Bibele Leyi A Yi Nga Tiveki Ku Ringana Malembe-xidzana

BIBELE yoleyo yi tshuburiwe eku heleni ka December 1922, loko xidyondzi xa le Georgia, ku nga Ivané Javakhishvili xi ri karhi xi endla vulavisisi bya ndlela leyi mapeletwana ya Xigeorgia ya endliweke ha yona. Xi kume kopi ya milawu ya le Yerusalema ya vukhongeri bya Vayuda. Loko xi ri karhi xi yi kambisisa, xi kote ku vona leswaku eka tsalwa leri ra Xiheveru, a ku vonaka marito yo karhi ya Xigeorgia lawa a ma rhabiwile.a

Marito lawa a ma vonaka eka kopi ya milawu ya le Yerusalema ya vukhongeri bya Vayuda a ku ri xiphemu xa buku ya Bibele ya Yeremiya leyi tsariweke hi lembe-xidzana ra vuntlhanu C.E. Emahlweni ko va yi tshuburiwa, tsalwa ra voko ra Bibele ya Xigeorgia leri a ku ri khale ri tiveka a ri tsariwe hi lembe-xidzana ra vukaye C.E. Endzhakunyana, ku kumeke swiphemu swin’wana swa Bibele leswi tsariweke hi lembe-xidzana ra vuntlhanu C.E. ni le mahlweni ka kwalaho. Anakanya ndlela leyi a swi ri ha yona ku kuma rungula ra Bibele leri tsariweke emalembeni ma nga ri mangani emahlweni ka nkarhi lowu Yesu ni vaapostola va hanyeke ha wona!

I mani a yi hundzuluxeleke? Xana i ntirho wa munhu un’we kumbe wa ntlawa wa vahundzuluxeri lava tinyiketeleke? Ku fikela sweswi, ku hava rungula ra matimu leri tshuburiweke leswaku ri ta nyikela nhlamulo. Ku nga khathariseki leswaku yi hundzuluxeriwe hi mani, swi le rivaleni leswaku Bibele kumbe swiphemu swa yona a swi hundzuluxeriwile hi Xigeorgia hi lembe-xidzana ra vumune ni leswaku ku sukela kwalaho, Rito ra Xikwembu a ri kumeka ni ku tiveka eka vanhu va le Georgia hi ririmi ra vona.

Rungula leri kumekaka eka buku leyi nge The Martyrdom of St. Shushanik the Queen, leyi swi nga ha endlekaka leswaku yi tsariwe hi lembe-xidzana ra vuntlhanu ri kombisa ndlela leyi vanhu va le Georgia a va tolovelane ni Matsalwa ha yona. Loko mutsari a hlamusela xitori lexi hlomulaka mbilu xa hosi ya xisati, u katsa ni mintshaho ni swivulavulelo leswi humaka eka tindzima to karhi eka Tipisalema, Tievhangeli ni le ka swiphemu swin’wana swa Bibele. U tlhele a hlamusela leswaku eka matshalatshala yo tsakisa vanhu va le Peresiya, nuna wa Shushanik ku nga Varsken loyi a a ri ndhuna-nkulu ya Mfumo wa Georgia wa le Kartli, u tshike “Vukreste,” a landzela Zoroaster wa le Peresiya naswona a koxa leswaku nsati wakwe a endla tano. Hi ku ya hi buku leyi, u ale ku tshika leswi a a pfumela eka swona kutani a kuma nchavelelo eka Matsalwa loko a nga si dlayiwa.

Swi tikomba onge ku hundzuluxeriwa ni ku kandziyisiwa ka Bibele ya Xigeorgia a ka ha yimanga ku sukela hi lembe-xidzana ra vuntlhanu. Ku tala ka matsalwa ya voko ya Bibele hi Xigeorgia ku kombisa leswaku hakunene vakopi ni vahundzuluxeri va tirhe hi matimba. A hi kambisiseni swilo swimbirhi swa rungula leri ro tsakisa—ku hundzuluxeriwa ni ku kandziyisiwa ka Bibele.

“Mina, Giorgi, nghwendza leyi titsongahateke, ndzi tirhe hi matimba ku hundzuluxela buku leyi ya Tipisalema ku suka eka Xigriki ku ya eka Xigeorgia.” Lawa i marito ya nghwendza ya le Georgia, ku nga Giorgi Mtatsmindeli loyi a hanyeke hi lembe-xidzana ra vu-11. Ha yini a ku laveka leswaku ku hundzuluxeriwa Bibele loko ku ri hileswaku se a yi ri kona hi Xigeorgia eka malembe-xidzana lama hundzeke?

Hi lembe-xidzana ra vu-11, a ko kumeka matsalwa ya khale ya voko ma nga ri mangani ya Bibele ya Xigeorgia. Tibuku tin’wana a ti lahleke hi ku helela. Ririmi na rona a ri cincile kutani a swi tika leswaku vahlayi va kota ku twisisa tikopi ta khale. Hambileswi vahundzuluxeri va tikarhateleke ku pfuxeta Bibele ya Xigeorgia, ntirho wa Giorgi hi wona wu veke wa nkoka. U ringanise vuhundzuluxeri bya Xigeorgia lebyi a byi ri kona ni matsalwa ya voko ya Xigriki kutani a hundzuluxela swiphemu leswi a swi nga ri kona, hambi ku ri tibuku leti heleleke. Ninhlikanhi a a endla mintirho yakwe tanihi leswi a rhangela yindlu ya tinghwendza. Nivusiku a a hundzuluxela Bibele.

