Afrika Dzonga

LOKO u ri karhi u famba-famba la Afrika Dzonga eka xin’wana xa switarata leswi teleke hi vanhu lava yaka ehansi ni le henhla, u vona tinxaka to hambana-hambana ta vanhu, lava welaka eka vantima ni valungu. U ta tlhela u twa tindzimi to hambana-hambana leti pfanganeke ni huwa ya timovha. Mindzhuti ya miako leyi tlakukeke yi ta ku sirhelela eka dyambu leri vavulaka loko u ri karhi u hundza vaxavisi va mihandzu, swilo leswi vatliweke ni swiambalo. Loko u swi rhandza, u nga tsemetiwa ni misisi ya wena kona etlhelo ka patu.

Exikarhi ka tinxaka toleto to hambana-hambana ta vanhu lava tlulaka timiliyoni ta 44, swa tika ku tiva loyi a davukeke la Afrika Dzonga. Vantima lava davukeke la Afrika Dzonga, lava ku nga vona va taleke ku tlula tinxaka letin’wana, va katsa Mazulu, Maxhosa, Vasuthu, Vapedi ni Vatswana, swin’we ni tinxaka tin’wana letitsongo. Vunyingi bya valungu i Manghezi ni Mabunu. Vona va katsa vatukulu va vahlapfa va Madachi lava teke exikarhi ka lembe-xidzana ra vu-17, lava landzeriweke hi Mayugonoti ya Mafurwa. Vahlapfa va Manghezi va fike eku sunguleni ka lembe-xidzana ra vu-19.

Nakambe ku ni Maindiya yo tala, lama nga vatukulu va vatirhi lava a va tirha emasin’wini ya mova eNatal (laha sweswi ku vitaniwaka KwaZulu-Natal). Hikwalaho ka tinxaka leti to hambana-hambana ni mindhavuko leyi nga faniki, Afrika Dzonga ri vitaniwa Rainbow Nation, leswi vulaka tiko ra tinxaka to hambana-hambana.

Enkarhini lowu hundzeke ku ve ni ku avana exikarhi ka tinxaka leti. Nawu wa xihlawuhlawu wu endle leswaku matiko man’wana ma venga tiko leri. Emalembeni ya sweswinyana, matiko ma vilerile hi xihlawuhlawu lexi a xi ri kona hiloko xi herisiwa kutani ku simekiwa mfumo wa xidimokrati.

Sweswi tinxaka hinkwato ta swi kota ku endla swilo swin’we ti ntshunxekile—ti ya etindhawini ta mani na mani, to kota tisinema kumbe tikhefi. Munhu wa rixaka rin’wana ni rin’wana a nga tshama kun’wana ni kun’wana laha a ku rhandzaka ntsena loko a ri ni swa le mandleni.

Nilokoswiritano, endzhaku ka loko ku hele nyanyuko lowu vanhu a va ri na wona hi mfumo lowuntshwa, ku tlakuke swivutiso leswi nga papalatekiki. Xana mfumo lowuntshwa a wu ta swi lulamisa ku fikela kwihi swihoxo swa mfumo wa xihlawuhlawu? Xana a swi ta wu teka nkarhi wo tanihi kwihi? Sweswi se ku hundze khume ra malembe kambe swiphiqo leswikulu a swi si tlhantlhiwa. Swin’wana swa swona leswi mfumo wu langutaneke na swona i ku andza ka vugevenga, ku pfumaleka ka mintirho tanihi leswi vanhu va kwalomu ka tiphesente ta 41 va nga riki na mintirho naswona ku ringanyetiwa leswaku vanhu va kwalomu ka timiliyoni ta ntlhanu va ni xitsongwatsongwana xa HIV. Vanhu vo tala va swi vona leswaku a wu kona mfumo wa munhu lowu nga kotaka ku herisa mavabyi kutani va sungule ku lava ntlhantlho wa swiphiqo leswi kun’wana.

TIKO RO XONGA

Hambileswi tiko leri ri nga ni swiphiqo, va tele vapfhumba vo huma ematikweni mambe lava telaka ku ta vona vuxongi bya rona. Tindhawu to tala leti va kokaka mahlo ti katsa timbuwa leti xongisiwaka hi ku pela ka dyambu, tintshava leti tlakukeke ni tindhawu to hambana-hambana to famba-famba eka tona etintshaveni. Emadorobeni u kuma switolo ni tikhefi leti dumeke emisaveni. Xin’wana lexi tisaka vanhu laha Afrika Dzonga i maxelo yo kufumela ya tiko leri.

Nchumu lowukulu lowu tisaka vanhu etikweni leri i swiharhi swa rona swo hambana-hambana. Ku ni swiharhi swa tinxaka to hambana-hambana leswi mamisaka swa kwalomu ka 200, tinxaka ta 800 ta swinyenyana ni tinxaka ta 20 000 ta swimilana leswi nga ni swiluva. Vanhu va tshama va tele emintangeni ya swiharhi yo kota ntanga lowu dumeke wa Kruger National Park. Loko u ri le makhwatini, u nga vona tinxaka ta ntlhanu ta swivandzana leswikulu swa laha Afrika: ku nga tindlopfu, timhelembe, tinghala, tiyingwe ni tinyarhi.

Loko wo endzela eka rin’wana ra makhwati lamakulu ya la Afrika Dzonga, u nge pfuki u ri rivarile riendzo rolero. Loko u tiwiserile endzhutini lowu nga lo tititi, u nga tiphina hi ku hlalela swimilana leswi vuriwaka ti-fern, ti-lichen ni swiluva swin’we ni swinyenyana ni switsotswana swa mivalavala. Loko u languta vukulu bya murhi lowu vuriwaka yellowwood, a swi olovi ku pfumela leswaku wu huma eka ndzoho leyitsongo swinene, kambe wu kota ku kula wu va leswi wu nga xiswona. Yin’wana ya mirhi leyi ya kula yi leha timitara ta 50 naswona yi ri na magidi ya malembe yi ri kona.

Kambe, se ku hundze lembe-xidzana ku byariwe mbewu ya muxaka wun’wana etikweni leri. Mbewu ya kona i mahungu lamanene ya Mfumo wa Xikwembu, lama byariweke etimbilwini ta vanhu. Mupisalema u pimanise vanhu lava amukelaka mahungu wolawo ni mirhi leyikulu loko a ku: “Lowo lulama u ta rhumbuka ku fana ni murhi wa ncindzu; u ta kula ku fana ni mukedari eLebanoni.” (Ps. 92:12) Vanhu volavo vo lulama va ta hanya nkarhi wo leha ku tlula mirhi yo tala ya khale leyi vuriwaka yellowwood hikuva Yehovha u va tshembisa vutomi lebyi nga heriki.—Yoh. 3:16.

KU ANDZA EKA TIMBEWU TI NGA RI TINGANI

Hi lembe-xidzana ra vu-19, tiko leri ri kavanyetiwe hi nyimpi ni nkwetlembetano wa tipolitiki. Kambe, ku tshuburiwa ka dayimani ni nsuku eku heleni ka lembe-xidzana rero ku hundzule mahanyelo ya vanhu hilaha ku heleleke. Ebukwini yakwe leyi nge The Mind of South Africa, Allister Sparks u ri: “Ku tshuburiwa loku ka dayimani ni nsuku ku hundzule tiko leri a ri ri ra vafuwi va swifuwo ri va ra vumaki hi ku tsopeta ka tihlo, ivi vanhu va rhurhela emadorobeni va tshika mahanyelo ya vona lama tolovelekeke.”

Hi 1902 ku tisiwe timbewu to sungula ta ntiyiso wa Bibele eAfrika Dzonga hi mufundhisi la humaka eHolland. Eka rin’wana ra mabokisi ya yena, a ku ri ni tin’wana ta tibuku ta Swichudeni swa Bibele, tanihi laha Timbhoni ta Yehovha a ti tiviwa hakona enkarhini wolowo. Tibuku teto ti kumiwe hi Frans Ebersohn na Stoffel Fourie, eKlerksdorp. Va swi vonile leswaku leswi va swi dyondzeke i ntiyiso hiloko va sungula ku swi byela van’wana. Maxaka yo tlula 80 ya ndyangu wa ka Fourie eka switukulwana swa ntlhanu ni vatukulu va nga ri vangani va ndyangu wa ka Ebersohn va ve malandza ya Yehovha lama tinyiketeleke. Ntukulu un’wana wa ka Fourie u tirha eBethele ya la Afrika Dzonga sweswi.

Hi 1910, William W. Johnston la humaka eGlasgow, le Scotland u rhumeriwe eAfrika Dzonga leswaku a ta pfula hofisi ya rhavi ra Swichudeni swa Bibele. Onge hi nkarhi wolowo Makwerhu Johnston a a ha ku hundza malembe ya va-30 hi vukhale naswona a a ri munhu la xiximekaka ni la tshembekaka. Hofisi leyi a yi simekeke a ku ri kamara leritsongo leri a ri ri emuakweni un’wana le Durban. A yi fanele yi ungamela ntirho wa nsimu leyikulu, kahle-kahle a ku ri xiphemu hinkwaxo xa dzonga wa Afrika, ku sukela eikhweyita ku ya ehansi.

Emalembeni wolawo ya le ku sunguleni, mahungu lamanene ma amukeriwe ngopfu hi valungu. Hi nkarhi wolowo minkandziyiso ya Swichudeni swa Bibele a yi kumeka hi Xidachi ni hi Xinghezi ntsena, kambe yi sungule ku hundzuluxeriwa hi tindzimi ta laha tikweni endzhaku ka malembe yo hlayanyana. Hi ku famba ka nkarhi mahungu lamanene ma kale ma chumayeriwa ni le ka vantima, makhaladia ni Maindiya.

Ku sukela hi 1911 ku ya emahlweni, ntirho wu sungule ku ndlandlamuka eka vantima va laha tikweni. Johannes Tshange u tlhelele edorobeni ra rikwavo ra Ndwedwe ekusuhi ni le Durban. Leswi a a tiva ntiyiso wa Bibele u sungule ku chumayela van’wana. A a hamba a fambisa tidyondzo ta Bibele ni ntlawa lowutsongo, a tirhisa buku leyi nge Studies in the Scriptures ya Xinghezi. Entiyisweni, ntlawa lowu wu ve vandlha ro sungula ra vantima la Afrika Dzonga.

Ntlawa lowu a wu va dyisanga byi rhelela vafundhisi va muganga wolowo. Vangheni va Kereke ya Wesleyan Methodist va endzele swirho swa wona, va lava ku tiva loko swi gandzela hi ku pfumelelana ni tidyondzo ta kereke ya vona. Loko swirho leswi swi va hlamula swi vule leswaku swi dyondzisa leswi Bibele yi swi dyondzisaka. Endzhaku ko burisana nkarhi wo leha kambe swi vonaka leswaku vo tlhutlhisana khuvi ntsena, va swi hlongorile ekerekeni. Hiloko Makwerhu Johnston a hlangana na swona kutani a hamba a swi endzela leswaku a ta swi pfuna ni ku swi fambisela minhlangano. Hambileswi nhlayo ya Swichudeni swa Bibele a yi nga tati ni xandla, ku endliwe ntirho lowukulu wo chumayela. Xiviko xa 1912 xi kombisa leswaku ku fambisiwe swiphephana swa 61 808. Nakambe, loko lembe ra 1913 ri ya eku heleni, maphepha-hungu ya 11 ya la Afrika Dzonga a ma ti kandziyisa hi tindzimi ta mune tinkulumo ta C. T. Russell, Xichudeni xa Bibele lexi a xi tiveka ngopfu.

NHLUVUKO WA VANHU VA XIKWEMBU HI NKARHI WA NYIMPI

Lembe ra 1914 a ri ri ra nkoka eka ntlawa lowutsongo wa malandza ya Yehovha la Afrika Dzonga, hilaha a swi ri hakona eka vanhu va Xikwembu emisaveni hinkwayo. Vo tala a va langutele ku kuma hakelo ya vona yo ya etilweni hi nkarhi wolowo. Eka xiviko xa lembe ni lembe lexi Makwerhu Johnston a xi rhumeleke eyindlu-nkulu ya misava hinkwayo le Brooklyn, eNew York, u tsale a ku: “Eka xiviko xo hetelela xa lembe ni lembe n’wexemu, ndzi vule leswaku ndzi ni ntshembo wa leswaku haxawa loko ndzi rhumela xiviko eyindlu-nkulu, ndzi ta va se ndzi ri etilweni. Kambe a swi vanga tano.” Hambiswiritano u engete a ku: “Eka lembe leri nga hundza ra 1914, a ti vuya ngopfu entirhweni wa ntshovelo eAfrika ku tlula malembe laman’wana hinkwawo.” Vanhu vo tala va swi vonile leswaku wa ha lo vuya ntirho lowu faneleke wu endliwa kutani va tsakela ku hlanganyela eka wona. Leswaku vanhu va ye va wu hisekela ngopfu, swi vonake eka xiviko xa lembe xa 1915, lexi vikeke leswaku a ku fambisiwe tikopi ta 3 141 ta buku leyi nge Studies in the Scriptures, ku nga nhlayo leyi laveke ku andzisiwa kambirhi eka ya n’wexemu wa kona.

Un’wana loyi a amukeleke ntiyiso hi nkarhi wolowo a ku ri Japie Theron, loyi a a ri gqweta leri a ri wu tiva kahle ntirho wa rona. U hlaye xihloko xa phepha-hungu ra le Durban lexi vulavuleke hi buku leyi kandziyisiweke hi Swichudeni swa Bibele eka makume ya malembe lama hundzeke. Xihloko xa phepha-hungu rero xi vule leswaku swiendlakalo leswi endlekeke ku sukela hi 1914 swi vuriwe ka ha ri emahlweni eka ntlhandlamano wa tibuku leti nga ni nhloko-mhaka leyi nge Studies in the Scriptures, leti hlamuselaka vuprofeta bya Bibele. Japie u tsale a ku: “A ndzi ti lava tibuku leti, hiloko ndzi hlotana na tona eswitolo hinkwaswo leswi xavisaka tibuku kambe ko fana ni kwala, ndzi hetelele ndzi ti kume hi ku tsalela eka adirese ya hofisi ya rhavi ra le Durban. Leswi ndzi swi hlayeke swi ndzi pfule mahlo! Swi ndzi tsakise ngopfu ku twisisa ‘swilo leswi fihliweke,’ leswi tsariweke eBibeleni!” Hi ku famba ka nkarhi Japie u khuvuriwile naswona u chumayele van’wana ntiyiso wa Bibele hi ku hiseka kukondza a fa hi xitshuketa hikwalaho ka vuvabyi hi 1921.

Hi April 1914, ku khomiwe Ntsombano wo sungula wa Swichudeni swa Bibele swa Matiko yo Hambana-hambana la Afrika Dzonga eJoni. Eka vanhu va 34 lava a va ri kona, ku khuvuriwe va 16.

Hi 1916 ku fike filimi ya “Photo-Drama of Creation” naswona yi amukeriwe hi mandla mambirhi etikweni hinkwaro. Phepha-hungu leri vuriwaka Cape Argus ri te: “Ndlela leyi Tifilimi leti ta Bibele ti tsakeriweke ha yona yi swi veka erivaleni leswaku Swichudeni swa Bibele swa Nhlengeletano ya Misava Hinkwayo a swi nga tlanganga hi nkarhi wa swona swi endla tifilimi leti, naswona ku tisa ka swona tifilimi leti etikweni leri leswaku swi ta ti kombisa vanhu, a ku ri xikombiso xa leswaku swi ni vutlhari byo vona swilo ka ha ri emahlweni.” Vuyelo lebyinene lebyi filimi leyi ya “Photo-Drama” yi veke na byona ensin’wini, a byi vonakanga hi ku hatlisa, kambe loko yi kombisiwa, yi hlaleriwe hi mintshungu leyikulu naswona ku chumayeriwe vanhu vo tala hi nkarhinyana wo koma. Makwerhu Johnston u fambe kwalomu ka tikhilomitara ta 8 000 etikweni a ri karhi a yi komba vanhu.

Ku fa ka Makwerhu Russell rona lembe rero ku wu kavanyetilenyana ntirho wo chumayela la Afrika Dzonga, hilaha wu kavanyetekeke hakona ni le matikweni man’wana. Van’wana a va ku rhandzanga ku cinca loku veke kona endzhaku ka rifu ra yena kutani va vange ku avana emavandlheni lawa a va hlanganyela eka wona. Hi xikombiso, le Durban swirho swo tala swa vandlha swi tihambanise na rona kutani swi sungula ku khoma minhlangano ya swona swi ri swoxe. Swi tivitane “Associated Bible Students [Nhlangano wa Swichudeni swa Bibele].” Evandlheni ku lo sala ntsena vamakwerhu va 12, lava vo tala va vona a ku ri va xisati. Leswi swi endle leswaku Henry Myrdal, makwerhu wa xinuna wa malembe ya kondlo-a-ndzi-dyi loyi a a ha ku khuvuriwa, a langutana ni xiyimo xo tika. Tata wa yena a a joyine ntlawa lowu xandzukeke kasi mana wa yena a a sale evandlheni leritsongo. Endzhaku ko yi dyela marhambu ya nhloko mhaka leyi ni ku yi khongelela, Henry u endle xiboho xo sala evandlheni ni mana wakwe. Tanihi laha hi ntolovelo swi vaka hakona, ntlawa lowu xandzukeke a wu tlhaveriwanga hi dyambu.

Hi 1917 hofisi ya rhavi ya le Durban yi rhurhiseriwe eCape Town. Nhlayo ya vahuweleri a yi ri karhi yi andza hakatsongo-tsongo. Hi nkarhi wolowo a ku ringanyetiwa leswaku ku ni Swichudeni swa Bibele swa 200 ku ya eka 300 swa valungu, swin’we ni mavandlha ma nga ri mangani ya vantima, lama kulaka.

Hi 1917 hofisi ya rhavi ya la Afrika Dzonga yi vike yi ku: “Hambileswi hi nga riki na minkandziyiso hi tindzimi ta la tikweni, ndlela leyi vamakwerhu lava va wu amukelaka ha yona ntiyiso lowu va dyondzisiwaka wona ya hlamarisa swinene. Lexi hi nga xi vulaka hileswaku ‘I mintirho ya Hosi naswona ya hi hlamarisa.’” Vamakwerhu lava humaka eNyasaland (laha sweswi ku nga Malawi) va kume ntirho la Afrika Dzonga kutani va pfuna vanhu vo tala ensin’wini ya vantima leswaku va va vadyondzisiwa. Van’wana va vona a ku ri James Napier na McCoffie Nguluh.

TINHENHA TA NTIYISO LETI NGA CHAVISIWIKI HI MALEPFU YA NGHALA

Emalembeni wolawo ya le ku sunguleni, ntlawa lowutsongo wa vavuri va evhangheli wu lwele ntiyiso wu nga chavi nchumu. Le Nylstroom, eN’walungu wa Transvaal (laha sweswi ku nga Xifundzha xa Limpopo), vafana vambirhi lava a va nghena xikolo va hlaye xibukwana lexi nge What Say the Scriptures About Hell? Leswi va swi dyondzeke hi xiyimo xa vafi swi va tsakise ngopfu. Un’wana wa vona, ku nga Paul Smit,b u te: “Ku pfuke hasahasa leyikulu eNylstroom, onge hiloko doroba leri ri lo hlaseriwa hi bubutsa hikuva hi swi veke erivaleni leswaku tidyondzo ta kereke i mavunwa ya rihlaza. Ku nga ri khale, vanhu vo hambana-hambana a va vulavula hi vukhongeri lebyi lebyintshwa. Tanihi ntolovelo, vafundhisi va onhe vanhu va Xikwembu vito va tlhela va va xanisa. Ku hundze tin’hweti ni malembe yo hlayanyana, va ri karhi va chumayela hi hina vhiki rin’wana ni rin’wana eka tidyondzo ta vona, va vula leswaku hi ‘vukhongeri bya mavunwa.’” Nilokoswiritano, hi 1924 se a ku simekiwe ntlawa lowutsongo wa vahuweleri lava hisekaka va 13 eNylstroom.

Hi 1917, Piet de Jager, a a dyondzela vukhongeri eyunivhesiti ya le Stellenbosch. A ku ri ni xichudeni-kulobye lexi a xi hlaya xi tlhela xi vulavula hi tibuku leti kandziyisiweke hi Swichudeni swa Bibele. Leswi swi karhate vafundhisi va kereke hiloko va kombela Piet leswaku a xavelela xichudeni lexi leswaku xi ta edyondzweni ya vhiki ni vhiki ya Bibele, leyi a yi fambisiwa hi ntlawa lowu a wu vuriwa Christian Students Association [Nhlangano wa Swichudeni swa Vukreste]. Kambe swilo a swi fambanga hi ndlela leyi vafundhisi a va yi languterile. Piet hi yexe u amukele ntiyiso. Endzhaku ko heta nkarhi wo leha a ri karhi a kanerisana ni vaprofesa va yena hi mhaka ya moya-xiviri, tihele ni timhaka tin’wana, u nambe a tshika eyunivhesiti.

