi ta xi tlakusa hi ku nkhensa.” (Pisalema 69:30) Leswaku hi kota ku endla sweswo, Malakiya u hi nyika ndzayo yin’wana leyi yi nga hi pfunaka swinene. Eka swihloko swimbirhi leswi landzelaka, a hi kambisiseni swinene swiyenge swin’wana swa buku ya Malakiya.
Wa Tsundzuka Xana?
• Ha yini hi fanele hi tlakusa Yehovha?
• Hikwalaho ka yini magandzelo ya vaprista a ma nga amukeleki eka Yehovha esikwini ra Malakiya?
• Hi n’wi endlela njhani Yehovha magandzelo ya ku dzunisa?
• I yini lexi faneleke xi susumeta vagandzeri va ntiyiso?
[Xifaniso lexi nga eka tluka 9]
Vuprofeta bya Malakiya a byi vulavula hi siku ra hina
[Xifaniso lexi nga eka tluka 10]
Esawu a nga swi tlangelanga swilo swo kwetsima
[Xifaniso lexi nga eka tluka 11]
Vaprista ni vanhu a va nyikela magandzelo lama nga amukelekiki
[Xifaniso lexi nga eka tluka 12]
Emisaveni hinkwayo, Timbhoni ta Yehovha ti endla magandzelo ya ku dzunisa, handle ko hakerisa munhu