Ephrem Mtsire loyi a hanyeke hi nkarhi wa Giorgi u teke ntirho wa Giorgi a wu yisa emahlweni. U sungule leswi a swi ta kongomisa vahundzuluxeri. A swi tamele milawu ya xisekelo ya vuhundzuluxeri, yo tanihi ku landzelela ririmi ro sungula hilaha swi nga kotekaka hakona ni ku hundzuluxela hi ku ya hi tsalwa leri ku hundzuluxeriwaka ku suka eka rona kambe handle ko endla leswaku vuhundzuluxeri byi phyama. U tlhele a sungula mhaka ya ku tirhisa tinhlamuselo ta le hansi ni swikombo leswi nga etlhelo ka tluka eka vuhundzuluxeri bya Xigeorgia. Ephrem u tlhele a ti hundzuluxela hi vuntshwa tibuku ti nga ri tingani ta Bibele. Ntirho wa Giorgi na Ephrem wu hoxe xandla eka vuhundzuluxeri byin’wana lebyi a byi ta va kona.

Eka lembe-xidzana leri landzeleke, ku endliwe tibuku to tala eGeorgia. Ku sunguriwe swikolo swo tala edorobeni ra Gelati ni ra Ikalto. Swidyondzi swo tala swi kholwa leswaku Gelati Bible, leyi sweswi yi nga eGeorgian National Centre of Manuscripts i vuhundzuluxeri bya Bibele lebyintshwa lebyi endliweke hi xin’wana xa swidyondzi swa le Gelati kumbe eIkalto.

Xana vuhundzuluxeri lebyi bya Bibele byi va khumbe njhani vanhu va le Georgia? Hi lembe-xidzana ra vu-12, mutlhokovetseri wa le Georgia, Shota Rustaveli u tsale Vepkhis-tqaosani (Knight in the Panther Skin), ku nga buku leyi veke ni nsusumeto lowukulu eka malembe-xidzana lerova yi kala yi vitaniwa Bibele ya vumbirhi hi Xigeorgia. Xidyondzi xa manguva lawa ku nga K. Kekelidze u vula leswaku ku nga khathariseki leswaku mutlhokovetseri u tshahe ku suka eBibeleni kumbe a nga endlanga tano, “mavonelo man’wana ya yena ya kombisa hi ku kongoma leswi tindzima ta Bibele ti vulaka swona.” Hambileswi xitlhokovetselo lexi xi vulavulaka ngopfu hi swilo leswi nga riki swa xiviri, minkarhi yo tala xi vulavula hi tinhloko-mhaka ta vunghana lebyinene, ku hanana, ku xixima vavasati ni ku rhandza vanhu lava hi nga va tiviki. Leswi ni swilo swin’wana leswi dyondzisiwaka hi Bibele a swi ri swa nkoka hi ku ya hi vanhu va le Georgia naswona swa ha tekiwa ku ri ndlela ya vona ya mahanyelo.

Eku heleni ka lembe-xidzana ra vu-17, ndyangu wa le vuhosini wa le Georgia a wu swi lava hi mbilu hinkwayo leswaku ku kandziyisiwa Bibele. Hikwalaho ka sweswo, Hosi Vakhtang wa Vutsevu u ake ndhawu yo gandlisela eka yona entsindza wa Tbilisi. Hambiswiritano, Bibele a yi nga si lunghekela ku gandlisiwa. Hi marito man’wana Bibele ya Xigeorgia a yi tlhele yi nyamalala. A ku kumeka ntsena swiphemu swin’wana swa matsalwa lama tsariweke hi voko naswona ririmi leri tirhisiweke a ri nga ha ri enkarhini. Munhu loyi a nyikiweke ntirho wo pfuxeta Bibele a ku ri Sulkhan-Saba Orbeliani, loyi a a ri mutivi wa ririmi.

Orbeliani u sungule ku endla ntirho wakwe hi vukheta. Leswi a a tiva tindzimi to hlayanyana, ku katsa ni Xigriki ni Xilatini, u kote ku kambisisa ni matsalwa man’wana ya voko ku engetela eka ya Xigeorgia. Hambiswiritano, Kereke ya Orthodox ya le Georgia a yi yi tsakelanga ndlela leyi a a endla swilo ha yona. Vafundhisi va vule leswaku u xenge kereke naswona va kote ku khorwisa hosi leswaku yi n’wi tshikisa ku hundzuluxela Bibele. Hi ku ya hi vanhu van’wana va le Georgia, eka huvo ya kereke mufundhisi u sindzise Orbeliani leswaku a hisa Bibele leyi a yi hundzuluxeleke malembe yo tala!

Lexi tsakisaka, kopi yin’we ya tsalwa ra voko ra Mtskheta (Mcxeta), leyi nakambe yi tiviwaka tanihi Saba’s Bible, leyi ninamuntlha ya ha riki kona yi ni tinhlamuselo ta le hansi ta Orbeliani leti tsariweke hi voko. Hambiswiritano, van’wana va kanakana loko ku ri hileswaku leyi a ku ri yona Bibele leyi vafundhisi a va yi kaneta. I rungula ra xiengetelo ntsena leri a ku tsariwe leswaku i ra yena.

Ku nga khathariseki mintlhontlho leyi, ku kandziyisiwa ka Bibele ku hambete ku ri ka nkoka eka van’wana va le ndyangwini wa vuhosi. Exikarhi ka 1705 na 1711, ku kandziyisiwe swiphemu swa Bibele. Eku heteleleni, hi 1743, hikwalaho ka matshalatshala ya Tihosana ta le Georgia ku nga Bakari na Vakhushti, Bibele leyi heleleke yi kandziyisiwile. A yi nga ha ta tumbetiwa.