Hi ku famba ka nkarhi, ku hleriwe leswaku Piet na dokodela wa dyondzo ya vukhongeri wa Kereke ya Dutch Reformed ku nga Dwight Snyman, va ta burisana emahlweni ka swichudeni swa 1 500. Loko Makwerhu Attie Smit a hlamusela leswi bulo ra kona ri fambiseke xiswona u ri: “Piet u swi veke erivaleni leswaku tidyondzo ta dokodela loyi la dyondzekeke i mavunwa ya rihlaza, a tlhela a swi seketela hi Bibele leswaku tidyondzo ta kereke a ti sekeriwanga eBibeleni. Xin’wana xa swichudeni xi katsakanye mavonelo ya xona xi ku, ‘Hambileswi a ndzi nga pfumeli leswaku Piet de Jager u vulavula ntiyiso kambe a swi ri erivaleni leswaku leswi a swi vulavulaka i ntiyiso hikuva hinkwaswo leswi a a swi vula a a swi seketela hi matsalwa ya Bibele!’”

KU BYALA TIMBEWU EKA MAKHALADI

Loko Makwerhu Johnston a endzele exidorobanini xa Franschhoek ekusuhi ni le Stellenbosch, u hlangane ni makhaladi lama tshamaka exidorobanini xexo. Emalembeni lama hundzeke loko makwerhu loyi a nga si fika, Adam van Diemen loyi a a ri mudyondzisi exikolweni xa kwalaho, u tshike Kereke ya Dutch Reformed kutani a tisungulela kereke ya yena leyitsongo. Makwerhu Johnston u endzele Nkulukumba van Diemen kutani a amukela tibuku leti a n’wi nyikeke tona kutani tin’wana ta tona a ti nyika vanghana va yena.

Nkulukumba van Diemen ni van’wana va vanghana va yena va amukele ntiyiso kutani va hitekela ku chumayela van’wana leswi va swi dyondzeke. Leswi swi veke masungulo lamanene yo hangalasa mahungu lamanene ya Mfumo ensin’wini ya makhaladi. G. A. Daniels, loyi hi nkarhi wolowo a a ri ni malembe ya 17 hi vukhale, u dyondze ntiyiso enkarhini wolowo kutani a tinyiketela ku tirhela Yehovha vutomi bya yena hinkwabyo.

Emalembeni lama landzeleke, David Taylor, makwerhu la nga mukhaladi, na yena u hitekele ku chumayela ntiyiso wa Bibele ensin’wini leyi ya makhaladi. U sungule ku dyondza Bibele ni Swichudeni swa Bibele loko a ri ni malembe ya 17 hi vukhale. Hi 1950 u hlawuriwe ku va mulanguteri wa xifundzha kutani a endzela mavandlha ya makhaladi ni mintlawa leyitsongo etikweni hinkwaro, leyi hi nkarhi wolowo se a yi ri 24. Leswi a swi lava leswaku a teka maendzo yo tala hi xitimela ni hi bazi.

NHLUVUKO ENTIRHWENI WA SWA LE TILWENI EMINKARHINI YO TIKA

Hi 1918, Makwerhu Johnston u averiwe ku ya ungamela ntirho wo chumayela hi Mfumo eAustralia kutani ku komberiwa Henry Ancketill leswaku a va mulanguteri wa rhavi ra Afrika Dzonga. Enkarhini lowu hundzeke a a ri xirho xa ndzawulo leyi vumbaka milawu eNatal. Se a a wu tshikile ntirho wolowo naswona hambileswi a a dyuhele, u wu endle hi mbilu hinkwayo ntirho lowu a averiweke wona emalembeni ya tsevu lama landzeleke.

Hambileswi a ku ri ni mpfilumpfilu hi nkarhi wa nyimpi ni leswi a ku endliwe mindzulamiso yo karhi eka ndlela leyi swilo swi endliwaka ha yona enhlengeletanweni, ku ve ni ku andza tanihi leswi vanhu vo tala a va wu amukela hi mandla mambirhi ntiyiso wa Bibele. Hi 1921, Christiaan Venter, loyi a a ri ndhuna ya vatirhi va ka rhalaweyi, u vone xiphephana xi tikhotleke ehansi ka xiporo. A ku ri xiphephana lexi kandziyisiweke hi Swichudeni swa Bibele. U xi hlayile kutani a tsutsumela eka Abraham Celliers mukon’wana wakwe. Loko a fika eka yena u te: “Abraham, namuntlha ndzi kume ntiyiso!” Vavanuna lavambirhi va lave tibuku leti engetelekeke leti sekeriweke eBibeleni kutani va tihlaya hi ku hiseka. Havumbirhi bya vona va ve Timbhoni leti tinyiketeleke kutani va pfuna vo tala leswaku va dyondza ntiyiso. Vatukulu va vona vo tlula dzana i Timbhoni ta Yehovha leti hisekaka.

KU ANDZA LOKU ENGETELEKEKE

Hi 1924 se a ku rhumeriwe muchini wo kandziyisa eCape Town. Ku tlhele ku fika vamakwerhu vambirhi vo huma eBritain va ta pfuna entirhweni wo kandziyisa—ku nga Thomas Walder, loyi a veke mulanguteri wa rhavi na George Phillips,c loyi a n’wi tlhandlameke tanihi mulanguteri wa rhavi emalembeni lama landzeleke. Makwerhu Phillips u ve mulanguteri wa rhavi kwalomu ka malembe ya 40 naswona u hoxe xandla swinene eku simekeni ka ntirho wa Mfumo laha Afrika Dzonga ni ku wu ndlandlamuxa.

Ntirho wo chumayela wu tlhele wu ndlandlamuka hi 1931 loko vanhu va Xikwembu va amukela xiboho xo vitaniwa Timbhoni ta Yehovha. Xibukwana lexi nge The Kingdom, the Hope of the World xi humesiwe hi wona nkarhi wolowo kutani xi hlamusela xiboho xexo hilaha ku heleleke. Xi fambisiwe etikweni hinkwaro naswona ku endliwe matshalatshala yo xi fambisa eka mufundhisi un’wana ni un’wana, n’watipolitiki un’wana ni un’wana ni n’wamabindzu un’wana ni un’wana la dumeke ensin’wini yoleyo.

RHAVI LERINTSHWA

Hi 1933 hofisi ya rhavi yi rhurhele emuakweni lowukulu lowu hirhiweke eCape Town kutani yi ve kwalaho ku fikela hi 1952. Hi nkarhi wolowo swirho swa ndyangu wa Bethele se a swi ri 21. Swirho swoleswo swa ndyangu wa Bethele a swi tshama emakaya ya vamakwerhu hi nkarhi wolowo kutani mixo wun’wana ni wun’wana a swi pfukela etihofisini ni le muakweni wo gandlisela, swi ya tirha. Loko swi nga si sungula ntirho mixo wun’wana ni wun’wana a swi hlangana swi bula hi ndzimana ya siku ekamareni ro cincela swiambalo eka rona leri a ri ri emuakweni wo gandlisela. Endzhaku ka sweswo, a swi endla Xikhongelo xa Hosi hinkwaswo hi nkarhi wun’we.

Swin’wana a swi tshama ekule kutani a swi nga swi koti ku ya ekaya hi nkarhi wa swakudya swa ninhlikanhi. Hikwalaho a swi nyikiwa tisente ta 15 leswaku swi xava swakudya. A swi kota ku xava puleti ya mazambhana lama siriweke ni soseji yin’we ekhefini ya ka rhalaweyi, kumbe swi xava lofo ra xinkwa ni mihandzu.

Hi 1935, Andrew Jack, loyi a a ri ni vutshila entirhweni wo gandlisa, u rhumeriwe erhavini ra le Cape Town leswaku a ya pfuna. A a huma eScotland, a larile naswona a a tshama a ri eku n’wayiteleni. Loko a nga si ta laha, a a ri entirhweni wa nkarhi hinkwawo ematikweni ya Baltic le Lithuania, Latvia ni le Estonia. Endzhaku ka loko Andrew a fike la Afrika Dzonga, u xave michini leyi engetelekeke yo gandlisa naswona ku nga ri khale muchini lowu swi lavaka munhu un’we ku wu tirhisa se a wu tirha hilaha ku heleleke. Muchini wo sungula wa othomethiki, lowu vuriwaka Frontex, wu sungule ku tirha hi 1937. Ku hele malembe lama tlulaka 40 wu ri karhi wu kandziyisa swiphephana swa timiliyoni ni tifomo swin’we ni timagazini ta Xibunu.

Andrew u hete vutomi bya yena hinkwabyo a tirha erhavini ra la Afrika Dzonga. Hambiloko se a dyuhele, u ve xikombiso lexinene endyangwini wa Bethele, minkarhi hinkwayo a a hlanganyela hi xitalo entirhweni wo chumayela. Andrew, makwerhu wo tshembeka la nga mutotiwa, u hete pfhumba ra yena ra laha misaveni hi 1984, a ri ni malembe ya 89 hi vukhale, endzhaku ko heta malembe ya 58 a ri karhi a tirha hi ku tinyiketela.

KU ANDZA LOKUKULU HI NKARHI WA NYIMPI

Nyimpi ya vumbirhi ya misava a yi kavanyetanga ngopfu la Afrika Dzonga hilaha yi kavanyeteke hakona eYuropa, hambileswi masocha yo tala ya la Afrika Dzonga ma tirhisiweke etinyimpini ta la Afrika ni ta le Italy. A ku vulavuriwa ngopfu hi nyimpi leswaku vanhu va ta yi seketela nileswaku va ta ya evusocheni. Hambileswi moya wa ku rhandza tiko a wu tinyike matimba ngopfu hi nkarhi wolowo, ku ve ni nhlohlorhi leyintshwa ya vahuweleri va 881 loko lembe ra ntirho ra 1940 ri hela—ku nga ku andza hi tiphesente ta 58,7 eka nhlohlorhi ya n’wexemu ka kona, ya vahuweleri va 555!

Hi January 1939 magazini wa Consolation (lowu sweswi ku nga Xalamuka!) wu kandziyisiwe ro sungula hi Xibunu. Nakambe a ku ri magazini wo sungula lowu kandziyisiweke hi Timbhoni ta Yehovha la Afrika Dzonga. Maletere ya magazini lowu a ma veketeriwa hi mavoko, ku nga ntirho lowu a wu dya nkarhi. Ku nga ri khale, ku endliwe xiboho xa leswaku Xihondzo xo Rindza xi kandziyisiwa hi Xibunu. Hambileswi vamakwerhu va nga swi xiyangiki hi nkarhi wolowo kambe a ku ri xiboho lexinene hikwalaho ka leswi a swi ta endleka hi ku famba ka nkarhi le Yuropa. Ku simekiwe muchini lowu vuriwaka Linotype ni lowu petsaka timagazini. Magazini wo sungula wu humesiwe hi June 1, 1940.

Ku ta fikela hi nkarhi wolowo, vamakwerhu a va kuma Xihondzo xo Rindza hi Xidachi, xi huma eNetherlands leswaku xi ta hlayiwa hi lava hlayaka Xibunu hikwalaho ka leswi tindzimi letimbirhi ti fanaka. Kambe hi May 1940, rhavi ra le Netherlands ri pfariwe hi xitshuketa loko mavuthu ya Hitler ma hlasela tiko rero. Hambiswiritano, Xihondzo xo Rindza se a xi sungule ku kandziyisiwa hi Xibunu la Afrika Dzonga, kutani vamakwerhu a va kayelanga ni magazini ni wun’we. Nhlayo ya timagazini leti fambisiwaka hi n’hweti yi andzile yi va 17 000.

KU YA EMAHLWENI KA NTIRHO HAMBILESWI POSO A YI KAMBERIWA

Hikwalaho ka leswi mfumo a wu tshikileriwa hi vafundhisi va Vujagana ni leswi a wu chavisiwe hi ku va hi nga hlanganyeli etimhakeni ta tipolitiki, valawuri lava kambelaka poso leyi rhumeriwaka va teke tikopi ta lava a va rhumeriwa Xihondzo xo Rindza na Consolation, hi 1940. Ku endliwe xitiviso xa ximfumo xo yirisa timagazini leti. Loko timagazini ti ta ti huma hi le ndzhandzheni wa malwandle, a ti tekiwa ti nga hundziseriwi lomu ti yaka kona.

Nilokoswiritano, vamakwerhu a va swi kuma hi nkarhi swakudya swa vona swa moya. Minkarhi hinkwayo a ku va ni Xihondzo xo Rindza xa Xinghezi lexi a xi ngungumerisiwa xi ya fika erhavini kutani xi kandziyisiwa. George Phillips u tsale a ku: “Loko ntirho wa ha yirisiwile, hi tivonele . . . hi ya hina leswaku Yehovha u sirhelela vanhu va yena hi rirhandzu. A hi si tshama hi kayela magazini ni wun’we wa Xihondzo xo Rindza. Ko tala a hi kuma kopi yin’we ntsena. Minkarhi yin’wana a hi wu kuma eka munhu wo karhi eRhodesia N’walungu kumbe Dzonga [laha sweswi ku nga Zambia na Zimbabwe] kumbe ePortuguese East Africa [laha sweswi ku nga Mozambhiki] kumbe eka n’wamapurasi wo karhi kwala Afrika Dzonga, kumbe eka muendzi la nga ta hi xikepe le Cape Town.”

Hi August 1941, valawuri lava kambelaka poso va teke mapapila hinkwawo lama humaka erhavini va nga vulanga xivangelo xa kona. Endzhakunyana rona lembe rero, holobye wa timhaka ta xikaya u lerise leswaku ku ya tekiwa minkandziyiso hinkwayo ya nhlengeletano etikweni. Siku rin’wana nimixo hi awara ya khume, ku fike maphorisa ya Criminal Investigation Department (CID [Ndzawulo yo Kambisisa Vukhamba]) erhavini hi tilori ma ta teka minkandziyiso hinkwayo. Makwerhu Phillips u teke phepha ra xileriso xexo a ri hlaya hiloko a kuma leswaku a xi nga ri enawini. Mavito ya tibuku leti a ma nga tsariwanga eka xileriso xexo kasi hi ku ya hi nawu wa Government Gazette a ma fanele ma tsariwile.

Hiloko Makwerhu Phillips a kombela maphorisa wolawo leswaku ma pfa ma yimile loko a ha vutisa gqweta, kutani a hatla a endla xikombelo xa leswaku huvo leyi tlakukeke yi sivela xileriso lexi xa holobye wa timhaka ta xikaya xa ku lava ku teka tibuku leti. Xikombelo xa yena xi amukeriwile. Nhlikanhi wolowo se a xi fikile kutani maphorisa wolawo ma muke ximandlamandla. Endzhaku ka masiku ya ntlhanu holobye yoloye u xi surile xileriso xexo a tlhela a riha mali leyi hi yi hakeleke eka gqweta.

Mhaka leyi yo lava ku sivela minkandziyiso ya hina yi hete malembe yo hlayanyana yi ri karhi yi tlhuvutsiwa ehubyeni. Vamakwerhu va fihle minkandziyiso emakaya ya vona. Loko va nga ri na tibuku leti ringaneke ta ku ti fambisa ensin’wini, a va pambula eka tona. Lava a va lava ku dyondza Bibele a va va lomba tibuku teto. Vo tala va amukele ntiyiso hi nkarhi wolowo.

Loko lembe ra 1943 ri ya eku heleni, ku hlawuriwe holobye lontshwa wa timhaka ta xikaya. Hiloko ku endliwa xikombelo xa leswaku tibuku ta hina ti nga yirisiwi kutani xexo xi amukeriwile. Eku sunguleni ka 1944 xileriso xo yirisa tibuku xi suriwile kutani tibuku to tala leti mfumo a wu ti tekile ti vuyiseriwe erhavini.

Xana vakaneti va vugandzeri bya ntiyiso va humelele ku fikela kwihi eka matshalatshala ya vona yo ringeta ku sivela ntirho wa ku chumayela hi Mfumo? Tinhlayo ta lembe ra ntirho ra 1945 ti kombisa leswaku Yehovha u wu katekisile ntirho wa ku tinyiketela wa vanhu va yena vo tshembeka naswona ntirho wu ye emahlweni hi ndlela leyi nga si tshamaka yi voniwa. Hi xiringaniso, vahuweleri va 2 991 va fambise minkandziyiso ya 370 264 va tlhela va fambisa tidyondzo ta Bibele ta 4 777. Loku i ku andza lokukulu loko ku pimanisiwa ni nhlohlorhi ya vahuweleri va 881 hi 1940.

VUYELO BYA NDZETELO WA TIMHAKA TA SWA LE TILWENI

Ku sunguriwa ka Dyondzo ya Vuleteri bya le Tilweni (leyi sweswi yi vuriwaka Xikolo xa Vutirheli bya le Tilweni) hi 1943 ku pfune vamakwerhu vo tala leswaku va leteriwa ku va swivulavuri swa le rivaleni. Ku tlhele ku pfuna vo tala leswaku ntirho wa vona wo chumayela wu veka mihandzu. Hi 1945, se a ku ri ni vo talanyana lava se a va ri swivulavuri swa le rivaleni naswona ku sunguriwe tsima ro nyikela Tinkulumo ta le Rivaleni. Vamakwerhu a va navetisa tinkulumo leti hi ku tirhisa swiphephana ni makhadi ya switiviso.

Piet Wentzeld a a ri jaha leri phayonaka hi nkarhi wolowo. Loko a tsundzuka ta le malembeni wolawo ya le ku sunguleni, u ri: “Mina na Frans Muller hi rhumeriwe eVereeniging leswaku hi ya phayona kona. Loko hi nga si sungula tsima ro nyikela Tinkulumo ta le Rivaleni hi July 1945, ndzi lunghiselele tinkulumo timbirhi eka ta mune leti a ti ta nyikeriwa. Ndzi ye enambyeni siku rin’wana ni rin’wana hi nkarhi wa swakudya ninhlikanhi, kutani ndzi heta awara ndzi ri karhi ndzi praktisa tinkulumo ta mina hi ku vulavula ni mirhi ku kala ku hela n’hweti, ku fikela loko ndzi tiyiseka leswaku ndzi ta swi kota ku yima emahlweni ka vanhu ndzi vulavula.” Loko ku nyikeriwa nkulumo yo sungula le Vereeniging, ku te vanhu va 37 lava tsakelaka. Wolawo ma ve masungulo ya vandlha leri simekiweke hi ku famba ka nkarhi.

Endzhaku ko heta malembe yo tala Piet a ri karhi a endzela mavandlha ni nsati wakwe Lina, va rhamberiwe eBethele. Sweswi i xirho xa Komiti ya Rhavi naswona u hambete a hisekela ntirho wo chumayela, nisweswi wa ha ri xichudeni xa Bibele lexi hisekaka. Lina u love hi February 12, 2004, endzhaku ko heta malembe ya 59 a ri karhi a tirhela Yehovha entirhweni wa nkarhi hinkwawo.

KU KUMA MPFUNO WA RIRHANDZU

Xiendlakalo xin’wana lexi kongomisiweke hi yindlu-nkulu ya le Brooklyn a ku ri ku hlawuriwa ka vavanuna lava a va vuriwa malandza ya vamakwerhu. Ntirho wa vona hi lowu wu endliwaka hi lava namuntlha hi va vulaka valanguteri va swifundzha. A ku hlawuriwa vamakwerhu lava nga tekangiki, lava hanyeke kahle naswona va ri lava hisekaka leswaku va ta kota ku tiyiselela xiyimiso lexi a xi lava leswaku va tshama va khomekile.

Eku sunguleni, mavandlha lamakulunyana a ma endzeriwa masiku mambirhi kumbe manharhu; kasi lamatsongo a ma endzeriwa siku rin’we ntsena. Xisweswo vamakwerhu lava averiweke a va tshama va ri eku fambeni. Hi xitalo a va famba hi swo famba swa mani na mani, va khandziya switimela ni mabazi hi minkarhi leyi nga tolovelekangiki. Loko va endzele vandlha, a va kambela tifayele ta rona hi vukheta. Kambe, xikongomelo xa vona lexikulu a ku ri ku heta nkarhi wo tala ensin’wini ni vamakwerhu ni ku va letela entirhweni wo chumayela.

