Tatian—Xana A A Ri Mulweri Wa Ripfumelo Kumbe Muxandzuki?
LOKO muapostola Pawulo a ri kusuhi ni ku heta riendzo ra yena ra vunharhu ra vurhumiwa u hlengelete vakulukumba va vandlha ra le Efesa. U vulavule na vona a ku: “Ndza swi tiva leswaku loko se ndzi fambile timhisi leti tshikilelaka ti ta nghena exikarhi ka n’wina naswona ntlhambi a ti nge wu khomi hi rirhandzu, kutani exikarhi ka n’wina ku ta humelela vavanuna va vulavula swilo leswi soholotiweke leswaku va tikokela vadyondzisiwa.”—Mintirho 20:29, 30.
Hi ku pfumelelana ni marito ya Pawulo, lembe-xidzana ra vumbirhi C.E. ri ve nkarhi wa ku cinca ka xiyimo ni wa vugwinehi lebyi ku profetiweke ha byona. Dyondzo ya Vagnostic, ku nga vandla ra vukhongeri ni ra filosofi leri thyakiseke tidyondzo ta vapfumeri, a ri tinyike matimba. Vagnostic a va pfumela leswaku swilo swa moya i swinene naswona swilo hinkwaswo swa nyama swi bihile. Leswi a va anakanya leswaku swilo hinkwaswo swa nyama swi bihile, a va lwisana ni mhaka ya ku tekana ni ku va ni vana, va vula leswaku swi sunguriwe hi Sathana. Van’wana va vona a va pfumela leswaku leswi munhu a swi endlaka hi miri wakwe a swi na mhaka, tanihi leswi nchumu wa nkoka eka vona a ku ri moya wa munhu ntsena. Mavonelo yo tano ma endle leswaku va titikisela vutomi kumbe va endla xin’wana ni xin’wana lexi naveriwaka hi nyama ya vona. Ku va Vagnostic va vula leswaku ku ponisiwa ku ve kona hikwalaho ka vungoma bya Vugnostic kumbe vutivi bya vona, swi endle leswaku va nga ha vi na mhaka ni ntiyiso wa Rito ra Xikwembu.
Xana lava va tivulaka Vakreste va ri tekise ku yini khombo ra Vugnostic? Vanhu van’wana lava dyondzekeke va lwisane ni dyondzo leyi ya mavunwa, kasi van’wana va pfumelelane na yona. Hi xikombiso, Irenaeus u sungule ku lwisana ni tidyondzo ta mavunwa vutomi byakwe hinkwabyo. A a dyondzisiwe hi Polycarp, ku nga wanuna la hanyeke enkarhini wa vaapostola. Polycarp a a khutaza leswaku ku namarheriwa swinene etidyondzweni ta Yesu Kreste ni vaapostola va yena. Hambileswi Florinus a dyondzisiweke hi munhu la leteleke Irenaeus, Florinus hakatsongo-tsongo u amukele tidyondzo ta Valentinus, murhangeri la dumeke swinene wa vandla ra Vagnostic. Yoleyo a yi ri minkarhi ya mpfilumpfilu hakunene.
Tibuku ta Tatian, mutsari la dumeke wa lembe-xidzana ra vumbirhi, hi tona ti xi hlamuselaka kahle xiyimo xa vukhongeri xa nkarhi wolowo. Xana Tatian a a ri munhu wa muxaka muni? Swi tise ku yini leswaku a tivula Mukreste? Naswona Tatian u langutane njhani ni nkucetelo wa tidyondzo ta vugwinehi ta Vagnostic? Tinhlamulo ta yena leti tsakisaka ni xikombiso xa yena swi va pfula mahlo lava lavaka ntiyiso namuntlha.
Ku Twa “Tidyondzo Timbe”
Tatian u tswaleriwe eSiriya. Ku famba ni matiko swin’we ni ku tikarhatela ku hlaya swi n’wi endle leswaku a wu twisisa kahle ndhavuko wa Magriki ya le Rhoma ya le nkarhini wa yena. Tatian u te eRhoma a ri xivulavuri xa matimba lexi fambaka ni matiko. Kambe, loko a ri eRhoma u sungule ku dzika ngopfu eka Vukreste. U sungule ku tihlanganisa na Justin Martyr, loyi kumbexana a dyondzisiweke hi yena.