Un’wana wa lava va hlawuriweke ku va malandza ya vamakwerhu hi 1943 a ku ri Gert Nel, loyi a kumeke ntiyiso loko a ri karhi a dyondzisa exikolweni le Transvaal N’walungu hi 1934. U pfune vahuweleri vo tala naswona vo tala va ha wu tsundzuka ntirho wa yena lowu a wu endleke hi ku tshembeka. A a hisekela ku lwela ntiyiso naswona a lehile a tlhela a lala ni ku languteka onge wa kariha. A a tiveka ngopfu hi ku nga rivali kambe a a va rhandza ngopfu vanhu. A a kota ku sungula ntirho wa nsimu hi awara ya nkombo nimixo kukondza ku va awara ya nkombo kumbe ya nhungu nivusiku a nga kalanga a wisa. Loko a ri karhi a endzela mavandlha, a a famba hi switimela, ku nga khathariseki leswaku xi ta suka hi nkarhi muni; a fika a heta masiku ma nga ri mangani ni vandlha, swi ya hi vukulu bya rona; kutani a hundzela eka leri landzelaka. Hi yona ndlela leyi a a tirha ha yona vhiki rin’wana ni rin’wana. U rhamberiwe eBethele hi 1946 leswaku a ta va muhundzuluxeri wa Xibunu, kutani u tirhe kona hi ku tshembeka kukondza a lova hi 1991. A a ri wo hetelela eka vamakwerhu lava totiweke lava tirheke eBethele ya la Afrika Dzonga. Exikarhi ka 1982 na 1985, vatotiwa van’wana vo tshembeka—vo kota George Phillips, Andrew Jack na Gerald Garrard—va hete pfhumba ra vona ra laha misaveni.

VA TINYIKETELE HANDLE KO TIFELELA

Malandza ya Yehovha ma wu tlangela ntirho lowu endliwaka hi valanguteri va swifundzha ni va miganga swin’we ni vasati va vona, lava tinyiketelaka va nga tifeleli leswaku va tiyisa mavandlha hi tlhelo ra moya. Hi xikombiso, Luke Dladla, u hlawuriwe ku va mulanguteri wa xifundzha hi 1965 kutani sweswi i phayona ra nkarhi hinkwawo. U te: “Sweswi hi 2006 ndzi ni malembe ya 81 hi vukhale naswona nkatanga u na 68, kambe ha ha swi kota ku gonya ni ku rhelela tintshava naswona ha ha pela milambu leswaku hi ya chumayela mahungu lamanene ensin’wini leyi hi yi tirhaka. Se hi hete malembe yo tlula 50 hi ri karhi hi chumayela.”

Andrew Masondo u hlawuriwe ku va mulanguteri wa xifundzha hi 1954. U te: “Hi 1965 ndzi averiwe eBotswana, xiavelo xexo a xi fana ni xa vurhumiwa. A ku ri ni ndlala etikweni hikuva se a ku hele malembe manharhu mpfula yi nga ni. Mina ni nkatanga Georgina hi swi twile leswaku swi njhani ku etlela ni ndlala u tlhela u pfuka u ya ensin’wini u nga fihlulanga. Hi ntolovelo a hi dya kan’we hi siku ninhlikanhi.

“Loko ndzi vuyele eAfrika Dzonga, ndzi hlawuriwe ku va mulanguteri wa muganga kutani ndzi leteriwa hi Ernest Pandachuk. Loko hi lelana u ndzi byele leswi, ‘U nga tshuki u titlakusa eka vamakwerhu, kambe fana ni rihlanga ra maxalana leri voyamisaka nhloko loko maxalana ma wupfile, ku kombisa leswaku ri rhwale swakudya.’”

NHLENGELETANO YO SUNGULA YA XIFUNDZHA

Nhlengeletano ya xifundzha la Afrika Dzonga yi khomiwe hi April 1947, eDurban. Milton Bartlett, u ve thwasana ra ntlawa wa vuntlhanu wa xikolo xa Giliyadi ni murhumiwa wo sungula ku ta la Afrika Dzonga, naswona loko a hlamusela leswi a swi tsakisa hi vamakwerhu lava veke kona enhlengeletanweni leyi, u te: “A swi tsakisa ku vona ndlela leyi Timbhoni ta vantima ti tikhomaka ha yona. A ti basile, ti miyerile, ti languteka kahle, ti vonaka ti tiyimiserile naswona ti tiyimisele ku dyondza swo tala hi ntiyiso, ti wu hisekela ngopfu ntirho wa nsimu.”

Loko vantima va ri karhi va tsakela ntiyiso, ku kumeke mpfuno lowu engetelekeke. Nkandziyiso wo sungula wa Xihondzo xo Rindza hi Xizulu wu kandziyisiwe hi January 1, 1949. Wu kandziyisiwe hi muchini lowutsongo wo gandlisa, lowu a wu gwedliwa hi voko erhavini leri a ri ri eCape Town. Magazini wa kona a wu nga koki mahlo ku fana ni timagazini leti hi nga na tona namuntlha, kambe wu va wundlile vanhu hi tlhelo ra moya. Hi 1950, ku sunguriwe titlilasi to dyondzisa vanhu ku tsala ni ku hlaya hi tindzimi ta tsevu. Titlilasi leti ti pfune madzana ya vamakwerhu lava tiyimiseleke leswaku va kota ku tihlayela Rito ra Xikwembu.

Loko ntirho wo chumayela wu ri karhi wu ya emahlweni, ku ve ni xilaveko xo kuma tindhawu leti faneleke to hlanganyela eka tona. Hiloko hi 1948 ku rhumeriwa phayona eStrand, le kusuhi ni le Cape Town, laha ri veke ni lunghelo ro hlela ku akiwa ka Holo ya Mfumo yo sungula la Afrika Dzonga. Mali yo aka holo leyi yi hume eka makwerhu un’wana wa xisati. George Phillips u te, “A ndzi navela onge ndzi nga nghenisa mavhilwa eka holo leyi leyintshwa, ndzi yi rhendzelekisa etikweni hinkwaro leswaku ndzi khutaza vamakwerhu ku aka Tiholo ta Mfumo leti engetelekeke.” A swa ha ta teka nkarhi wo lehanyana leswaku ku hleriwa ku akiwa ka Tiholo ta Mfumo etikweni.

N’WANGULO LOWU TSAKISAKA EKA MAINDIYA

Exikarhi ka lembe ra 1860 ni ra 1911, a ku ta vatirhi lava nga ta hi kontraka va le eIndiya, lava a va tirha emasin’wini ya mova eNatal. Vo tala a va ha mukanga loko kontraka ya vona yi hela kutani ku ve ni Maindiya—lawa sweswi ma tlulaka miliyoni—lama nga hundzuka vaaki va tiko leri. Eku sunguleni ka va-1950, Maindiya ma sungule ku tsakela ntiyiso wa Bibele.

Velloo Naicker u velekiwe hi 1915 naswona i n’wana wa vumune eka va kaye. Vatswari va yena a va tirha emasin’wini ya mova naswona a va ri Mahindu lama hisekaka. Tidyondzo ta Bibele exikolweni ti n’wi tsakisile naswona loko Velloo a ha ri jaha, munhu un’wana u n’wi nyike Bibele. A a yi hlaya siku rin’wana ni rin’wana kutani a yi heta endzhaku ka malembe ya mune. U tsale a ku: “Tsalwa leri ndzi tsakiseke ngopfu i Matewu 5:6. Loko ndzi ri hlaya, ndzi swi xiyile leswaku Xikwembu xa tsaka loko munhu a ri ni ndlala ya ntiyiso ni ya leswi lulameke.”

Velloo u hetelele a kumiwe hi Timbhoni kutani ti sungula ku dyondza na yena Bibele. U ve Muindiya wo sungula la Afrika Dzonga ku khuvuriwa hi 1954. Mahindu ya laha a a tshama kona hi nkarhi wolowo eActonville, le Gauteng a ma ti venge hi timbilu ta wona hinkwato Timbhoni ta Yehovha naswona munhu wo karhi la dumeke u kale a xungeta Velloo leswaku u ta n’wi dlaya. Velloo u lahlekeriwe hi ntirho wa yena tanihi mininjhere wa bindzu ro hlantswa swiambalo leswi nga hlantswiwiki hi mati hikwalaho ko seketela ntiyiso wa Bibele hi mbilu ya yena hinkwayo. Nilokoswiritano, u hambete a tirhela Yehovha a tshembekile kukondza loko a fa hi 1981. Xikombiso xa yena lexinene xi ve ni vuyelo lebyinene hikuva swirho swo tlula 190 endyangwini wa ka vona (ku katsa ni swa le vukweni byakwe) eka switukulwana swa mune, swi karhi swi tirhela Yehovha.

Gopal Coopsammy a a ri ni malembe ya 14 hi vukhale loko a twa ntiyiso ro sungula eka malume wa yena Velloo. U ri: “Velloo u vulavule hi Bibele na hina vantshwa vo hlayanyana hambileswi a ku nga ri na loyi a ndzi dyondzelaka Bibele hi nkarhi wolowo. Bibele a yi nga tolovelekanga eka mina ndzi nga Muhindu. Kambe swin’wana swa leswi ndzi swi hlayeke eka yona a swi twisiseka. Siku rin’wana ndzi vone Velloo a ya eDyondzweni ya Buku ya Vandlha. Hiloko ndzi kombela ku famba na yena. U pfumerile kutani ku sukela siku rero a ndzi hamba ndzi ya eminhlanganweni. A ndzi lava ku engetela vutivi bya mina bya Bibele hiloko ndzi ya elayiburari kutani ndzi kuma minkandziyiso yin’wana ya Timbhoni ta Yehovha. Ndyangu wa ka hina a wu ndzi kaneta ngopfu kambe minkarhi hinkwayo a ndzi tsundzuka marito ya Pisalema 27:10 lama nge: ‘Loko tatana na manana vo ndzi tshika, Yehovha u ta ndzi teka.’ Ndzi khuvuriwe hi 1955 ndzi ri ni malembe ya 15 hi vukhale.”

Gopal i mulanguteri la ungamelaka evandlheni leri yena ni nsati wa yena Susila va hlanganyelaka eka rona. Hi vumbirhi bya vona va pfune vanhu va kwalomu ka 150 leswaku va va malandza ya Yehovha lama tinyiketeleke. Loko va vutisiwa leswaku va swi kotise ku yini, Gopal u te: “A hi ri ni maxaka yo tala emugangeni wa ka hina kutani ndzi ma chumayerile. Yo tala ma wu amukerile ntiyiso. Naswona a ndzi ri ni bindzu ra mina n’wini kutani sweswo swi ndzi nyike nkarhi lowu engetelekeke wo ya ensin’wini. Ndzi phayone malembe ya mune. Ndzi tirhe hi matimba ensin’wini naswona a ndzi gingiritekela ku vuyela eka vanhu lava tsakelaka.”

RIRHANDZU NI KU LEHISA MBILU SWI VEKA MIHANDZU

Doreen Kilgour u thwase exikolweni xa Giliyadi hi 1956 ivi Isabella Elleray a thwasa hi 1957. Va hete malembe ya 24 va ri karhi va chumayela ensin’wini ya Maindiya ya le Chatsworth, ku nga doroba ra le Durban.

Loko Doreen a hlamusela ndlela leyi a swi ri xiswona ku tirha nsimu leyi, u ri: “A hi fanele hi lehisa mbilu. Maindiya man’wana a ma nga si tshama ma twa hi ta Adamu na Evha. Mahindu i vanhu va malwandla. Eka wona a hi vumunhu ku yimisa muendzi enyangweni. A va tala ku vula va ku, ‘Rhanga hi ku nwa tiya u nga si famba.’ A hi nwa tiya lerova hi ku famba ka nkarhi hi nga ha yi lavi no yi vona. Minkarhi hinkwayo a hi swi teka ku ri singita loko Muindiya a fularhela tidyondzo ta vukhongeri bya yena leti dzimeke timitsu ivi a va mugandzeri wa Yehovha.”

Isabella u rungule ntokoto lowu a ku: “Loko ndzi ri ensin’wini, ndzi vulavule ni wanuna loyi a amukeleke timagazini. Nsati wa yena Darishnie, loyi a a ha ku vuya hi le kerekeni u hlanganyerile ebulweni. A a tlakule xihlangi xa vona. Hi ve ni bulo lerinene kutani ndzi hlela ku tlhela ndzi vuya. Kambe loko ndzi vuyela a ndzi nga ha n’wi kumi Darishnie. Endzhakunyana u ndzi byele leswaku mufundhisi wa yena u n’wi byele leswaku u fanele a famba loko ndzi fika. Mufundhisi u vule leswaku sweswo swi ta endla leswaku ndzi ehleketa leswaku Darishnie a nga tsakeli. Ndzi endzele ndyangu wa ka hina eNghilandhi. Loko ndzi ri kwale, a ndzi ri karhi ndzi ehleketa hi Darishnie. Loko ndzi tlhelela eAfrika Dzonga, ndzi ye ndzi ya n’wi vona. U lave ku tiva lomu a ndzi ri kona. U te: ‘Ndzi nambe ndzi tibyela leswaku u anakanye leswaku a ndzi tsakeli. Ndzi tsake ngopfu ku tlhela ndzi ku vona.’ Hi sungule ku dyondza hambileswi nuna wa yena a a nga dyondzi na hina. Darishnie a a ri xichudeni lexi a xi ri ni torha ra ntiyiso kutani hi ku famba ka nkarhi u khuvuriwile.

“Vukhongeri bya yena byi dyondzisa leswaku wansati la tekiweke u fanele a tsimba ntambhu ya xitshopana leyi nga ni xin’wetsin’wetsi xa nsuku enhan’wini ya yena. Yi vuriwa tali. U fanele a yi susa ntsena loko nuna wa yena a file. Loko Darishnie a lava ku sungula ku chumayela, a a swi tiva leswaku u fanele a susa tali yoleyo. U ndzi vutisile leswaku a endlisa ku yini. Ndzi n’wi byele leswaku u fanele a ya vulavula ni nuna wa yena a twa leswaku yena u ri yini. U vulavule na yena kambe a nga n’wi pfumelelanga leswaku a yi susa. Ndzi n’wi byele leswaku a lehisa mbilu, a rindza loko a tsakile kutani a tlhela a n’wi kombela. Nuna wa yena u hetelele a pfumerile leswaku a yi susa. A hi khutaza swichudeni swa hina swa Bibele leswaku swi tirhisa vutlhari ni ku xixima tidyondzo ta Mahindu kambe hi nkarhi lowu fanaka swi nga pfuki swi fularhele ntiyiso wa Bibele. Hi ndlela yoleyo a swi papalata ku hlundzukisa vanghana ni maxaka ya swona kutani na wona a ma nga hlamali loko swi hundzukela eka vukhongeri byin’wana.”

Loko va vutisiwa leswaku i yini lexi va pfuneke leswaku va tiyisela nkarhi wo leha entirhweni wa vurhumiwa, Doreen u te: “Hi rhandza vanhu. Hi tinyiketele hi ku helela exiavelweni xa hina naswona hi tiphinile swinene.” Isabella u engetele a ku: “Hi ake vuxaka ni vanhu vo tala. A hi nga tsakanga loko hi siya xiavelo xa hina kambe a hi nga ha ri na rihanyo lerinene. Hikwalaho hi xi amukele hi mandla mambirhi xirhambo xo ya tirha eBethele.” Isabella u love hi December 22, 2003.

Varhumiwa lavan’wana na vona lava a va tshama eChatsworth va kume leswaku a va ha swi koti ku ya emahlweni ni swiavelo swa vona ni ku hlayisa kaya ra varhumiwa hikwalaho ka vudyuhari, kutani na vona va vitaniwe eBethele. Vona i Eric na Myrtle va ka Cooke, Maureen Steynberg na Ron Stephens loyi na yena se a nga lova.

NTIRHO LOWUKULU WO AKA

Loko Nathan Knorr na Milton Henschel, lava a va tirha eyindlu-nkulu le Brooklyn, va endzele laha Afrika Dzonga hi 1948, ku endliwe xiboho xa leswaku ku xaviwa xitandi xo aka kaya ra Bethele ni vugandliselo aElandsfontein ekusuhi ni doroba ra Joni. Ntirho lowu wu hetiwe hi 1952. A ku ta va ro sungula leswaku swirho swa kaya ra Bethele swi tshama swin’we ndhawu yin’we. Ku engeteriwe michini yin’wana yo gandlisa ku katsa ni lowu vuriwaka flatbed. Xihondzo xo Rindza a xi kandziyisiwa hi tindzimi ta nhungu kasi Xalamuka! a yi kandziyisiwa hi tinharhu.

Hi 1959 kaya ra Bethele ni muako wa vugandliselo swi kurisiwile. Miako leyi kurisiweke a yi ri yikulu ku tlula leyo sungula. Ku xaviwe muchini lowuntshwa wo gandlisa wa Timson, lowu a wu ri wo sungula wa muxaka lowu erhavini.

Makwerhu Knorr u rhambe vamakwerhu va mune lava humaka eCanada leswaku va ta la Afrika Dzonga va ta pfuneta hi ntirho wo gandlisa: ku nga Bill McLellan, Dennis Leech, Ken Nordin na John Kikot. Va fike hi November 1959. Bill McLellan ni nkatakwe, Marilyn va ha tirha eBethele ya la Afrika Dzonga, kasi John Kikot ni nkatakwe, Laura va le Bethele ya le Brooklyn, eNew York. Ken Nordin na Dennis Leech a va ha tlhelelanga eka rikwavo, va nambe va aka la Afrika Dzonga, va va ni mindyangu. Va hambeta va hoxa xandla swinene entirhweni wa Mfumo. Vana vambirhi va Ken va tirha eBethele ya la Afrika Dzonga.

Muako wa Bethele lowu kurisiweke swin’we ni michini ya kona swi tirhisiwe hi xitalo leswaku swi khathalela ku andza loku yaka emahlweni etikweni. Hi 1952 nhlayo ya vahuweleri la Afrika Dzonga a yi tlula 10 000. Hi 1959, nhlayo yoleyo se a yi tlula 16 776.

KU KONDLETELA VUN’WE BYA VUKRESTE HI NKARHI WA XIHLAWUHLAWU

Leswaku u twisisa swiphiqo leswi vamakwerhu va langutaneke na swona hi nkarhi wa xihlawuhlawu, i swinene ku twisisa ndlela leyi a xi tirha ha yona. Nawu a wu pfumelela vantima, valungu, makhaladi ni Maindiya ku tirha endhawini yin’we emadorobeni, yo tanihi le tifekri, etihofisini ni le tikhefini. Kambe nimadyambu, un’wana ni un’wana a a fanele a tlhelela eka varikwavo. Hi ndlela yoleyo, tinxaka a ti nga pfumeleriwi ku tshama swin’we. Miako hinkwayo a yi fanele yi va ni tindhawu to dyela ni to hlambela leti nga ta vantima ntsena kasi ni valungu ni tinxaka letin’wana a va fanele va va na ta vona.

Loko ku akiwa muako wo sungula wa rhavi le Elandsfontein, nawu a wu pfumelanga leswaku vamakwerhu va vantima, makhaladi ni Maindiya va tshama emuakweni wun’we ni vamakwerhu va valungu. Hi nkarhi wolowo, a ku tale vamakwerhu va valungu eBethele hikwalaho ka swiphiqo leswi a swi ri kona loko ku laviwa mimpfumelelo yo kombelela vamakwerhu va tinxaka letin’wana ku ta tirha edorobeni. Hambiswiritano, a ku ri ni vamakwerhu va 12 va xinuna ni va xisati va vantima ni makhaladi eBethele, ntirho wa vona a ku ri ku hundzuluxela ntsena. Mfumo wu pfumerile leswaku vamakwerhu lava va akeriwa makamara ya ntlhanu endzhaku ka muako lowukulu naswona ma nga hlangani na wona. Kambe hi ku famba ka nkarhi mpfumelelo wolowo wu cinciwile loko milawu ya xihlawuhlawu yi ya yi tikisiwa kutani vamakwerhu a va boheka ku ya tshama elokixini ra le kusuhi, leri a ri ri ekule hi tikhilomitara ta kwalomu ka 20 naswona a va tshama ehositele. Vamakwerhu vambirhi va xisati a va tshama emakaya ya Timbhoni kwale lokixini.

Nawu a wu nga pfumeli nileswaku swirho leswi swa kaya ra Bethele swi dya swin’we ni vamakwavo va valungu hi nkarhi wa swakudya naswona vakamberi va ka masipala a va hamba va ta kambela ku vona loko nawu lowu wu tluriwa. Hambiswiritano, mhaka leyi ya ku va va nga dyi ndhawu yin’we ni vamakwavo va vantima a yi nga va dyisi byi rhelela vamakwerhu va valungu. Hiloko va susa mafasitere lama tolovelekeke kutani va hoxa lama dzwiharisiweke leswaku swirho hinkwaswo swa ndyangu swi ta dya swin’we swi nga kavanyetiwi hi munhu.

Hi 1966, George Phillips u vone swi antswa leswaku a tshika ku tirha eBethele hileswi nsati wakwe Stella a a vabya. Harry Arnott, makwerhu la nga ni vuswikoti u hlawuriwe ku va mulanguteri wa rhavi naswona u hete malembe mambirhi exiavelweni xexo. Ku sukela hi 1968 ku ya emahlweni, Frans Mullere hi yena la veke mulanguteri wa rhavi kutani hi ku famba ka nkarhi a hlawuriwa ku va muungameri wa Komiti ya Rhavi.

BOMO YA WASI YI ENDLA LESWAKU KU VA NI KU ANDZA

Hi 1968 ku humesiwe buku leyi nge Ntiyiso Lowu Yisaka eVuton’wini Lebyi Nga Heriki entsombanweni wa muganga. Ndlela leyi a yi rhandzeka ha yona a yi vitaniwa bomo ya wasi naswona yi ve ni vuyelo lebyinene ensin’wini. Ndzawulo yo Rhumela Tibuku a yi rhumela tibuku ta kwalomu ka 90 000 ensin’wini hi lembe kambe hi lembe ra ntirho ra 1970 yi rhumele tibuku ta 447 000.

Hi 1971, Makwerhu Knorr u tlhele a endzela laha Afrika Dzonga. Enkarhini lowu a ku nga ha ri na ndhawu emiakweni ya Bethele. Hi nkarhi wolowo se a ku ri ni swirho swa 68. Ku kunguhatiwe leswaku miako yi kurisiwa kutani vamakwerhu va tinyiketela ku ta hoxa xandla kumbe va nyikela hi mali entirhweni wo aka. Ntirho wolowo wu hele hi January 30, 1972. Muako wun’wana lowu engeteriweke wu hetiwe hi 1978. Miako leyi hinkwayo leyi engeteriweke yi swi veke erivaleni leswaku Yehovha wa wu seketela ntirho lowu hikuva hi nkarhi wolowo vanhu va Xikwembu a va khome nyarhi hi timhondzo hikwalaho ka valawuri va tiko.

NDZINGO HIKWALAHO KA KU NGA HLANGANYELI ETIMHAKENI TA POLITIKI

Tiko ra Afrika Dzonga ri tshike ku va Xirho xa Matiko lama Khomisaneke na Britain kutani ri va riphabliki hi May 1961. Lowu a wu ri nkarhi wa mpfilumpfilu wa tipolitiki naswona madzolonga a ma ya ma tinyika matimba etikweni. Leswaku mfumo wu kota ku lawula xiyimo lexi, wu kucetele moya wa ku rhandza tiko kutani leswi swi endle leswaku Timbhoni ta Yehovha ti koka exilogweni emalembeni lama landzeleke.

Ku hundze malembe yo tala Timbhoni ta Yehovha ti nga sindzisiwi ku nghenela vusocha. Kambe sweswo swi xaxile eku heleni ka va-1960 loko nyimpi yi ya yi tinyika matimba exikarhi ka tiko leri ni ra Namibia swin’we ni ra Angola. Ku simekiwe nawu lowuntshwa, lowu a wu lava leswaku majaha hinkwawo ya valungu, lama hanyeke kahle ma nghenela vusocha. Vamakwerhu lava aleke ku byi nghenela va kume xigwevo xo pfaleriwa masiku ya 90 ekhotsweni ra masocha.

Mike Marx a a ri un’wana wa ntlawa wa vamakwerhu lava a va pfaleriwe ekhotsweni, lava lerisiweke ku ambala yunifomo ya vusocha ni swihuku swa kona. U ri: “Hi arile hikuva a hi nga swi lavi ku tekiwa tanihi masocha. Mufambisi wa masocha u lerise leswaku hi tsoniwa swilo swo karhi, hi pfaleriwa hexe ni leswaku swakudya swa hina swi hungutiwa.” Leswi a swi vula leswaku vamakwerhu a va nga ta pfumeleriwa ku rhumela mapapila kumbe ku nyikiwa mapapila lawa va rhumeriweke wona, a va nga ta endzeriwa kumbe va va ni tibuku to hlaya handle ka Bibele. Swakudya leswi hungutiweke—leswi a swi nyikiwa vabohiwa lava swi nga tshembisiki leswaku va ta kala va hundzuka emahanyelweni ya vona—a swi katsa ku heta masiku mambirhi u nyikiwa mati ni hafu ya lofo ra xinkwa hi siku, ivi u heta masiku ya nkombo u nyikiwa swakudya leswi nyikiwaka masocha, endzhaku ka sweswo u tlhela u heta masiku mambirhi u nyikiwa mati ni hafu ya lofo ra xinkwa. Hambi ku ri swakudya leswi vona a va swi teka swi ri leswinene a swi nga nyawuli naswona a swi nga aki miri.

Ku endliwe matshalatshala hinkwawo leswaku vamakwerhu va tshika vutshembeki bya vona. Makwerhu ha un’we a a pfaleriwa exikamaraneni xa khotso. Minkarhi yin’wana vamakwerhu a va nga pfumeleriwi ni ku ya hlamba miri. Ematshan’weni ya sweswo, makwerhu ha un’we a a nyikiwa bakiti ra xihambukelo ni ra ku hlambela eka rona. Hi ku famba ka nkarhi va pfumeleriwile ku ya hlamba miri.

Keith Wiggill u ri: “Siku rin’wana loko hi heta ku hlamba hi mati yo titimela hi xixika, varindzi va hi tekele mibedo ya hina ni maxuka. Va ala nileswaku hi ambala swiambalo swa hina kutani hi lo ambala maburuku yo koma ni swikipa ntsena. Hi etlele ehansi esemendheni yo titimela hi funengele mathawula yo tsakama. Nimixo, ndhuna ya masocha yi hlamarile loko yi vona ndlela leyi a hi tsake ha yona naswona ku nga ri na loyi a vabyaka. Yi pfumerile leswaku evusikwini byebyo byo titimela hi lo hlayisiwa hi Xikwembu xa hina.”

Loko vamakwerhu va ri kusuhi ni ku heta xigwevo xa vona xa masiku ya 90, va yisiwe ehubyeni hileswi va aleke ku ambala yunifomo kumbe ku leteriwa ku va masocha swin’we ni vabohiwa lavan’wana lava pfaleriweke ekhotsweni ra masocha. Hiloko va tlheriseriwa ekhotsweni. Valawuri va swi veke erivaleni leswaku va tiyimisele ku gweva vamakwerhu kukondza va va ni malembe ya 65 hi vukhale, kutani hi nkarhi wolowo va ta va va nga ha faneleki ku va masocha.

Hi 1972, endzhaku ka ntshikilelo wa tiko ni wa tipolitiki, nawu lowu wu cincile. Vamakwerhu a va gweviwa kan’we naswona xigwevo xa kona a xi ringana ni nkarhi lowu masocha ma wu hetaka ma ri eku leteriweni. Eku sunguleni xigwevo xa kona a ku ri tin’hweti ta 12 ku ya eka ta 18. Hi ku famba ka nkarhi xi engeteriwile xi va malembe manharhu ivi ma hetelela ma ri tsevu. Loko nkarhi wu ri karhi wu famba, valawuri a va nga ha ri tiyisi ngopfu voko kutani vamakwerhu a va pfumeleriwa ku khoma nhlangano kan’we hi vhiki.

Loko vamakwerhu va pfaleriwile, a va xi rivalanga xileriso xa Kreste xo endla vanhu va va vadyondzisiwa. (Mat. 28:19, 20) A va chumayela vabohiwa-kulobye, valawuri ni van’wana lava a va hlangana na vona. Ku hundze nkarhi wo karhi va pfumeleriwa ku chumayela mahungu lamanene hi ku tsala mapapila hi Mugqivela nindzhenga.

Ku ve ni nkarhi lowu valawuri va masocha va leriseke leswaku Timbhoni ta 350 ti dya ni vabohiwa-kulobye va 170. Khotso leri vamakwerhu a va pfaleriwe eka rona a ku ri yona nsimu ntsena leyi Timbhoni timbirhi a ti fanele ti chumayela munhu un’we kambe a swi yanga kule, valawuri va tlhele va endla xiboho xa leswaku vamakwerhu va dya va ri voxe.

VUJAGANA NI MHAKA YA KU NGA HLANGANYELI ETIMHAKENI TA POLITIKI

Xana tikereke ta Vujagana ti angurise ku yini emhakeni ya ku sindzisiwa vusocha? Hi July 1974, Huvo ya Tikereke ta Afrika Dzonga (South African Council of Churches [SACC]) yi endle xiboho emhakeni yo ala ku ya enyimpini hileswi ripfalo ra munhu ri nga n’wi pfumeleriki. Hambiswiritano, ematshan’weni yo seketela vonelo ra vukhongeri emhakeni leyi, xiboho xa yona a xi voyamele eka tipolitiki. Yi seketele mhaka ya ku ala ka munhu ku ya enyimpini hileswi ripfalo ra yena ri nga n’wi pfumeleliki, yi vula leswaku masocha ma lwela “vanhu lava nga ni xihlawuhlawu” kutani nyimpi ya vona a yi nga lulamanga. Tikereke ta mabunu swin’we ni mintlawa yin’wana ya tikereke, a ti nga pfumelelani ni xiboho lexi endliweke hi huvo ya SACC.

Kereke ya Dutch Reformed yi yime ni mfumo ni leswi vuthu ra wona ri tiyimiseleke ku swi endla. A yi pfumelelananga ni xiboho xa huvo ya SACC, yi vule leswaku xi kaneta leswi vuriwaka eka Varhoma ndzima 13. Ntlawa wun’wana wa vukhongeri lowu nga pfumelelanangiki ni huvo ya SACC i vafundhisi va Manghezi lava a va tirhela Vuthu ra Masocha ya Afrika Dzonga, lava van’wana va vona a va ri swirho swa tikereke ta huvo ya SACC. Va yime hi rito rin’we va sola xiboho lexi kutani va ku: “Hi . . . kombela leswaku xirho xin’wana ni xin’wana xa kereke ya hina ngopfu-ngopfu majaha, va nga sindzisiwi hi munhu ku va masocha ya tiko.”

Ku tlula kwalaho, swirho swo hambana-hambana swa tikereke ta huvo ya SACC a swi nga tiveki leswaku swi yime kwihi emhakeni ya ku va munhu a ala ku ya evusocheni hileswi ripfalo ra yena ri nga n’wi pfumeleliki. Buku leyi nge War and Conscience in South Africa yi ri: “Tikereke to tala . . . a ti swi kotanga ku hlamusela swirho swa tona lomu ti yimeke kona emhakeni leyi, hi nga ha vuli hi ku swi khutaza leswaku swi nga hlanganyeli enyimpini.” Buku leyi yi kombisa leswaku ku angula ka mfumo hi vukarhi eka xiboho lexi endliweke hi huvo ya SACC, ivi wu veka nawu wo tika, swi endle leswaku tikereke ti kanakana ku yima ti tiyile ni vonelo ra tona. Yi te: “Matshalatshala yo ringeta ku sindzisa kereke leswaku yi teka goza leri tiyeke ma be hansi.”

Kambe buku leyi yi te: “Vanhu vo tala lava pfaleriweke hikwalaho ka leswi mapfalo ya vona ma nga va pfumeleriki ku ya enyimpini i Timbhoni ta Yehovha.” Yi engete yi ku: “Timbhoni ta Yehovha ti seketela mhaka ya mfanelo ya munhu hi yexe yo ala ku hlanganyela eka muxaka wun’wana ni wun’wana wa nyimpi hileswi ripfalo ra yena ri nga n’wi pfumeleriki.”

Ku ala ka Timbhoni ku sekeriwe hi ku helela emhakeni ya vukhongeri. Hambileswi ti pfumelaka leswaku “valawuri lava nga kona va vekiwe hi Xikwembu eswiyin’weni swa vona leswi hikiweke,” kambe a ti hlanganyeli etimhakeni ta politiki. (Rhom. 13:1) Ti seketela Yehovha hi mbilu ya tona hinkwayo ku nga yena la paluxeke eRitweni ra yena, Bibele, leswaku vagandzeri va yena va ntiyiso a va nge pfuki va khome matlhari va ya dlaya vanhu.—Esa. 2:2-4; Mint. 5:29.

Endzhaku ka loko ku hundze malembe yo hlayanyana vamakwerhu va ri karhi va pfaleriwa ekhotsweni, swi ve erivaleni leswaku Timbhoni ta Yehovha a ti nge pfuki ti fularhele langutelo ra tona ra ku nga hlanganyeli eka swa tipolitiki leswaku ti balekela ku khomiwa hi ndlela ya tihanyi. Ku tlula kwalaho, khotso leri a ti pfaleriwa eka rona a ri tele hi vabohiwa naswona vaaka-tiko a va nga swi rhandzi leswi endlekaka kwale khotsweni. Valawuri van’wana a va sindzisa leswaku vamakwerhu va ya pfaleriwa emakhotsweni lama tolovelekeke.

Kambe, valawuri van’wana lava a va twela vamakwerhu vusiwana va arile. A va va xixima hikwalaho ka mahanyelo ya vona lamanene. Phela loko vamakwerhu lava a vo pfaleriwa emakhotsweni lama tolovelekeke a va ta va ni rhekhodo ya vugevenga. Nakambe a va ta langutana ni swiyimo swo biha ngopfu naswona a va nga ha pfinyiwa. Hiloko ku endliwa malunghiselelo ya leswaku va tirhela tiko eka tindzawulo ta mfumo leti mintirho ya tona yi nga khumbhaniki helo ni vusocha. Loko se swilo swi yime hi nhloko hi tlhelo ra tipolitiki laha tikweni hi va-1990, yi tshikiwile mhaka ya ku sindzisa valungu ku ya evusocheni.

Xana vamakwerhu lava ha riki vantshwa yi va khumbhe njhani mhaka ya ku pfaleriwa nkarhi wo leha emalembeni ya vuntshwa bya vona? Vo tala va tiendlele vito lerinene eka Yehovha hi ku n’wi tirhela hi ku tshembeka kutani va tirhisa nkarhi lowu hi vutlhari ku dyondza Rito ra Xikwembu ni ku kula emoyeni. Cliff Williams u ri: “Ku pfaleriwa ekhotsweni ra masocha ku cince vutomi bya mina hilaha ku heleleke. Leswi swi nga namba swi va erivaleni leswaku Yehovha wa ndzi seketela naswona wa ndzi katekisa hi nkarhi wa ku pfaleriwa ka mina, ndzi susumeteleke ku endla leswi engetelekeke leswaku ndzi ta yisa ntirho wa Mfumo emahlweni. Endzhakunyana ka ku ntshunxiwa ka mina hi 1973, ndzi sungule ku va phayona ra nkarhi hinkwawo kutani haxawa xa kona ndzi sungula ku tirha eBethele, laha ndza ha riki kona ninamuntlha.”

Stephen Venter, loyi a a ri ni malembe ya 17 hi vukhale loko a pfaleriwa, u te: “A ndzi ri muhuweleri la nga si khuvuriwaka naswona a ndzi nga ri na vutivi byo nyawula hi ntiyiso. Nseketelo wa moya lowu ndzi wu kumeke eka tindzima ta Bibele leti a hi bula hi tona siku ni siku loko hi ri karhi hi pholicha fulorho, minhlangano ya nkarhi na nkarhi, ni dyondzo ya Bibele leyi a ndzi fambiseriwa yona hi makwerhu la kuleke hi tlhelo ra moya, swi ndzi pfunile leswaku ndzi kota ku tiyisela. Hambileswi minkarhi yin’wana swiyimo a swi tika, kambe swo tala swa swona a ndza ha swi tsundzuki! Entiyisweni, malembe manharhu lawa ndzi ma heteke ndzi pfaleriwile, hi wona yo antswa ngopfu evuton’wini bya mina. Ntokoto wolowo wu endle leswaku ndzi va wanuna. Ndzi kote ku tiva Yehovha, kutani sweswo swi ndzi susumetele ku nghenela ntirho wa nkarhi hinkwawo.”

Ku pfaleriwa ka vamakwerhu swi nga fanelanga ku pfunile. Gideon Benade loyi a endzeleke vamakwerhu loko va ha pfaleriwile u tsale a ku: “Loko munhu a anakanyisisa hi leswi endlekeke hi nkarhi wolowo, u vona ndlela leyi vanhu vo tala va koteke ku chumayeriwa ha yona.” Ku tiyisela ka vamakwerhu ni swiviko swo tala leswi vikeke ta ku tengisiwa ni ku gweviwa ka vona, swi endle leswaku mhaka leyi ya ku nga hlanganyeli ka Timbhoni ta Yehovha etimhakeni ta tipolitiki, yi nga rivaleki eka masocha ni le ka tiko hinkwaro.

VUTSHEMBEKI BYA VAMAKWERHU VA VANTIMA

Loko mfumo wa xihlawuhlawu wa ha ku sungula, miringo ya ku nga hlanganyeli etimhakeni ta tipolitiki leyi vamakwerhu va vantima va langutaneke na yona a yi nga fani ni ya vamakwerhu va valungu. Hi xikombiso, vantima a va nga sindzisiwi ku nghenela vusocha. Kambe, loko mintlawa ya tipolitiki ya vantima yi sungula ku lwa ni mfumo wa xihlawuhlawu, Timbhoni leti nga vantima ti langutane ni miringo leyi tsemaka nhlana. Tin’wana ti dlayiwile, tin’wana ti biwile kasi tin’wana ti balekile emakaya ya tona kutani nhundzu ya tona yi sala yi hisiwa—ntsena hileswi ti nga hlanganyelangiki etimhakeni ta tipolitiki. Ina, a ti tiyimiserile ku yingisa xileriso xa Yesu xa ku nga vi “xiphemu xa misava.”—Yoh. 15:19.

Mintlawa yin’wana ya tipolitiki a yi sindzisa leswaku un’wana ni un’wana emugangeni a xava khadi ra politiki. Vayimeri va mintlawa yoleyo a va ya emakaya ya vanhu, va ya lava mali yo xava swibamu kumbe yo ya lahla vanhu va vona lava feke loko va ri karhi va lwa ni maphorisa ni masocha ya valungu. Hikwalaho ka leswi vamakwerhu va vantima a va ala hi ku titsongahata ku humesa mali yoleyo, va hehliwe hi ku va tinhlorhi ta mfumo wa xihlawuhlawu. Loko va ri ensin’wini va hlaseriwile ni ku hehliwa hi ku hangalasa tidyondzo ta mavunwa ta mabunu.

Hi xikombiso, Elijah Dlodlo u tshike ntirho lowu nga ni mali emintlangwini leswaku a ta tinyiketela ku va nandza wa Yehovha. Hiloko ku pfuka hasahasa emigangeni ya vantima loko ka ha sele mavhiki mambirhi leswaku ku va ni nhlawulo wo sungula wa xidimokrati la Afrika Dzonga. Vandlha leri Elijah a a hlanganyela eka rona ri endle xiboho xo ya tirha nsimu leyi nga le kulenyana, leyi tirhiwaka hi xiwelo. Elijah loyi a ka ha ku hundza tin’hweti timbirhi a khuvuriwile, a a averiwe ku tirha ni vafana vambirhi lava a va ri vahuweleri lava nga khuvuriwangiki. Loko va ri karhi va vulavula ni manana un’wana ekaya rakwe, ku te ntlawa wa vantshwa va vandla ro karhi ra politiki wu fika wu va rhendzela. Murhangeri wa kona u tlakuse sambhoko a ku: “Mi endla yini laha?”

N’wini wa muti u te: “Hi karhi hi bula hi Bibele.”

Murhangeri loyi a a karihile u n’wi honisile kutani a byela Elijah ni vafana lavambirhi a ku: “N’wina vanharhu hi joyineni. Lowu a hi nkarhi wa Bibele; i nkarhi wo lwela timfanelo ta hina.”

Elijah u hlamule hi xivindzi a ku, ‘Sweswo a swi nge koteki hikuva hi tirhela Yehovha.’

Hiloko murhangeri wa ntlawa lowu a susumeta Elijah ivi a sungula ku n’wi namulela hi sambhoko. Loko a ri karhi a n’wi ba a a huwelela a ku, “Hi joyineni!” Endzhaku ko biwa kan’we, Elijah a nga ha twanga ku vava. U tiyisiwe hi marito ya muapostola Pawulo la vuleke leswaku Vakreste hinkwavo va ntiyiso “va ta xanisiwa.”—2 Tim. 3:12.

Murhangeri loyi u kale a karhala kutani a n’wi tshika. Hiloko un’wana exikarhi ka vona a sola murhangeri wa vona, a vula leswaku Elijah a nga tshami emugangeni wa ka vona. Kutani ntlawa lowu wu avana ivi wu sungula ku lwa hi xiwona, muhloti wa tinyarhi ti vuya hi yena eka murhangeri loyi, a nga biwanga ra lani! Hi nkarhi wolowo Elijah ni vafana lavambirhi va nambe va tsema va ri vona. Ndzingo lowu wu tiyise ripfumelo ra Elijah kutani u hambete a endla nhluvuko tanihi muchumayeri wa mahungu lamanene la nga ni xivindzi. Namuntlha u tekile, u ni vana naswona i nkulu evandlheni ra ka vona.