Eka rungula ra yena leri pfulaka mahlo malunghana ni ku hundzuka ka yena a va Mukreste hi vito, Tatian u ri: “A ndzi lava ku tiva leswaku ndzi nga wu kuma njhani ntiyiso.” Loko a hlamusela ntokoto wa yena endzhaku ka loko a hlaye Matsalwa, u ri: “Ndzi twe tidyondzo timbe, leti a ti ri ta khale swinene ku tlula ta Magriki, ti tlhela ti hlawuleka swinene ku tlula ta Magriki leti nga tala swihoxo; naswona ndzi kokiwe rinoko hi ndlela leyi ti tsariweke ha yona, vuprofeta bya tona, misinya ya milawu ya tona, ni mhaka ya leswaku hulumendhe ya vuako hinkwabyo yi le mavokweni ya Munhu un’we.”
Tatian u nambe a rhamba vanghana vakwe leswaku va kambisisa Vukreste bya le sikwini ra yena ni ku xiya leswaku byi veka timhaka hi ndlela leyi olovaka ni leyi twisisekaka ku hambana ni vuhedeni lebyi pfilunganyaka. Hi nga dyondza yini eka tibuku ta yena?
Xana Tibuku Ta Yena Ti Paluxa Yini?
Tibuku ta Tatian ti kombisa leswaku a a ri mutsari loyi a lwelaka ripfumelo ra yena. A a nga lavi ni ku tivona tidyondzo ta vuhedeni. Ebukwini ya yena leyi nge Address to the Greeks, Tatian u kandziyisa leswaku vuhedeni a byi pfuni nchumu nileswaku Vukreste bya antswa. U yi sola hi marito ya vukarhi mikhuva ya Magriki. Hi xikombiso, loko a vulavula hi mutivi wa filosofi la vuriwaka Heracleitus, u ri: “Ku fa ka yena ku kombisa vuphukuphuku bya yena, hikuva loko a khomiwe hi vuvabyi bya xirhumberhumbe u tole vulongo bya tihomu, ivi loko byi oma byi koka tinyama ta miri wakwe lerova tinyama takwe ti phemeleleka kutani a fa, kasi a a dyondzele ta vutshunguri ni filosofi.”
Tatian a a swi teka swi ri swa nkoka ku pfumela eka Xikwembu xin’we, Muvumbi wa swilo hinkwaswo. (Vaheveru 3:4) Ebukwini ya yena leyi nge Address to the Greeks, u vulavula hi Xikwembu tanihi “Moya” kutani a ku: “Hi xona ntsena xi nga riki na masungulo naswona hi xona masungulo ya swilo hinkwaswo.” (Yohane 4:24; 1 Timotiya 1:17) Tatian u tsale leswi landzelaka a lwisana ni ku tirhisiwa ka swifaniso evugandzerini: “Xana ndzi nga vurisa ku yini leswaku mintsandza ni maribye i swikwembu?” (1 Vakorinto 10:14) A a pfumela leswaku Rito, kumbe Logos, ri ve kona tanihi mativula ya mintirho ya Tatana wa le tilweni naswona endzhaku ka sweswo ri tirhisiwile loko ku vumbiwa xibakabaka. (Yohane 1:1-3; Vakolosa 1:13-17) Tatian u vula leswi landzelaka malunghana ni ku pfuxiwa ka vafi ka nkarhi lowu vekiweke: “Hi pfumela leswaku ku ta va ni ku pfuxiwa ka mimiri endzhaku ka ku herisiwa ka swilo hinkwaswo.” Loko Tatian a vulavula hi xivangelo xa ku fa ka hina, u ri: “A hi nga vumberiwanga ku fa, kambe hi fa hikwalaho ka xihoxo xa hina vini. Ntshunxeko wa hina wo tihlawulela wu hi dlayisile; hina lava a hi ntshunxekile se hi mahlonga; hi xavisiwile hikwalaho ka xidyoho.”