Vamakwerhu va xisati va vantima va ve ni xivindzi lexikulu na vona loko va sindzisiwa ku tshika ku chumayela. Un’wana wa vona i Florah Malinda. Maki, n’wana wa yena wa nhwanyana la khuvuriweke, u hisiwe a kala a fa hi ntshungu wa vantshwa hileswi a ringeteke ku lwela buti wa yena loyi a aleke ku va xirho xa ntlawa wa politiki. Hambileswi Florah a lahlekeriweke hi n’wana wa yena hi ndlela leyi yo vava, a nga dyiwanga hi mbitsi, kambe u ye emahlweni a chumayela Rito ra Xikwembu emugangeni wa ka vona. Siku rin’wana, vayimeri va ntlawa wa politiki lowu nga dlaya n’wana wa yena va n’wi sindzise leswaku a va joyina, loko a nga va joyini va ta n’wi funyisa buwa. Vaakelani va n’wi lamulerile, va vula leswaku a nga hlanganyeli eka tipolitiki kambe u pfuna vanhu leswaku va dyondza Bibele. Leswi swi pfuxe mholovo exikarhi ka ntlawa lowu kutani wu hetelela wu tshike Florah a tifambela. Hi nkarhi wolowo wa ndzingo ku ta fikela sweswi, Florah u tshame a tshembekile a ri phayona ra nkarhi hinkwawo.

Makwerhu la nga phayona ra nkarhi hinkwawo u hlamusela leswi humeleleke loko a ri karhi a ya ensin’wini hi bazi. Jaha rin’wana leri hisekelaka tipolitiki ri n’wi susumetile, ri vutisa leswaku ha yini a xavisela vantima tibuku ta Mabunu. Loko makwerhu loyi a hlamusela leswi humeleleke endzhaku ka sweswo u ri: “U ndzi sindzise ku ti lahla hi fasitere ra bazi. Leswi ndzi aleke, u ndzi phamase hi mpama ivi a ndzi hisa rhama hi sigarete. A ndzi endlanga nchumu. Hiloko a teka nkwama wa mina wa tibuku a wu lahla hi fasitere. U tlhele a koka thayi ya mina a vula leswaku i swiambalo swa valungu. U hambete a ndzi rhuketela ni ku ndzi poyila, a vula leswaku vanhu vo fana na mina va faneriwa hi ku hisiwa va ri karhi va hanya. Yehovha u ndzi ponisile hikuva bazi ri fike ri yima kutani ndzi chika a nga ndzi endlanga nchumu. Sweswo a swi ndzi hetanga matimba yo ya emahlweni ni ntirho wo chumayela.”

Rhavi ra Afrika Dzonga ri amukele mapapila yo tala lama humaka eka vamakwerhu ni le mavandlheni, va hlamusela ndlela leyi vamakwerhu va vantima va tshameke va tshembekile ha yona. Rin’wana a ri huma eka nkulu wa vandlha ro karhi eKwaZulu-Natal. Ri te: “Hi mi tsalela ku mi tivisa ta rifu ra makwerhu la rhandzekaka Moses Nyamussua. A a tirha ku hiselela ni ku lunghisa timovha. Siku rin’wana u komberiwe hi ntlawa wa politiki leswaku a hiselela swibamu swa wona leswi wu nga lo tiendlela, kambe u arile. Hiloko ntlawa lowu wu va ni nhlengeletano hi ti-16 ta February 1992 kutani wu ya lwa ni valala va wona. Madyambu wolowo, loko swirho swa ntlawa wolowo swi huma enyimpini, swi hlangane ni makwerhu loyi a ya exitolo. Hiloko swi n’wi dumela hi matlhari swi n’wi dlaya. Ha yini swi endle tano? Swi te: ‘U ale ku hiselela swibamu swa hina kutani swirho-kulorhi swi file hikwalaho ka wena.’ Mhaka leyi yi va tseme nhlana ngopfu vamakwerhu, kambe ha ha ta ya emahlweni ni ntirho wa hina wo chumayela.”

NKANETO ESWIKOLWENI

Ku pfuke swiphiqo eswikolweni swa le malokixini hileswi vana va Timbhoni va aleke ku hlanganyela eku khongeleni ni le ku yimbeleleni ka tinsimu ta vukhongeri nimixo. Leswi a swi nga ri xiphiqo eswikolweni swa valungu. Vatswari va vamakwerhu lava nga valungu a vo tsala papila leri hlamuselaka xiyimo xa vona kutani vana va vona a va tshikiwa. Kambe, eswikolweni swa vantima, ku ala ku hlanganyela eminkhubyeni ya vukhongeri a swi vula leswaku u lwa ni nawu wa xikolo. Vadyondzisi a va nga swi tivi leswaku vana va ni lunghelo ro ala ku hlanganyela. Loko vatswari lava nga Timbhoni va hlamusele leswaku vana va vona a va nge hlanganyeli etimhakeni to tano, vadyondzisi a va vula leswaku a swi nge pfuki swi kotekile sweswo.

Valawuri va swikolo va sindzise vana va Timbhoni leswaku va va kona loko ku khongeriwa nimixo hikuva a ku endliwa switiviso leswi khumbaka timhaka ta xikolo. Vana va Timbhoni a va ya kutani va fika va yima va nga yimbeleli naswona va nga khongeli. Vadyondzisi van’wana a va famba-famba exikarhi ka vana ku vona loko ku ri ni lava va nga tsipangiki loko ku ri karhi ku khongeriwa niloko va nga yimbeleli tinsimu ta vukhongeri. A swi tsakisa ku tiva leswaku vana lava, lava van’wana va vona a va ri vatsongo, va ve ni xivindzi xo tshama va tshembekile.

Endzhaku ka loko vana vo tala va hlongoriwile eswikolweni, vamakwerhu va teke goza ro yisa mhaka leyi ehubyeni. Hi August 10, 1976, Huvo leyi Tlakukeke ya le Joni yi endle xiboho eka nandzu wa nkoka lowu a wu khumba vana va xikolo va 15 lava dyondzaka exikolweni xin’we. Xiboho xa kona a xi hlayekisa xileswi: “Valawuri va xikolo . . . va honise timfanelo ta vatswari va vana lava, to ala ku hlanganyela exikhongelweni ni ku yimbelela tinsimu ta vukhongeri, nakambe . . . a swi le nawini ku va alela ni ku va hlongola.” Loku ku ve ku hlula lokukulu ehubyeni kutani mhaka leyi yi hetelele yi lulamisiwile eswikolweni hinkwaswo leswi khumbekaka.

SWIPHIQO SWIN’WANA ESWIKOLWENI

Vana vo tala va valungu lava nga Timbhoni, va langutane ni miringo yin’wana ya vutshembeki, leyi endleke leswaku va hetelela va hlongoriwile eswikolweni. Mfumo wa xihlawuhlawu a wu lava leswaku vana va valungu va seketela xikongomelo xa wona. Hi 1973 mfumo wu simeke nongonoko lowu vuriwaka Ku Lunghiselela Vantshwa. A wu katsa ku macha, ku tilwela ni mintirho yin’wana leyi kombisaka ku rhandza ngopfu tiko.

Vatswari van’wana lava nga Timbhoni va yise mhaka leyi ehubyeni kutani yi yisiwa eka holobye wa dyondzo kambe ko fana ni kwala. Holobye yi yime hi leswaku nongonoko lowu wa Ku Lunghiselela Vantshwa wu dyondzisa hi ta ntumbuluko ntsena. Mfumo wu endle leswaku Timbhoni ta Yehovha ti vengiwa hikwalaho ka mhaka leyi. Eka swikolo swin’wana, tinhloko ta swikolo a ti nga tiyisi voko emhakeni leyi, kutani a ti tshika vana va Timbhoni va nga hlanganyeli eka swilo leswi lwisanaka ni matsalwa leswi nongonoko lowu a wu lava leswaku swi endliwa, kambe eka swikolo swin’wana vana a va hlongoriwa.

Vatswari vo tala lava nga Vakreste a va nga ri na yona mali yo yisa vana va vona eswikolweni leswi nga riki swa mfumo. Vatswari van’wana va hlele leswaku vana va vona va dyondza va ri ekaya. Timbhoni leti a ti ri vadyondzisi a ti pfuna ku dyondzisa vana emakaya ya vona. Nilokoswiritano, vana vo tala lava hlongoriweke exikolweni a va swi kotanga ku heta xikolo. Hambiswiritano, va vuyeriwile hi dyondzo ya Matsalwa leyi va yi dyondzeke ekaya ni le vandlheni. (Esa. 54:13) Vo hlayanyana va vona va nghenele ntirho wa nkarhi hinkwawo. Vantshwa lava, lava nga ni xivindzi va tsaka leswi va tiyiseleleke miringo, va tshembe Yehovha hi mbilu hinkwayo. (2 Pet. 2:9) Hi ku famba ka nkarhi, xiyimo xa tipolitiki xi cincile etikweni kutani vana va Timbhoni a va nga ha hlongoriwi eswikolweni loko va ala ku hlanganyela emintirhweni leyi khumbaka ku rhandza tiko ngopfu.

XIHLAWUHLAWU NI MINTSOMBANO YA HINA

Leswaku hi pfumelelana ni milawu ya Afrika Dzonga, vamakwerhu a va fanele va khoma mintsombano hi ku ya hi tinxaka ta vona. Ntsombano wo sungula lowu tinxaka hinkwato ti hlanganeke endhawini yin’we eka wona, a ku ri wa matiko yo hambana-hambana lowu a wu khomeriwe eXitediyamu xa Wembley, eJoni, hi 1952. Hi nkarhi wolowo Makwerhu Knorr na Makwerhu Henschel va endzele la Afrika Dzonga kutani va nyikela tinkulumo entsombanweni lowu. Leswaku ku nga tluriwi milawu ya mfumo wa xihlawuhlawu, vanhu a va fanele va tshama hi ku ya hi tinxaka ta vona. Valungu a va tshame hi le vupela-dyambu bya xitediyamu kasi vantima va tshame hi le vuxeni ivi makhaladi ni Maindiya va tshama hi le n’walungwini. A va nga fanelanga va hlangana ni hi nkarhi wa swakudya. Hambileswi ku veke ni swipimelo sweswo, Makwerhu Knorr u tsale hi ta ntsombano wolowo a ku: “Lexi tsakisaka hileswaku hinkwerhu a hi ri exitediyamu xin’we, hi gandzela Yehovha hi ndlela yo kwetsima.”

Hi January 1974, ku khomiwe mintsombano yinharhu eJoni, wun’we wa vantima, wun’we wa makhaladi ni Maindiya ni wun’we wa valungu. Hambiswiritano, hi siku ro hetelela ku endliwe malunghiselelo yo hlawuleka: Tinxaka hinkwato a ti fanele ti hlangana eXitediyamu xa Rand eJoni leswaku ti ya yingisela xiyimiso xa nindzhenga kwale. Vanhu hinkwavo lava a va ri kona a va ri 33 408. Xolexo a ku ri xiendlakalo xo hlawuleka hakunene! Entsombanweni lowu vanhu va tinxaka to hambana-hambana a va kota ku hlangana ni ku tshama swin’we va ntshunxekile. Nakambe a ku ri ni vaendzi vo tala vo huma eYuropa, ku nga swona leswi endleke leswaku xiendlakalo lexi xi nga rivaleki. Xana swi kotekise ku yini? Handle ko swi xiya, vamakwerhu lava hleleke ntsombano lowu va hirhe xitediyamu lexi tirhiseriwaka swiendlakalo leswi hlanganisaka vanhu va tinxaka to hambana-hambana, naswona a swi kalanga swi lava leswaku va kuma mpfumelelo wo hlawuleka wo khoma xiyimiso lexi xa nindzhenga.

KU HLANGANA HAMBILOKO KU RI NI XIHLAWUHLAWU

Emalembeni lama hundzeke, ku endliwe malunghiselelo yo khoma ntsombano wa tinxaka to hambana-hambana eJoni. Hambiswiritano, mutirhela-mfumo un’wana wa le Pitori u endzele tihofisi ta mfumo ta le Joni, laha timhaka ta vantima ti tirhiwaka kona kutani a xiya leswaku ndhawu ya Mofolo Park yi hirhiwe hi Timbhoni ta Yehovha leswaku ti ta khoma ntsombano naswona yi ta tirhisiwa hi vamakwerhu va vantima.

U vike mhaka leyi etihofisi-nkulu ta le Pitori kutani Ndzawulo ya Timhaka ta Vantima yi namba yi teka goza hi ku hatlisa ro sula xikombelo xexo, yi vula leswaku Timbhoni i “vukhongeri lebyi nga tiviwiki.” Hi nkarhi lowu fanaka vamakwerhu va valungu va hirhe Rivala ra Nkombiso ra Milner Park, leri nga le xikarhi ka doroba ra Joni, kutani vamakwerhu va makhaladi va hirha Xitediyamu xa Union lexi nga le tlhelo ra vupela-dyambu bya doroba.

Vamakwerhu vambirhi va le Bethele va yile va ya vonana ni holobye la tamelaka timhaka leti, loyi a a ri mufundhisi wa Kereke ya Dutch Reformed. Va n’wi byele leswaku i khale Timbhoni ti ri karhi ti khoma mintsombano eMofolo Park ni leswaku vamakwerhu va valungu ni va makhaladi va ta khoma mintsombano ya vona etindhawini tin’wana, ivi va vutisa leswaku ha yini vamakwerhu va vantima va nga pfumeleriwi ku hlangana eMofolo Park? A ku vanga ni nhlanga leyi balekaka ngati, mufundhisi u yime hi ra tolweni.

Leswi Mofolo Park yi nga le vupela-dyambu bya doroba ra Joni, vamakwerhu lavambirhi va endle malunghiselelo yo khoma ntsombano etlhelo ra le vuxeni bya doroba ra Joni, laha a ku ri ni lokixi lerikulu ra vantima. Va yile va ya vulavula ni mukongomisi wa ndhawu yoleyo kambe a va n’wi byelanga leswaku va vulavule ni holobye luya wa le Pitori. U va twele vusiwana loko va kombela ndhawu leyi ya ntsombano. Hiloko a hlela leswaku va tirhisa Xitediyamu xa Wattville. Xitediyamu lexi a xi ri ni switulu swo hlawuleka swa vahlaleri kasi eMofolo Park a swi nga ri kona.

Vamakwerhu hinkwavo va tivisiwe hi ku hatlisa hi ta ku cinca loku ka ndhawu ya ntsombano. Wu fambe kahle naswona a ku ri ni vanhu va 15 000 kasi a hi kavanyetiwanga hi munhu wa le tihofisini ta Pitori. Ku hundze malembe yo hlayanyana endzhaku ka sweswo vamakwerhu va ri karhi va khomela mintsombano eXitediyamu xa Wattville ku nga ri na lexi va kavanyetaka.

KU SIMEKIWA KA VANDLA RA LE NAWINI

Hi January 24, 1981, Huvo leyi Fumaka yi lerise leswaku ku simekiwa vandla ra le nawini leri nga ni swirho swa 50: ku nga Timbhoni ta Yehovha ta Afrika Dzonga. Vandla leri ra swa nawu ri pfunile leswaku timhaka ta swa moya ti yisiwa emahlweni hi tindlela to hambana-hambana.

Ku hele malembe yo tala rhavi ri ri karhi ri ringeta ku kuma mpfumelelo wa leswaku Timbhoni ta Yehovha ti va ni vatsarisi va vukati kambe wu nga kumeki. Frans Muller u ri: “Minkarhi hinkwayo vatirhela-mfumo a va nga pfumeli ku hi nyika mpfumelelo, va vula leswaku va vona onge vukhongeri bya hina a byi faneleki naswona a byi nge swi koti ku byarha vutihlamuleri bya ku va ni vatsarisi va vukati.”

Ku engetela kwalaho, ku pfumaleka ka vandla ra hina ra swa nawu a ku endla leswaku hi nga wu kumi mpfumelelo wo aka Tiholo ta Mfumo emalokixini ya vantima. Minkarhi hinkwayo vamakwerhu a va nga nyikiwi mpfumelelo hikuva vatirhela-mfumo a va ku: “Vukhongeri bya n’wina a byi tsarisiwanga ximfumo.”

Hambiswiritano, endzhakunyana ka loko vandla ra swa nawu ra ha ku tsarisiwa, vamakwerhu va nyikiwe mpfumelelo wo va ni vatsarisi va vukati. Va tlhele va pfumeleriwa ku aka Tiholo ta Mfumo emalokixini ya vantima. Sweswi hi vulavulaka, ku ni vakulu lava tlulaka dzana, lava nga vatsarisi va vukati la Afrika Dzonga. Va kota ku tsarisa vukati hi nawu eHolweni ya Mfumo, swi nga kali swi lava leswaku vatekani va ya tsarisa eka majistarata.

KU CINCA LOKUKULU ENTIRHWENI WO GANDLISA

Ndlela yo kandziyisa a yi ya yi cinca hi ku hatlisa naswona michini ya khale a yi huma efexenini. Ku tlula kwalaho, a swi tika ku kuma tinsimbhi to yi lunghisa kasi hambiloko to kumeka a ti durha. Hiloko ku endliwa xiboho xa leswaku ku xaviwa michini yo gandlisa ya manguva lawa, leyi tirhaka hi khompyuta. Kutani ku xaviwe michini leyi kotaka ku hlayisa rungula ni tikhompyuta leti kotaka ku ri andlala ri fana niloko se ri kandziyisiwe ephepheni, ivi hi 1979 rhavi ra le Japani ri nyikela hi muchini wo kandziyisa lowu vuriwaka TKS.

Leswi Timbhoni ta Yehovha ti kandziyisaka hi tindzimi to tala ngopfu, ti vone ku ri vutlhari ku tiendlela progreme ya tona leyi kotaka ku andlala rungula onge hiloko ri kandziyisiwe ephepheni. Hi 1979, vamakwerhu va le Brooklyn, eNew York, va sungule ku endla progreme leyi vuriwaka MEPS (leswi vulaka multilanguage electronic phototypesetting system [ku nga, progreme ya elektroniki yo thayipa tindzimi to tala]). Progreme leyi yi sungule ku tirhisiwa la Afrika Dzonga hi 1984. Ku tirhisiwa ka khompyuta loko ku hundzuluxeriwa ni ku andlala rungula eka khompyuta onge hiloko ri lo kandziyisiwa, swi endle leswaku swi koteka ku kandziyisa minkandziyiso hi tindzimi to hambana-hambana.

KU KUNGUHATELA KU ANDZA ENKARHINI LOWU TAKA

Emasungulweni ya va-1980, muako wa rhavi ra le Elandsfontein se a wu nga ha swi koti ku khathalela ntirho wa le nsin’wini. Hikwalaho, ku xaviwe ndhawu edorobeni ra Krugersdorp, ku nga mpfhuka wa timenete ta 30 ku suka edorobeni ra Joni. Ndhawu ya kona i tihekitara ta 87, yi xongile naswona yi ni xintshabyana nakambe etlhelo ka yona ku ni xinambyana. Vamakwerhu vo tala va tshike mintirho ya vona yo tihanyisa leswaku va ta tirha emuakweni lowu naswona van’wana va tirhise masiku ya vona yo wisa leswaku va ta hoxa xandla. Ku te vatirhi va nga ri vangani va ku tirhandzela, va huma ematikweni man’wana, yo kota New Zealand ni le United States naswona ntirho wo aka wu lo teka malembe ya tsevu wu va wu herile.

A swa ha tika ku kuma mpfumelelo wa leswaku Timbhoni ta vantima, ngopfu-ngopfu vahundzuluxeri va tshama laha va tirhelaka kona. Ku lo pfumeleriwa ntsena vanhu va 20 naswona a va ha fanele va akeriwa muako wa vona etlhelo, laha va nga ta tshama voxe. Kambe, hi ku famba ka nkarhi mfumo wu tshike ku tiyisa voko eka milawu ya wona ya xihlawuhlawu kutani vamakwerhu va tinxaka to hambana-hambana va swi kotile ku tshama emakamareni wahi ni wahi lawa va ma rhandzaka eBethele.

Swirho swa ndyangu wa Bethele a swi tsakile hi kaya ra swona ro xonga ni leri pfulekeke swin’we ni makamara ya rona lama dyeriweke marhambu ya nhloko loko ku endliwa tipulani ta wona. Muako lowu akiweke hi switina swo tshwuka wa swithezi swinharhu wu rhendzeriwe hi mintanga yo saseka. Loko ntirho wo aka wu sungula eKrugersdorp, a ku ri ni Timbhoni leti hisekaka ta 28 000 la Afrika Dzonga. Loko ku fika nkarhi wo nyiketela muako hi March 21, 1987, nhlayo yoleyo se a yi tlakukile yi va 40 000. Nilokoswiritano, van’wana a va nga xi voni xivangelo xo aka miako leyikulu swonghasi! Phela xithezi xin’we xa muako wa tihofisi a xi nga tirhisiwi naswona tlhelo rin’we ra muako wo tshama eka wona a ri nga ri na vanhu. Vamakwerhu a va ringetile ku kungahatela ra mundzuku naswona a va tiyiseka leswaku ndhawu leyi va yi engeteleke a yi ta va yi ringanele ku andza loku nga ta va kona enkarhini lowu taka.

KU HETISISA XILAVEKO XA NKOKA

A ku ri ni xilaveko xa xihatla xa Tiholo ta Mfumo leti engetelekeke hikwalaho ka nhlayo leyi andzaka ya mavandlha. Vamakwerhu va le tindhawini ta vantima a va khoma minhlangano ya vona etindhawini leti nga riki tinene nikatsongo. A va tirhisa tigaraji, makamara ya le handle ni swikolo leswi a va tshama ehenhla ka switafulana swa vana va xikolo. Nakambe a va fanele va tiyiselela pongo leri tingaka tindleve ra mintlawa yin’wana ya vukhongeri loko byi ri karhi byi yimbelela ni ku ba swigubu etitlilasini tin’wana eswikolweni sweswo.

Eku heleni ka va-1980, Tikomiti to Aka ta Swifundzha ti sungule ku ringeta ndlela leyintshwa yo aka leswaku ku ta hatlisisiwa ntirho wo aka Tiholo ta Mfumo. Hi 1992, Timbhoni ta 11 ta le Canada, leti nga ni ntokoto eka ndlela yo aka hi ku hatlisa, ti tile ti ta pfuna loko ku akiwa Holo ya Mfumo ya swithezi swimbirhi—hileswaku leyi nga ta tirhisiwa hi mavandlha mambirhi—eHillbrow le dorobeni ra Joni. Timbhoni leti ti dyondzise vamakwerhu va la tikweni ndlela yo aka ti tlhela ti va pfuna leswaku va antswisa matirhelo ya vona.

Holo ya Mfumo yo sungula leyi akiweke hi ku hatlisa yi akiwe eDiepkloof, le Soweto, hi 1992. Ku sukela hi 1962 vamakwerhu a va ri karhi va ringeta ku kuma xitandi xa Holo leyi ya Mfumo endhawini leyi. Un’wana wa lava va ringeteke ku kuma xitandi lexi i Zechariah Sedibe, loyi a a ri kona loko ku nyiketeriwa Holo leyi ya Mfumo hi July 11, 1992. U vule a ri karhi a n’wayitela a ku: “A hi nga lorhi leswaku hi ta kala hi va ni Holo ya Mfumo. A ndza ha ri jaha hi nkarhi wolowo. Sweswi ndzi dyuhele kambe se hi na holo ya hina, ku nga yona yo sungula ku akiwa hi ku hatlisa la Soweto.”

Sweswi ku ni Tiholo ta Mfumo ta 600 ematikweni lama ungameriwaka hi rhavi ra Afrika Dzonga. Tiholo leti i swivandla swa vugandzeri byo tenga bya Yehovha. Hambiswiritano, ka ha ri ni mavandlha ya 300 lawa ha rin’we ri nga ni vahuweleri va 30 kumbe ku tlula, lama nga si vaka ni Holo ya Mfumo.

Ku ni Tikomiti to Aka ta Swifundzha ta 25 leti kongomisiwaka hi rhavi, leti pfunaka mavandlha loko ma lava ku aka holo. Mavandlha ma nga lombiwa mali leyi loko ma yi hakela ma nga hakeriki ntswalo, leswaku ma kota ku aka tiholo ta wona. Peter Butt loyi se a heteke malembe yo tlula 18 a ri karhi a pfuneta eku akeni ka Tiholo ta Mfumo, i mutshama-xitulu wa Komiti yo Aka ya Xifundzha xa Gauteng. U vule leswaku vunyingi bya vamakwerhu lava nga swirho swa tikomiti leti i vavanuna lava nga ni mindyangu, kambe va nyikela nkarhi wa vona wo tala hi ku tirhandzela leswaku va pfuna vamakwavo.

Xirho xin’wana xa komiti yo aka ya xifundzha i Jakob Rautenbach, naswona u hlamusele leswaku hi ntolovelo swirho swa tikomiti leti swi hoxa xandla loko ku ri karhi ku akiwa. Ku engetela kwalaho, swirho leswi swa katseka loko ku ri karhi ku kunguhatiwa ndlela leyi ku nga ta tirhiwa ha yona loko ntirho wu nga si sungula. U yi hlamusele a tsakile ndlela leyi vamakwerhu va tirhaka va tsakile ha yona ni ku khomisana ka vona. Va humesa mali ya vona va ya laha ku nga ta akiwa kona, naswona nkarhi wun’wana ku va ku ri kule.

Jakob u vule leswaku vamakwerhu vo tala va nyikela hi nkarhi wa vona hi ku tirhandzela ni hi mali ya vona emuakweni wa Holo ya Mfumo, kutani a hlamusela xikombiso lexi landzelaka, a ku: “Ku ni vamakwerhu vambirhi va xisati lava nga vana va munhu, lava nga ni bindzu ra vutleketli kutani va hlele leswaku rini na rini loko hi fanele hi ya aka kun’wana ni kun’wana laha tikweni va hi fambisela mahala bokisi ra hina lerikulu ra nsimbi ro hlayisa nhundzu yo aka, leri leheke timitara ta 13—hambi ku ri ematikweni lawa hi akelaneke na wona—naswona hi mpfhuka hi 1993 nisweswi va ha endla tano. Mali leyi va yi tirhisaka ku hi fambisela nhundzu leyi i munyikelo wo nyawula! Tikhampani to tala leti hi xavaka nhundzu eka tona ti humesa munyikelo kumbe ti hi hungutela mali ya nxavo loko ti twa hi ta ntirho lowu hi wu endlaka.”

Endzhaku ko hlela ntirho hi vukheta ni ku hlela vatirhi, hi ntolovelo swi teka vamakwerhu masiku manharhu ntsena ku aka holo. Sweswo swi endle leswaku vahlaleri va hi xixima. Siku rin’wana loko ntirho wo aka wu ri kusuhi ni ku hela, vavanuna vambirhi lava va nweke va kala va tirivala leswaku i vamani va te laha a ku akiwa kona. Va vule leswaku ku ni xitandi lexi va toloveleke ku tsemakanya eka xona loko va muka kambe leswi ku nga ni holo a va ha yi voni ndlela yo muka. Va kombele ku kombiwa ndlela.

MOYA WA KU TINYIKETELA

Ku cinca ka tipolitiki eku sunguleni ka va-1990 a ku tisanga ku rhula ni ntshamiseko. Ematshan’weni ya sweswo ku pfuke madzolonga lama a ma nga si tshama ma voniwa. A ku ri mpfilumpfilu ntsena naswona vanhu va vule swivangelo swo hambana-hambana swa madzolonga lawa a ma ya ma tinyika matimba, yo tala ya wona a ma vangiwa hi nkwetlembetano wa tipolitiki ni xiyimo xa ikhonomi lexi a xi nga dyisi byi rhelela.

Hambiswiritano, ntirho wo aka Tiholo ta Mfumo a wu yimanga. Vatirhi va ku tirhandzela va tinxaka to hambana-hambana a va nghena emalokixini va sirheleriwe hi vamakwerhu va vantima. Van’wana va vona va hlaseriwile hi mintshungu leyi kariheke. Loko ku akiwa yin’wana ya tiholo eSoweto hi 1993, ntshungu wa vapfukeri wu hlasele vamakwerhu va valungu hi maribye loko va yisa nhundzu yo aka laha a ku ta akiwa Holo ya Mfumo. Mafasitere hinkwawo ya timovha ta vona ma fayeteriwile naswona vamakwerhu va vavisekile. Kambe va swi kotile ku chayela va ya fika exitandini xa holo. Hiloko vamakwerhu va vantima va va tsutsumisela exibedlhele, va teka ndlela leyi nga riki na khombo.

Ntirho wo aka a wu yimanga. Vamakwerhu va tshame va pfule mahlo naswona ku ve ni madzana ya vamakwerhu va tinxaka to hambana-hambana emuakweni hi mahelo-vhiki lama landzeleke. Maphayona ya le vandlheni rero ma fambise timagazini ekusuhi ni holo. Loko ma vona khombo, a ma tivisa vamakwerhu lava nga le ku akeni. Endzhakunyana ka masiku ma nga ri mangani, vamakwerhu lava vavisiweke se a va antswa lerova va kote ku ya emahlweni ni ntirho wo aka eholweni yoleyo.

Mavandlha ma ku tlangela ku tinyiketela ni ku titsona swo karhi ka vamakwerhu lava tinyiketelaka hi mbilu hinkwayo, va ta hoxa xandla loko ku akiwa Holo ya Mfumo. Enkarhini lowu tlulaka malembe ya 15, Fanie na Elaine va ka Smit, lava talaka ku teka maendzo yo leha hi mali ya vona vini, va pfune mavandlha ya 46 leswaku ma aka Tiholo ta wona ta Mfumo.

Vandlha rin’wana ra le KwaZulu-Natal ri tsalele Komiti yo Aka ya Xifundzha ri ku: “Mi titsone vurhongo, mi siye mindyangu ya n’wina, mi titsone nkarhi wo hungasa ni swin’wana swo tala leswaku mi ta haleno mi ta hi akela holo. Handle ka sweswo, ha swi tiva leswaku mi tirhise mali ya n’wina yo tala leswaku ntirho lowu wu hela. Onge Yehovha a nga tsundzuka ‘vunene’ bya n’wina.—Neh. 13:31.”

Loko vandlha ri ri ni Holo ya rona ya Mfumo, ku va ni vuyelo lebyinene emugangeni wolowo. Sweswo swi tiyisekisiwa hi marito lama landzelaka, lama humaka eka vandlha rin’wana, ri te: “Ku andza ka nhlayo ya vanhu lava vaka kona endzhaku ka loko ku akiwe Holo ya Mfumo ku endle leswaku vandlha ri va ni minhlangano yimbirhi ya nkulumo ya le rivaleni ni ya Dyondzo ya Xihondzo xo Rindza. Hi ta boheka ku va ni vandlha rin’wana ku nga ri khale.”

Mavandlha lamatsongo etindhawini ta le makaya ma pfa ma va ni xiphiqo xo kuma mali yo kota ku aka holo. Hambiswiritano, yo tala ma kuma tindlela to kuma mali. Evandlheni rin’wana vamakwerhu va xavise tinguluve. Loko va lava mali leyi engetelekeke, va xavise homu ni hanci. Kutani va tlhela va xavisa tinyimpfu ta 15 ni homu yin’wana ni hanci yin’wana. Makwerhu un’wana wa xisati u tshembise ku xava pende hinkwayo leyi lavekaka kasi un’wana u tshembise ku xava mete naswona un’wana u xave makhetenisi. Eku heteleleni, va tlhele va xavisa homu ni tinyimpfu ta ntlhanu leswaku va kota ku xava switulu.

Endzhaku ka loko Holo ya Mfumo ya vandlha rin’wana ra le Gauteng yi herile, ri tsale ri ku: “Ku hele kwalomu ka mavhiki mambirhi endzhaku ka loko holo yi akiwile hi ri karhi hi hundza hi hlalela vuxongi bya yona loko hi huma ensin’wini. A hi nga muki hi nga hundzanga hi le Holweni ya Mfumo.”

VAN’WANA NA VONA VA SWI XIYILE

Hakanyingi vanhu va ma xiya matshalatshala lama endliwaka hi Timbhoni ta Yehovha leswaku ti va ni tindhawu leti xiximekaka ta vugandzeri. Vandlha ra le Umlazi, eKwaZulu-Natal ri amukele papila leri hi ku komisa ri nga te: “Vandla Ro Hlayisa Durban Yi Xongile ri tlangela matshalatshala ya n’wina yo hlayisa ndhawu leyi yi basile naswona ri mi khutaza leswaku mi hambeta mi endla tano. Migingiriko ya n’wina yi endle leswaku ndhawu leyi yi va leyi xongeke. Vandla ra hina ri tiyimisele ku susa thyaka hinkwaro leswaku ndhawu leyi yi tshama yi basile. Hi tshemba leswaku ndhawu leyi baseke yi endla leswaku vanhu va tshama va hanye kahle. Hi yona mhaka leyi hi bumabumelaka vaaki va hina leswi va hlayisaka muganga wa hina wu basile. Hi ba mandla hi vuyelela leswi mi nga xikombiso lexinene. Hi mi khutaza leswaku eka xin’wana ni xin’wana lexi mi xi endlaka, mi hlayisa doroba ra Umlazi ri basile.”

Vandlha rin’wana ri tsale ri ku: “Loko khamba rin’wana leri dumeke ri nghena ri yiva eHolweni ya hina ya Mfumo leyintshwa, vanhu va muganga wolowo va ri hlaserile. Va vule leswaku ri onha ‘kereke ya vona’ hikuva hi wona ntsena muako wa vukhongeri lowu nga kona emugangeni lowu. Va rhange hi ku ri khoma-khoma va nga si ri vitanela maphorisa.”

KU AKA TIHOLO TA MFUMO LETI LAVEKAKA EAFRIKA

Hi 1999, nhlengeletano ya Yehovha yi simeke lunghiselelo ro aka Tiholo ta Mfumo ematikweni lama nga le vuswetini. Ku simekiwe Hofisi ya Xifundzha yo Aka Tiholo ta Mfumo erhavini ra la Afrika Dzonga, leswaku yi ta hlela ntirho wo aka ematikweni yo hlayanyana la Afrika. Muyimeri wa ndzawulo leyi u rhumeriwe eka rhavi ha rin’we leswaku a ya pfuna vamakwerhu va simeka Ndzawulo yo Aka Tiholo ta Mfumo. Ntirho wa ndzawulo leyi i ku xava xitandi ni ku hlela Ntlawa wa Vaaki va Holo ya Mfumo. Nakambe a ku rhumeriwa vamakwerhu lava humaka ematikweni man’wana leswaku va ta pfuna va tlhela va letela vamakwerhu va ndhawu yoleyo.

Hofisi ya Xifundzha yo Aka Tiholo ta Mfumo ya la Afrika Dzonga yi simeke Tindzawulo ta 25 to Aka Tiholo ta Mfumo eAfrika, leti khathalelaka ntirho wo aka Tiholo ta Mfumo ematikweni ya 37. Ku sukela hi November 1999, ku akiwe Tiholo ta Mfumo ta 7 207, leti pfuniweke hi lunghiselelo leri. Exikarhi ka lembe ra 2006, ku endliwe xiboho xo aka Tiholo tin’wana ta Mfumo ta 3 305 ematikweni lawa.

VUYELO BYA KU CINCA EKA TIPOLITIKI

Vanhu va hambete va nga eneriseki hi milawu ya mfumo wa xihlawuhlawu hiloko ku pfuka mpfilumpfilu ni madzolonga kutani sweswo swi khumba Timbhoni tin’wana ta Yehovha hi ku kongoma. Ku pfuke tinyimpi leti chavisaka emalokixini ya vantima kutani ku fa vanhu vo tala. Hambiswiritano, ko tala vamakwerhu a va tshama va pfule mahlo kutani va hambete va tirhela Yehovha va tshembekile enkarhini wolowo wo tika. Siku rin’wana exikarhi ka vusiku ku hoxiwe bomo ya petirolo ekaya ra makwerhu loko yena ni ndyangu wa yena va etlele. Va swi kotile ku baleka kutani endzhaku makwerhu loyi a tsalela rhavi a ku: “Sweswi ripfumelo ra mina ni ra ndyangu wa mina ri tiye ku tlula eku sunguleni. Hi love nhundzu ya hina hinkwayo kambe hi ni vuxaka lebyikulu ngopfu na Yehovha ni vanhu va yena. Vamakwerhu va hi phalarile hi ku hi nyika leswi hi swi pfumalaka. Hi langutele ku herisiwa ka mafambiselo lawa naswona hi nkhensa Yehovha hi paradeyisi ya moya leyi hi tiphinaka ha yona.”

Hi May 10, 1994, Nelson Mandela, u vekiwe ku va presidente wo sungula wa muntima. Nakambe u ve presidente wo sungula la hlawuriweke hi xidimokrati naswona a ku ri ro sungula leswaku vantima va vhota. Moya wo rhandza tiko wu tinyike matimba naswona vanhu a va tsake ku tlula mpimo. Leswi swi endle leswaku vamakwerhu va langutana ni mintlhontlho yo hambana-hambana.

Khombo ra kona, van’wana va vanhu va Yehovha va hlanganyerile eka swa tipolitiki kambe vo tala va tshame va tshembekile. Vo tala lava hlanganyeleke, va vone xihoxo xa vona, va tisola hi mbilu hinkwayo kutani va tirhisa ndzayo ya Matsalwa leyi va layiweke ha yona.

KU ANDZA ETIMBILWINI TA VANHU

Lunghiselelo ra Tiholo ta Mfumo leti engetelekeke i vumbhoni bya mikateko ya Yehovha, kambe entiyisweni ku andza loku hlamarisaka ku endleka etimbilwini ta vanhu. (2 Kor. 3:3) Ntiyiso wu koka vanhu va mindhavuko yo hambana-hambana. Hi leswi swikombiso swi nga ri swingani.

Ralson Mulaudzi u khomiwe hi 1986 kutani a gweviwa ntambhu hikwalaho ko dlaya. U kume adirese ya rhavi ra hina eka yin’wana ya tibroxara kutani a tsala a kombela ku fambiseriwa dyondzo ya Bibele. Les Lee, la nga phayona ro hlawuleka, u pfumeleriwe ku n’wi endzela kutani a sungula ku dyondza na yena Bibele. Ku nga ri khale, Ralson u sungule ku byela vabohiwa-kulobye ni valanguteri va khotso leswi a swi dyondzeke. U khuvuriwe ekhotsweni hi April 1990. Ralson u hamba a endzeriwa hi vamakwerhu va vandlha ra kwalaho naswona kan’we hi siku u pfumeleriwa ku heta awara a ri ehandle ka kamara ra yena. Nkarhi wolowo u wu tirhisela ku chumayela vabohiwa-kulobye. Ralson u pfune vanhu vanharhu va kala va khuvuriwa naswona sweswi u fambisa tidyondzo timbirhi ta Bibele. Xigwevo xa yena xa rifu xi cinciwile xi va ku fela ekhotsweni kambe a nga ntshunxiwa loko a tikhoma kahle.

Vanhu van’wana lava tinyiketelaka ku ta tirhela Yehovha va va va ri va swiyimo swo hambana-hambana. Queenie Rossouw, loyi a a tsakela, u ye eka Dyondzo ya Buku ya Vandlha kutani a kombela mulanguteri wa dyondzo ya buku leswaku a endzela n’wana wa yena wa jaha la nga ni malembe ya 18 hi vukhale, loyi a a ri karhi a lunghiselela ku ya hlamula swivutiso swa vukhongeri. Mulanguteri wa dyondzo ya buku u ve ni bulo lerinene ni jaha leri kutani ri sungula ku ta eminhlanganweni ni mana wa rona. Manana Roussouw u kombele mulanguteri wa dyondzo ya buku leswaku a endzela nuna wa yena Jannie, loyi a a ri mufundhisi wa Kereke ya Dutch Reformed tlhelo mutshama-xitulu wa huvo ya kereke; a a ri ni swivutiso leswi a a lava ku swi vutisa. Mulanguteri wa dyondzo ya buku u vulavule ni nuna wa manana loyi hiloko a pfumela ku fambiseriwa dyondzo ya Bibele.

Rero a ku ri vhiki ra ntsombano wa muganga kutani mulanguteri wa dyondzo ya buku u rhambe Queenie leswaku a ta. Nkateko wa kona, u te ni nuna wa yena Jannie naswona u ve kona masiku hinkwawo ya mune. Nongonoko wa ntsombano ni rirhandzu ra Timbhoni swi n’wi tsakise ngopfu. N’wana luya wa vona wa malembe ya 18 hi vukhale ni buti wa yena loyi a a ri mudiyakoni ekerekeni va sungule ku va kona loko ku ri karhi ku fambisiwa dyondzo ya Bibele.

Va tshike kereke hinkwavo ka vona kutani va namba va sungula ku va kona eminhlanganweni. Va tlhele va va kona loko ku khomiwa nhlangano wa ntirho wa nsimu. Mulanguteri wa dyondzo ya buku u hlamusele Jannie leswaku a swi nge koteki leswaku a ya ensin’wini ni Timbhoni hikuva a nga si faneleka ku va muhuweleri la nga si khuvuriwaka. Jannie u vule a ri karhi a xiririka mihloti leswaku i khale a ri karhi a lavana ni ntiyiso kutani a nge swi koti ku tshama hi wona.