Ndlela leyi Tatian a hlamuselaka moya-xiviri ha yona a yi twisiseki. U ri: “Moya-xiviri a hi lowu nga fiki, N’wina Magriki, kambe wa fa. Kambe swa koteka leswaku wu nga fi. Loko wu nga wu tivi ntiyiso, wa fa kutani wu nyamalala ni miri, kambe wu ta tlhela wu pfuxiwa ni miri loko misava yi hela, kutani wu xupuriwa hi ku dlayeriwa makumu.” Kahle-kahle leswi Tatian a swi vulaka hi swiga leswi a swi twisiseki. Xana swi nga ha endleka leswaku loko a ha namarhele tidyondzo to karhi ta le Bibeleni, u tlhele a ringeta ku tsakisa vanghana va yena, xisweswo a thyakisa ntiyiso wa Matsalwa hi tifilosofi ta vuhedeni?
Buku yin’wana leyi tivekaka ya Tatian hi leyi nge Diatessaron kumbe leyi nge Harmony of the Four Gospels. Tatian hi yena munhu wo sungula ku nyika vanhu va le mavandlheni ya le Siriya buku ya Tievhangeli hi ririmi ra ka vona. Leyi a yi ri buku leyi a yi tlangeriwa swinene, leyi hlanganisaka Tievhangeli ta mune ti va mhaka yin’we. Yi tirhisiwe hi Kereke ya le Siriya.
Xana A A Ri Mukreste Kumbe A A Ri Muxandzuki?
Loko u kambisisa tibuku ta Tatian wa swi xiya leswaku a a ma toloverile Matsalwa naswona a a ma xixima swinene. U tsala leswi landzelaka malunghana ni ndlela leyi ma n’wi khumbeke ha yona: “A ndzi hlongorisi rifuwo; A ndzi lavi ku va ni xikhundlha entirhweni wa vusocha; Ndza byi nyenya vumbhisa; A ndzi rhandzi rifuwo lerova ndzi nga va mutluti; . . . A ndzi hlongorisi ndhuma; . . . Dyambu ri tlhavela vanhu hinkwavo, naswona vanhu hinkwavo va fa, hambi va hanya emafurheni kumbe evuswetini.” Tatian wa tsundzuxa: “Hambana ni misava, u fularhela manyala ya yona. Namarhela Xikwembu, u hluvula vumunhu bya khale.”—Matewu 5:45; 1 Vakorinto 6:18; 1 Timotiya 6:10.
Kambe xiya leswi Tatian a swi tsaleke ebukwini leyi nge On Perfection According to the Doctrine of the Savior. Laha u vula leswaku vukati byi sunguriwe hi Diyavulosi. Tatian u sola vukati hi ku helela, a vula leswaku vanhu lava byi nghenelaka va tiendla mahlonga ya misava leyi ya nkarhinyana.
Swi tikomba onge Tatian u simeke mpambukwa lowu titikiselaka vutomi wa Ma-encratite kumbe a tihlanganisa na wona kwalomu ka lembe ra 166 C.E., loko Justin Martyr a file. Swirho swa mpambukwa lowu a swi kandziyisa ngopfu mhaka ya ku tikhoma ni ku lawula miri wa wena. Hi ku ya hi mpambukwa lowu, ku titsona a swi katsa ku papalata ku nwa vhinyo, ku nghenela vukati ni ku va ni swilo swa wena.
Leswi Hi Nga Swi Dyondzaka
Ha yini Tatian a hambuke swinene eMatsalweni? Xana u ve “mutwi loyi a rivalaka”? (Yakobo 1:23-25) Xana Tatian u tshike ku fularhela timhaka ta mavunwa kutani a sungula ku lawuriwa hi tifilosofi ta vanhu? (Vakolosa 2:8; 1 Timotiya 4:7) Tanihi leswi a a seketela tidyondzo leti hoxeke swinene, xana swi nga endleka leswaku a a lahlekeriwe hi dzano?
Ku nga khathariseki leswaku ntiyiso hi wihi, tibuku ta Tatian ni xikombiso xa yena swi hi pfuna ku twisisa leswaku xiyimo xa vukhongeri a xi ri njhani enkarhini wa yena. Swi kombisa ndlela leyi filosofi ya misava yi nga ni khombo ha yona. Onge hi nga yingisa xitsundzuxo xa muapostola Pawulo xa ku fularhela “ku vulavula ka hava loku lwisanaka ni leswo kwetsima ni ku kanetana hi leswi vuriwaka ‘vutivi’ hi mavunwa.”—1 Timotiya 6:20.