Va ka Rossouw a va ri ni n’wana un’wana wa jaha la nga ni malembe ya 22 hi vukhale, loyi a a ri eka lembe ra yena ra vunharhu ro dyondzela tidyondzo ta vukhongeri. Jannie u n’wi tsalerile a n’wi kombela leswaku a vuya ekaya hikuva a nge he swi koti ku n’wi hakelela tidyondzo ta yena. Hi siku ra vunharhu loko n’wana wa yena a vuyile, Jannie ni vana va yena vanharhu va tirhe emuakweni wa Bethele eKrugersdorp, swin’we ni vandlha leri va hlanganyelaka eka rona. Endzhaku ka loko n’wana wakwe loyi a a dyondzela tidyondzo ta vukhongeri a tsakisiwe hi leswi a swi voneke eBethele, u pfumele ku fambiseriwa dyondzo ya Bibele swin’we ni vamakwavo. Va nga si ya kule ni dyondzo, u vule leswaku leswi a swi dyondzeke eBibeleni hi n’hweti yin’we swi tele ku tlula leswi a heteke malembe mambirhi ni hafu a ri karhi a swi dyondza eyunivhesiti.

Ndyangu hinkwawo wu hetelele wu khuvuriwile. Sweswi tatana i nkulu naswona van’wana va vana vakwe i vakulu ni malandza ya vutirheli. N’wana un’wana wa nhwanyana i phayona ra nkarhi hinkwawo.

“LEHISA TINTAMBHU TA NTSONGA WA WENA”

Hambileswi enkarhini lowu hundzeke a ku endliwe matshalatshala yo kuma ndhawu leyi ringaneke eBethele leswaku swi koteka ku engetela miako loko ko tshuka ku ve ni xilaveko enkarhini lowu taka, swi bohe leswaku ku kurisiwa miako endzhaku ka malembe ya 12 muako wa le Krugersdorp wu nyiketeriwile. (Esa. 54:2) Hi nkarhi wolowo, nhlayo ya vahuweleri a yi andze hi 62 wa tiphesente la Afrika Dzonga ni le matikweni lama ungameriwaka hi rhavi leri. Ku akiwe muako lowukulu wo hlayisa nhundzu ni yin’wana yo tshama eka yona. Ku tlhele ku kurisiwa ndhawu ya vuhlantswelo ni muako wa tihofisi ku tlhela ku endliwa ndhawu ya vumbirhi yo dyela eka yona. Hi October 23, 1999, miako leyi hinkwayo yi nyiketeriwe eka Yehovha. Nkulumo yo nyiketela yi vekiwe hi Daniel Sydlik wa Huvo leyi Fumaka.

Sweswinyana, ka ha ku akiwa muako lowuntshwa wa vugandliselo, lowu nga swikwere-mitara swa 8 000. Hi kona laha muchini lowuntshwa wo gandlisa wa MAN Roland Lithoman wu nga kona. Rhavi ri tlhele ri kuma michini ya othomethiki yo tsema ematlhelo ka minkandziyiso, yo hlayela ni yo paka timagazini. Rhavi ra le Jarimani ri nyikele hi muchini wo hlanganisa matluka ya tibuku, lowu endleke leswaku rhavi ra Afrika Dzonga ri kota ku endla Tibibele ni tibuku ta xifunengeto xo olova ta matiko hinkwawo lama nga le dzongeni wa Sahara.

TINDHAWU LETI FANELEKE TA TINHLENGELETANO

Ku kunguhatiwe ntirho wo tala wo aka leswaku ku ta akiwa Tiholo ta Tinhlengeletano leti lavekaka. Yo sungula yi akiwe aEikenhof, edzongeni wa doroba ra Joni naswona yi nyiketeriwe hi 1982. Holo yin’wana ya Tinhlengeletano yi akiwe eBellville, le Cape Town naswona nkulumo yo yi nyiketela yi vekiwe hi Milton Henschel hi 1996. Ku tlhele ku akiwa holo yin’wana hi 2001 eMidrand, exikarhi ka Pitori na Joni.

Vaakelani lava eku sunguleni a va nga ku tsakeli ku akiwa ka holo ya le Midrand, va sungule ku va ni vumunhu loko va ri karhi va tolovelana ni vamakwerhu ni ku vona leswi endliwaka. Un’wana wa vona u hete lembe a ri karhi a tisa mabokisi ya mihandzu ni matsavu endzhaku ka mavhiki man’wana ni man’wana mambirhi. Tikhampani tin’wana ti humese minyikelo. Yin’wana yi tise manyoro leswaku hi ta ma tirhisa emintangeni. Kasi yin’wana yi nyike vamakwerhu cheke ya tirhandi ta 10 000. Vamakwerhu na vona va humese minyikelo yo tala leswaku ku akiwa Holo leyi ya Tinhlengeletano.

Holo leyi i muako wo xonga swinene lowu kunguhatiweke kahle. Guy Pierce wa Huvo leyi Fumaka, loyi a nyikeleke nkulumo yo nyiketela holo leyi u vule leswaku vuxongi bya xiviri bya holo leyi—hileswi yi nga ta tirhiseriwa ku dzunisa Yehovha, Xikwembu Lexikulu.—1 Tih. 8:27.

KU KA HI NGA HAMBANISIWI HI MILAWU YA VANHU

Ku hundze malembe yo tala swi nga olovi ku kuma tindhawu leti faneleke to khomela tinhlengeletano eka tona etindhawini ta vantima. Le Xifundzheni xa Limpopo, vamakwerhu a va tshama endhawini leyi valungu a va nga pfumeleriwanga ku nghena eka yona. Corrie Seegers, la nga mulanguteri wa muganga, a nga swi kotanga ku kuma mpfumelelo wo nghena endhawini leyi naswona a a nga swi koti ku kuma ndhawu yo khomela nhlengeletano eka yona.

Makwerhu Seegers u ye eka wanuna loyi purasi ra yena a ri vandzamane ni ndhawu leyi ya vantima, kambe wanuna loyi a nga pfumelanga leswaku nhlengeletano yi khomeriwa epurasini ra yena. Nilokoswiritano, u pfumerile leswaku Makwerhu Seegers a veka kharavhani ya yena epurasini ra yena. Vamakwerhu va hetelele va tshetshe nhova kutani va khoma nhlengeletano endhawini leyi va tshamaka eka yona. Laha va tshetsheke kona a ku ri endzilakaneni wa purasi rero naswona a ku hambanisiwe hi darada. Makwerhu Seegers u veke kharavhani ya yena epurasini ra wanuna yoloye kutani a nyikela tinkulumo ta yena hinkwato a ri kwalaho. Vamakwerhu a va ri eka tlhelo lerin’wana ra darada laha “platifomo” a yi ri kona kutani Makwerhu Seegers a a kota ku vulavula na vona a nga tlulanga nawu wa munhu.

KU CINCA LOKU VUYERISEKE NSIMU

Huvo leyi Fumaka yi lerise leswaku ku sukela hi lembe ra 2000, mavandlha hinkwawo ya la Afrika Dzonga ma sungula ku tirhisa lunghiselelo ro nyika vanhu hinkwavo lava tsakelaka minkandziyiso, handle ko va hakerisa. Vahuweleri a va ta byela vanhu leswaku loko vona va swi tsakela, va nga humesa munyikelo wo pfuna eka ntirho wo chumayela wa misava hinkwayo.

Lunghiselelo leri ro fambisa minkandziyiso hi munyikelo ri pfunile, ku nga ri ensin’wini ntsena kambe ni le ka vamakwerhu. Eku sunguleni, vamakwerhu vo tala a va nga ri na yona mali yo hakelela timagazini ta Xihondzo xo Rindza ni buku leyi hlayiwaka eka Dyondzo ya Buku ya Vandlha. Emavandlheni man’wana lama nga ni vahuweleri va 100, a wu kuma va ri khume ntsena lava nga ni timagazini ta vona ta Xihondzo xo Rindza leti dyondziwaka. Sweswi mani na mani u va a khome magazini wa yena.

Ntirho lowu endliwaka hi Ndzawulo yo Rhumela Nhundzu eBethele wu engetelekile emalembeni ya sweswinyana. Hi May 2002, ku rhumeriwe nhundzu leyi tikaka tithani ta 432 ematikweni ya la Afrika, vunyingi bya yona a ku ri tibuku leti sekeriweke eBibeleni.

Rhavi ra Afrika Dzonga se ri rhumela minkandziyiso erhavini ra le Malawi, eMozambhiki, eZambia ni le Zimbabwe. Minkandziyiso leyi yi katsa hinkwayo ya tindzimi to hambana-hambana leti tirhisiwaka ematikweni lawa. Minkandziyiso leyi komberiweke hi mavandlha ya le matikweni lawa yi pakiwa hi ndlela ya leswaku loko tilori ti fika erhavini, nhundzu ya kona yi namba yi layichiwa eka tilori ta kwalaho yi kongoma emavandlheni.

Ku sukela loko ku sungule lunghiselelo ro fambisa minkandziyiso handle ko hakerisa vanhu, nhlayo ya minkandziyiso leyi kandziyisiwaka yi andzile swinene. Timagazini leti kandziyisiwaka la Afrika Dzonga ti andze ti suka eka miliyoni ti ya eka timiliyoni ta 4,4 hi n’hweti. Swikombelo swa tibuku swi andze swi va tithani ta 3 800 hi lembe kasi hi 1999 a ku ri tithani ta 200 ntsena.

Xin’wana lexi rhumeriwaka ematikweni ya la Afrika i nhundzu yo aka. Ku engetela kwalaho, rhavi ra Afrika Dzonga ri xava nhundzu yo phalala vamakwerhu lava nga le vuswetini. Vamakwerhu va le Malawi va phalariwe ko hlayanyana hikwalaho ka nxaniso wa tihanyi lowu vangeke leswaku va baleka emakaya ya vona va ya tshama etikampeni ta vahlapfa. Ku rhumeriwe nhundzu yo phalala etikweni ra Angola, leri a ri hlaseriwe hi dyandza hi 1990. Nakambe nyimpi ya xin’wana-manana etikweni rero yi siye vamakwerhu vo tala va ri evusiwaneni kutani va rhumeriwe swakudya ni swiambalo hi tilori. Hi lembe ra 2000, vamakwerhu va le Mozambhiki va phalariwile endzhaku ko hlaseriwa hi tindhambhi leti chavisaka. Ku rhumeriwe tithani leti tlulaka 800 ta mavele eka vamakwerhu va le Zimbabwe, lava tiko ra vona ri hlaseriweke hi dyandza lerikulu hi lembe ra 2002 ni le masungulweni ya 2003.

NHLUVUKO ENTIRHWENI WO HUNDZULUXELA

Rhavi ra Afrika Dzonga ri ni Ndzawulo leyikulu ya Vuhundzuluxeri. Emalembeni lama hundzeke, ndzawulo leyi yi kurisiwile leswaku yi ta kota ku khathalela xilaveko lexi kulaka xa ku hundzuluxela Bibele. Sweswi, ku ni vahundzuluxeri va 102 lava hundzuluxelaka minkandziyiso hi tindzimi ta 13.

Vuhundzuluxeri Bya Misava Leyintshwa Bya Matsalwa Yo Kwetsima se byi kumeka hi tindzimi ta nkombo ta laha tikweni. Loko makwerhu un’wana a vulavula hi Bibele ya Xitswana, u te: “Xitswana xa kona xi antswisiwile swinene. Xa twisiseka naswona munhu wa tiphina loko a ri karhi a xi hlaya. Ndzi nkhensa Yehovha ni nhlengeletano ya yena leyi kongomisiwaka hi moya, hi ndlela leyi yi hi wundlaka ha yona hi tlhelo ra moya.”

Ku tirhisiwe thekinoloji ya manguva lawa leswaku yi pfuna vahundzuluxeri. Loko vamakwerhu va la Afrika Dzonga va ri karhi va endla progreme ya khompyuta leswaku yi ta pfuna vahundzuluxeri, vamakwerhu va le Brooklyn va simeke ndzawulo leyi fanaka hi xikongomelo xexo. Tiprogreme leti endliweke ti hetelele ti hlanganisiwile kutani ku vumbiwa progreme yin’we leyi vuriwaka Watchtower Translation System (Progreme yo Hundzuluxela ya Watchtower). Vasunguri va progreme leyi va la Afrika Dzonga va kote ku hoxa xandla swinene leswaku progreme leyi yi va mpfuno lowukulu.

Vamakwerhu a va ringetanga ku endla tiprogreme ta khompyuta leti hundzuluxelaka hi toxe, hilaha tikhampani to tala ta misava ti endleke hakona kambe ti tirheleke mbhongolo leyi feke. Ku ri na sweswo, vamakwerhu va tikarhatele ku endla tiprogreme leti nga ta pfuna vahundzuluxeri loko va ri karhi va hundzuluxela. Hi xikombiso, vahundzuluxeri va kota ku pfula Bibele eka khompyuta hi yoxe. Nakambe va kota ku tiendlela tidikixinari eka tikhompyuta leti va tirhelaka eka tona. Ti va pfuna ngopfu hikuva tidikixinari ta tindzimi tin’wana a ti na marito lama ringaneke.

KU BYALA MBEWU ENSIN’WINI YA LAVA FEKE TINDLEVE

Vahuweleri va Mfumo va ringeta ku chumayela munhu un’wana ni un’wana. Ku vulavurisana ni lava feke tindleve a hi ku nava milenge u dya vuswa kambe vuyelo bya kona bya tsakisa. Hi va-1960, June Carikas u sungule dyondzo ya Bibele ni wansati la feke tindleve. Nsati loyi ni nuna wakwe loyi na yena a feke tindleve va endle nhluvuko kukondza va khuvuriwa.

Ku sukela nkarhi wolowo, yi ye yi andza nhlayo ya vanhu lava feke tindleve, lava amukelaka ntiyiso naswona ku simekiwe mintlawa ya vanhu lava feke tindleve emadorobeni yo hambana-hambana laha tikweni. Vamakwerhu va toloverile leswaku ku va ni xiyenge xa ririmi ra mavoko emintsombanweni. Swi khumba mbilu ku vona van’wana exikarhi ka vayingiseri va ri karhi va yimbelela hi mavoko ni ku “phokotela” swin’we ni vayingiseri lavan’wana hi ku yimisa mavoko.

Ntlawa wo sungula wa lava feke tindleve wu simekiwe eVandlheni ra le Brixton eJoni, wu languteriwe hi George, nuna wa June, loyi a nga nkulu. Vamakwerhu lava swi tsakelaka ku dyondza ririmi ra mavoko evandlheni leri va dyondzisiwile ku katsa ni van’wana va le Bethele. Sweswi hi vulavulaka ku ni vandlha ra ririmi ra mavoko ni mintlawa ya ntlhanu leyi khathaleriwaka hi rhavi ra Afrika Dzonga.

MIHANDZU YA MFUMO EMATIKWENI MAN’WANA

Rhavi ra Afrika Dzonga ri khathalela ntirho wo chumayela ematikweni man’wana ya ntlhanu. Hi ta wu hlamusela hi ku komisa ntirho wa Mfumo lowu endliwaka ematikweni wolawo.

Namibia

Tiko leri ri sungula eLwandle ra Atlantic ri ya fika endzilakaneni wa tiko ra Botswana hi le vupela-dyambu. Endzhaku ka Nyimpi yo Sungula ya Misava, Ntwanano wa Matiko wu lerise leswaku tiko ra Namibia ri lawuriwa hi Afrika Dzonga. Kambe ri hetelele ri kume ntshunxeko hi 1990 endzhaku ka ku halatiwa ka ngati ya vanhu vo tala. Hambileswi vukulu bya rona ri nga kwandzasi naswona ri nga riki na vaaki vo tala, ri na tona tindhawu to xonga leti nga ni swiharhi swo tala ni swimilana leswi nga tolovelekangiki. Vanhu vo tala va rhandza ku endzela eKwandzasini ra Namib, laha va fikaka va hlamala ku vona tinxaka to hambana-hambana ta swiharhi leswi kotaka ku hanya swi nga ri na byanyi ni mati. Ku xonga ka tiko ra Namibia ku fambisana ni tinxaka ta kona ta vanhu vo hambana-hambana, lava vulavulaka tindzimi ta kaye ta kwalaho.

Matshalatshala yo sungula yo hangalasa rungula ra Mfumo eNamibia ma endliwe hi 1928. Hi lembe rero, rhavi ra Afrika Dzonga ri rhumele tibuku to tala leti vulavulaka hi Bibele eka vanhu lava a swi nga koteki ku va fikelela. Hi nkarhi wolowo, munhu wo sungula ku va Mukreste la tinyiketeleke eNamibia u dyondze ntiyiso hi ndlela leyi nga tolovelekangiki. Bernhard Baade u xave mandza lawa a va n’wi phutselele wona hi matluka ya yin’wana ya tibuku ta hina. U ma hlaye hi vukheta matluka wolawo a nga swi tivi leswaku i vamani vakandziyisi va wona. Eku heteleleni, rin’wana ra mandza wolawo a ri phutseriwe hi tluka ro hetelela ra buku yoleyo kutani u kume adirese ya rhavi ra le Jarimani. U tsarile a kombela tibuku tin’wana. Mulanguteri wa xifundzha la endzeleke vandlha leri Bernhard a a hlanganyela eka rona u vule leswaku evuton’wini bya yena hinkwabyo, Bernhard u kale a fa a nga si tshama a xwa ensin’wini ni n’hweti ni yin’we.

Hi 1929, Lenie Theron u rhumeriwe eWindhoek, ku nga ntsindza wa Namibia. Makwerhu loyi wa xisati loyi a a ri phayona u chumayele madoroba hinkwawo lamakulu ya le Namibia, a famba hi xitimela ni hi movha lowu tleketlaka poso. Hi tin’hweti ta mune ntsena, u fambise tibuku ni swibukwana swa 6 388 hi Xibunu, Xijarimani ni hi Xinghezi. Hambileswi maphayona a ma hamba ma chumayela eNamibia, a ri kona ni rin’we leri endleke maendzo yo vuyela ni ku fambisa tidyondzo ta Bibele ni vanhu lava tsakelaka. Sweswo swi cincile hi 1950 loko ku fika varhumiwa. Van’wana va vona a ku ri Gus Eriksson, Fred Hayhurst na George Koett lava hinkwavo ka vona va tshameke va tshembekile kukondza va fa.

Hi 1953, se a ku ri ni varhumiwa va nhungu etikweni ku katsa na Dick Waldron ni nkatakwe Coralie.f Va tiyiselele nkaneto lowukulu wa vafundhisi va Vujagana swin’we ni valawuri va kwalaho. Hambileswi va ka Waldron a va lava ku chumayela vantima va le tikweni rero, a va fanele va rhanga va kuma mpfumelelo eka hulumendhe. Dick u ringetile ku endla xikombelo kambe ko fana ni kwala.

Endzhaku ka loko va ka Waldron va kume n’wana wa nhwanyana hi 1955, va tshike ntirho wa vurhumiwa, kambe Dick u ye emahlweni a phayona swa nkarhinyana. Hi 1960 Dick u hetelele a nyikiwe mpfumelelo wo nghena eka rin’wana ra malokixi ya vantima ra Katutura. U ri: “A va tele ngopfu vanhu lava tsakelaka.” A swi tekanga nkarhi leswaku vo hlayanyana va vona va ta eminhlanganweni. Endzhaku ka malembe ya 50, Dick na Coralie va ha tirha hi vutshembeki eNamibia. Va hoxe xandla swinene leswaku ntirho wa Mfumo wu ndlandlamuxiwa ensin’wini leyi.

Ku chumayela ntiyiso wa Bibele eka vanhu lava va tinxaka to hambana-hambana va le Namibia a ku nga ri matlangwana. A ku nga ri na nkandziyiso ni wun’we lowu sekeriweke eBibeleni hi tindzimi ta kwalaho, to kota Xiherero, Xikwangali ni Xindonga. Eku sunguleni, vanhu lava dyondzekeke va kwalaho lava a va dyondzeriwa Bibele va hundzuluxele swiphephana swin’wana ni tibroxara, va kongomisiwa hi Timbhoni ta kwalaho. Esther Bornman, loyi enkarhini wolowo a a ri phayona ro hlawuleka, u dyondze ririmi ra kwalaho ra Xikwanyama kutani hi ku famba ka nkarhi u kote ku ri vulavula a tlhela a dyondza rin’wana nakambe ra kwalaho. Yena na Aina Nekwaya, makwerhu wa xisati wa Mundonga, va hundzuluxele magazini wa Xihondzo xo Rindza, xiphemu xin’wana a xi ri hi Xikwanyama kasi lexin’wana xi ri hi Xindonga. Tindzimi leti hatimbirhi ka tona ti tirhisiwa le Ovamboland naswona vanhu vo tala va kwalaho va ti tiva.

Hi 1990 ku akiwe tihofisi letintshwa to hundzuluxela eWindhoek, leti nga ni swilo hinkwaswo leswi lavekaka. Ku engeteriwe vahundzuluxeri kutani ku tlhandlekela eka tindzimi leti se ti boxiweke, minkandziyiso yi hundzuluxeriwa hi Xiherero, Xikwangali, Xikhoekhoegowab ni Ximbukushu. André Bornman na Stephen Jansen va ungamela ntirho wa hofisi leyi.

Ku ceriwa dayimani yo tala eNamibia. Xihondzo xo Rindza xa July 15, 1999, xi vulavule hi yona exihlokweni lexi nge “Ku Ni Tindzalama Leti Hanyaka eNamibia!” Xi fanise vanhu va timbilu letinene ni “maribye ya nkoka” xi tlhela xi vula leswaku hambileswi ntirho wo tala wo chumayela wu endliweke, ka ha ri ni tindhawu leti nga siki chumayeriwaka. Hiloko xi endla xirhambo lexi nge: “Xana u nga swi kota ku tirha laha ku nga ni xilaveko lexikulu xa vahuweleri lava hisekaka va Mfumo? Loko swi ri tano, hi kombela leswaku u pelela eNamibia kutani u hi pfuna ku kuma ni ku kovotla maribye ya nkoka ya moya lama engetelekeke.”

Ndlela leyi vamakwerhu va anguleke ha yona ya tsakisa swinene. Vamakwerhu va 130 lava humaka ematikweni yo hambana-hambana yo katsa Australia, Jarimani na Japani ni van’wana va le Amerika Dzonga va lave ku tiva hi ta tiko leri. Hikwalaho ka sweswo, Timbhoni ta 83 ti endzele eNamibia ivi ta 18 eka tona ti namba ti sala kwale. Ta 16 a ti ri maphayona ya nkarhi hinkwawo loko ti fika etikweni leri, kutani hi ku famba ka nkarhi tin’wana ti faneleke ku va maphayona yo hlawuleka. Moya wa vatirhi lava va ku tirhandzela wu khumbe ni van’wana. Nisweswi, rhavi ra ha amukela mapapila lama vutisaka hi ta xirhambo lexi endliweke eka magazini luwa wa Xihondzo xo Rindza. William na Ellen va ka Heindel va ve varhumiwa eNamibia n’walungu ku sukela hi 1989. Va boheke ku dyondza Xindonga ku nga ririmi leri tirhisiwaka hi Vaovambo lava tshamaka endhawini yoleyo. Ku tiyisela ni ku tikarhata ka vona ensin’wini leyi nga tolovelekangiki ku va vuyerise hi ndlela leyi fuweke. William u ri: “Hi vone vafana lava van’wana va vona a va ri swichudeni swa hina swa Bibele va kula va va vavanuna hi tlhelo ra moya. Van’wana i vakulu ni malandza ya vutirheli evandlheni. Hi titwa hi tsake ngopfu loko hi va vona va nyikela tinkulumo etinhlengeletanweni ni le mintsombanweni.”

Emalembeni ya sweswinyana, ku rhumeriwe mathwasana ma nga ri mangani ya Xikolo xa Ndzetelo wa Vutirheli eNamibia, naswona ma endle ntirho lowunene wo pfuna vanhu lava tsakelaka, nakambe i mpfuno lowukulu emavandlheni. Hi 2006, a ku ri ni vahuweleri va 1 264 eNamibia, ku nga ku andza hi tiphesente tinharhu eka nhlayo ya n’wexemu ka kona.

Lesotho

Tiko leritsongo ra Lesotho, leri nga ni vaaki va 2,4 wa timiliyoni ri rhendzeriwe hi Afrika Dzonga. Ri kumeka eTintshaveni ta Drakensberg, laha vanhu lava rhandzaka ku khandziya tintshava va kotaka ku vona vuxongi bya ndhawu.

Hambileswi hi ntolovelo tiko leri ri tivekaka hi ku rhula, na rona ri langutane ni mpfilumpfilu wa tipolitiki. Hi 1998, ku pfuke timholovo hi nkarhi wa nhlawulo hiloko yi suka exikarhi ka masocha ni maphorisa entsindza wa kona ku nga Maseru. Hi nkarhi wolowo Veijo Kuismin ni nkatakwe Sirpa a va ri varhumiwa etikweni leri. Veijo u ri: “Nkateko wa kona, a va talanga vamakwerhu lava vavisekeke hi nkarhi wa nyimpi naswona hi hlele leswaku vamakwerhu lava nga evuswetini ni lava pfumalaka tihunyi va phalariwa. Leswi swi tiyise vun’we bya vandlha naswona nhlayo ya lava vaka kona eminhlanganweni yi andzile etikweni.”

Vanhu va le Lesotho va hanya hi ku rima. Hikwalaho ko pfumaleka ka mali, vavanuna vo tala va tirha etimayini ta la Afrika Dzonga. Hambileswi tiko leri ri nga fuwangiki, ku ni rifuwo ra moya leri nga ra risima, leri kumekaka etikweni leri ra le tintshaveni naswona vanhu vo tala va wu amukela ntiyiso wa Bibele. Hi 2006, a ku ri ni vahuweleri va Mfumo va 3 101, ku nga ku andza hi tiphesente timbirhi eka nhlayo ya n’wexemu ka kona. Mimpatswa ya varhumiwa—ku nga va ka Hüttinger, va ka Nygren ni va ka Parise—yi karhi yi tirha eMaseru.

Abel Modiba u ve mulanguteri wa xifundzha eLesotho exikarhi ka 1974 na 1978. Sweswi u tirha eBethele ya Afrika Dzonga na Rebecca, nkatakwe. Abel, tanihi munhu la tivulavulelaka a tiketlile u hlamusele swin’wana swa leswi a swi tsundzukaka hi Lesotho, a ku: “Etindhawini to tala ta le makaya a ku nga ri na mapatu. Minkarhi yin’wana a ku kala ku hela tiawara ta nkombo ndzi ri karhi ndzi famba hi milenge ndzi ya eka ntlawa wa vahuweleri lava nga voxe. Hakanyingi vamakwerhu a va ndzi tisela tihanci timbirhi, yin’we yo yi gada leyin’wana yi ri yo rhwala nhundzu ya mina. Minkarhi yin’wana a hi rhwala ni muchini wo kombisa tislaydi ni betri ya movha. Loko hi kuma nambu wu tele, a hi wu yimela wu kala wu phya. Eswimitanini swin’wana, hosi ya kona a yi rhamba vaaki hinkwavo va ximutana leswaku va ta yingisela nkulumo ya le rivaleni.

“Van’wana a va famba tiawara to tala loko va ya eminhlanganweni, kutani hikwalaho ka sweswo a swi tolovelekile leswaku hi vhiki ra ku endza ka mulanguteri wa xifundzha, lava humaka ekule va tshama ni vamakwerhu lava akeke ekusuhi ni Holo ya Mfumo. Sweswo a swi endla leswaku ri va vhiki ro hlawuleka swinene. Nimadyambu, a va hlangana va rungulelana mintokoto va tlhela va yimbelela tinsimu ta Mfumo. Hi xamundzuku xa kona, a va ya ensin’wini.”

Per-Ola na Birgitta va ka Nygren va ve varhumiwa eMaseru ku sukela hi 1993. Birgitta u rungula ntokoto lowu kombisaka leswaku timagazini i ta nkoka eku pfuneni ka vanhu, u ri: “Hi 1997, ndzi sungule ku dyondza ni wansati la vuriwaka Mapalesa. U sungule ku va kona eminhlanganweni. Kambe ko tala a a nga kumeki ekaya leswaku hi ta dyondza naswona a a tala ku tifihla. Ndzi tshike ku dyondza na yena kambe ndzi hambeta ndzi n’wi yisela timagazini. Endzhakunyana ka malembe ma nga ri mangani, u tile eminhlanganweni. U ndzi byele leswaku siku rin’wana u hlaye xihloko eka Xihondzo xo Rindza lexi vulavulaka hi ku lawula vukarhi. U swi teke ku ri Yehovha la n’wi pfunaka ku tlhantlha xiphiqo xa yena hikuva yena ni maxaka ya yena a va tshamela ku holova. Hi tlhele hi sungula ku dyondza kutani ku sukela nkarhi wolowo, a nga si tshama a xwa eminhlanganweni. U tlhele a va muchumayeri la hisekaka.”

Ku hundze malembe yo tala vamakwerhu va le Lesotho va tirhisa Tiholo ta Mfumo leti nga nyawuriki. Hambiswiritano, emalembeni ya sweswinyana, rhavi ra Afrika Dzonga ri pfune mavandlha ya le Lesotho hi mali leswaku ma aka Tiholo ta Mfumo ta xiviri.

Lomu Holo ya Mfumo ya le dorobeni ra Mokhotlong yi akiweke kona, ku tlakuke timitara ta kwalomu ka 3 000 ehenhla ka vuandlalo bya lwandle kutani hi yona leyi nga le xivandleni lexi tlakukeke ngopfu eAfrika. Leswaku ku akiwa holo leyi, ku te vatirhi va ku tirhandzela va huma ematikweni ya le kule yo kota Australia na California, eU.S.A. Vamakwerhu va le Xifundzheni xa KwaZulu-Natal kwala Afrika Dzonga va nyikele hi mali va tlhela va tisa timovha leti nga ta pfuna ku tleketla nhundzu yo aka. Vatirhi va ku tirhandzela a va tihanyela vutomi byo olova. A va fanele va tilavela ndhawu yo tshama va tlhela va tiswekela. Holo leyi swi teke masiku ya khume ntsena ku yi heta. A ku ri ni makwerhu la velekiweke hi 1910, loyi siku rin’wana ni rin’wana a a ta emuakweni a ta hlalela loko ku ri karhi ku akiwa. Hi mpfhuka a yimela ku akiwa ka holo ku sukela loko a va nandza wa Yehovha eku sunguleni ka va-1920, kutani u tsake ngopfu ku vona Holo “yakwe” ya Mfumo yi ri karhi yi hela.

Hi lembe ra 2002 ku ve ni dyandza eLesotho. Hiloko ku rhumeriwa mavele ni swakudya swin’wana kutani swi nyikiwa Timbhoni ta le tindhawini leti hlaseriweke hi dyandza rero. Makwerhu un’wana u tsale papila ro nkhensa a ku: “Loko vamakwerhu va ndzi tisela mavele, a ndzi hlamale ngopfu. Xana va swi tivise ku yini leswaku ndza ma lava? Ndzi nkhense Yehovha hi mpfuno lowu a ndzi nga lorhi leswaku ndzi ta kala ndzi wu kuma. Leswi swi tiyise ripfumelo ra mina eka Yehovha Xikwembu ni nhlengeletano ya yena, kutani ndzi tiyimisele ku n’wi tirhela hi moya-xiviri wa mina hinkwawo.”

Botswana

Tiko leri ri katsa xiyenge lexikulu xa Kwandzasi ra Kalahari naswona ri ni vaaki lava tlulaka timiliyoni ta 1,7. Hi ntolovelo maxelo ya rona ma hisa naswona moya wa kona wu omile. Ku ni mintanga yo hambana-hambana ya swiharhi leyi kokaka vaendzi. Tiva lerikulu leri vuriwaka Okavango ri tiveka hi ku va ndhawu leyi rhuleke ni ku va ni swiharhi swa ntsandza-vahlayi. Hi ntolovelo vanhu va tsemakanya tiva leri hi swikwekwetsu, leswi vuriwaka mokoro. Tiko ra Botswana ri yime kahle hi tlhelo ra timali, leyi nghenisiwaka ngopfu hi migodi ya dayimani. Ku sukela loko ku tshuburiwe dayimani eKwandzasini ra Kalahari hi 1967, tiko ra Botswana ri ve rin’wana ra matiko lamakulu lama rhumelaka dayimani ematikweni man’wana.

Swi vonaka onge rungula ra Mfumo wa Xikwembu ri fike ro sungula eBotswana hi 1929, loko makwerhu un’wana a chumayele kona tin’hweti ti nga ri tingani. Joshua Thongoana u hlawuriwe ku va mulanguteri wa xifundzha eBotswana hi 1956.g U vule leswaku ku ve ni nkarhi lowu minkandziyiso ya Timbhoni ta Yehovha a yi yirisiwile etikweni rero.

Varhumiwa lava hisekaka va kume vuyelo lebyinene ensin’wini leyi yo nona. Blake na Gwen va ka Frisbee swin’we na Tim na Virginia va ka Crouch va tikarhatile va dyondza Xitswana. Hala n’walungu, Veijo na Sirpa va ka Kuismin va karhi va tirha hi matimba leswaku va phamela vanhu swakudya swa moya.

Hala dzongeni wa tiko, Hugh na Carol va ka Cormican va tinyiketele hi ku helela entirhweni wa vurhumiwa. Hugh u ri: “Evandlheni ra hina hi ni makwerhu la nga ni malembe ya 12 hi vukhale, vito ra yena i Eddie. Ku sukela loko a ha ri ntsongo, a a lava ku dyondza ku hlaya leswaku a ta tsarisa eXikolweni xa Vutirheli bya le Tilweni ni ku hlanganyela entirhweni wo chumayela. Kuteloko a faneleka ku va muhuweleri la nga si khuvuriwaka, a heta nkarhi wo leha ensin’wini kutani a sungula dyondzo ya Bibele ni n’wana la nghenaka na yena xikolo. Ku sukela loko Eddie a khuvuriwile, u ve phayona ra nkarhinyana ko hlayanyana.”

Mavandlha yo tala eBotswana ma le ndzeni ka doroba leri fuweke ra Gaborone, leri nga le kusuhi ni ndzilakana wa le vuxeni kumbe ma kumeka ekusuhi na rona. Xiphemu xexo xa tiko xi ni vaaki vo tala. Vaaki lavan’wana va tiko va tshama ematiko-xikaya hala vupela-dyambu ni le Kwandzasini ra Kalahari, laha ka ha riki ni mindyangu yi nga ri yingani ya Varhwa, lava tiwundlaka hi swakudya swa nhova ni hi ku hlota. Vahuweleri va tirha hi matimba swinene hi nkarhi wa tsima ro hlawuleka ro chumayela ensin’wini ya le kule, va famba tikhilomitara ta magidi leswaku va yisa ntiyiso wa Bibele eka vafuwi va tihomu lava hanyaka hi ku tsendzeleka etindhawini toleto ta le matiko-xikaya. Vanhu volavo va tshama va khomekile hi ku rima masimu, ku aka mirhanga ni ku famba va lava tihunyi. A va na wona nkarhi wo endla mintirho leyin’wana. Hambiswiritano, loko ku fika munhu loyi va nga n’wi tiviki, a va tisela rungula ra Bibele leri phyuphyisaka, va tshika hinkwaswo va tshama ehansi va rhiya ndleve.

Stephen Robbins, un’wana wa maphayona ya tsevu yo hlawuleka ya xinkarhana u te: “Vanhu va laha va tshama va ri eku rhurheni. Ku tsemakanya mindzilakana ko va tshamelo maxelo eka vona. Hi hlangane na Marks, un’wana wa swichudeni swa hina swa Bibele a ri exikepeni loko hi tsemakanya Nambu wa Okavango. Hi tsake ngopfu loko hi twa leswaku wa ha teke masiku yo wisa entirhweni leswaku a ta famba a endzela vanghana va yena ni maxaka, a va chumayela ntiyiso wa Bibele. Marks u tirhisa nkarhi wa yena wo wisa eku chumayeleni.”

Ndlela leyi vanhu va angulaka ha yona eka mahungu lamanene eBotswana yi tiyisa nhlana. Hi 2006, lava va hlanganyeleke entirhweni wo chumayela a va ri 1 497, ku nga ku andza hi tiphesente ta tsevu loko ku pimanisiwa ni n’wexemu ka kona.

Swaziland

Tiko leri leritsongo leri fumiwaka hi hosi ri ni vaaki va kwalomu ka 1,1 wa timiliyoni. Vaaki va rona va hanya hi ku rima ntsena hambileswi vavanuna vo tala va tirhaka la Afrika Dzonga. Swaziland i tiko ro saseka leri nga ni mintanga yo hlayanyana ya swiharhi. Maswazi i vanhu lava rhandzaka vanhu naswona va ha yi landzela yo tala ya mindhavuko ya vona.

Khale ka hosi Sobhuza wa Vumbirhi, a a rhandza Timbhoni ta Yehovha naswona a a ri ni tibuku ta hina to tala. Lembe ni lembe a a rhamba vafundhisi ni Mbhoni yin’we ya Yehovha le ndlwini ya vuhosi leswaku va ta vulavula hi Bibele. Mbhoni leyi a yi rhambiwe hi 1956 yi vulavule hi dyondzo ya ku nga fi ka moya-xiviri swin’we ni ku tirhisiwa ka swithopo eka vafundhisi. Endzhaku ka sweswo, hosi yi vutise vafundhisi leswaku va vula loko leswi Mbhoni leyi yi swi vuleke ku ri ntiyiso. A va kanetanga nchumu.

Vamakwerhu va boheke ku yima va tiyile leswaku va nga hlanganyeli eka mihivahivani ya mindhavuko leyi khumbaka nkosi ni ku gandzela swikwembu. Etindhawini tin’wana ta le Swaziland, tihosi ta miganga ti hlongole Timbhoni ta Yehovha emakaya ya tona hileswi ti aleke ku hlanganyela eka mihivahivani ya mindhavuko leyi khumbaka nkosi. Vamakwavo va moya va le migangeni yin’wana va va khathalerile. Huvo leyi Tlakukeke ya le Swaziland yi endle xiboho lexi yimaka ni Timbhoni ta Yehovha emhakeni leyi, yi vula leswaku ti fanele ti tlhelela emakaya ni le masin’wini ya tona.

James na Dawne va ka Hockett i varhumiwa eMbabane le ntsindza wa Swaziland. James u thwase eXikolweni xa Giliyadi hi 1971 kasi Dawne u thwase hi 1970. James u tirhise xikombiso lexi landzelaka ku komba ndlela leyi varhumiwa va faneleke va pfumelelana ni mindhavuko yo hambana-hambana ha yona, a ku: “A hi tirha nsimu leyi nga aviwangiki kutani hosi ya muganga wolowo yi lava leswaku ndzi nyikela nkulumo ya le rivaleni. Yi vitane vanhu. Hi hlengeletane endhawini leyi a ku ri karhi ku akiwa kutani a ku ri ni switina leswi nga si tirhisiwaka. Leswi a ku tsakama ehansi, ndzi teke xitina ndzi tshama eka xona ivi Dawne na yena a tshama eka xin’wana ekusuhi na mina. Makwerhu un’wana wa xisati wa Muswazi u vitane Dawne leswaku a ta tshama ekusuhi na yena. Dawne u vule leswaku u tshame kahle kambe makwerhu yoloye u n’wi sindzise ku ta tshama na yena. Endzhaku, hi byeriwe leswaku vavasati a va pfumeleriwi ku tshama eswitulwini loko vavanuna va tshame ehansi. Lowu i ndhavuko wa le matiko-xikaya.”

James na Dawne va endzele exikolweni xin’wana leswaku va ya vulavula ni mudyondzisi loyi a tsakeleke leswi va buleke na yena ha swona enkarhini lowu hundzeke. Loko va fika, u rhumele mufana un’wana leswaku a ta va byela leswaku a ku nga ri nkarhi wa kahle wo vulavula. Hiloko va vulavula ni mufana loyi, vito ra yena ku nga Patrick, va n’wi vutisa loko a tiva lexi va teleke xona. Endzhaku ko bula na yena, va n’wi nyike buku leyi nge Swivutiso Leswi Vantshwa Va Swi Vutisaka—Tinhlamulo Leti Tirhaka, kutani va sungula ku dyondza Bibele na yena. Patrick a a nga ri na vatswari naswona a a tshama ekamareni leri vandzamaneke ni yindlu ya malume wakwe. A a fanele a tiwundla, a tiswekela ni ku pfa a tirha ntirho wo khomisa leswaku a ta kota ku hakela mali ya xikolo. U endle nhluvuko lowunene, a khuvuriwa kutani sweswi i nkulu evandlheni.

Vanhu va amukele mahungu lamanene eSwaziland hi mpfhuka ma sungula ku chumayeriwa hi va-1930. Hi 2006, a ku ri ni vahuweleri va 2 292 lava hisekelaka ku chumayela mahungu lamanene ya Mfumo wa Xikwembu ensin’wini yoleyo, naswona a ku fambisiwa tidyondzo ta Bibele ta 2 911.

St. Helena

Xihlala lexi lexitsongo, lexi leheke tikhilomitara ta 17 ivi xi anama tikhilomitara ta khume, xi kumeka evupela-dyambu bya ribuwa ra le dzonga-vupela-dyambu bya Afrika. Hi ntolovelo maxelo ya kona ma kufumela. Xihlala lexi xa St. Helena xi ni vaaki va kwalomu ka 4 000, ku nga vanhu lava davukaka eYuropa, eAsia ni la Afrika. Vaaki va kona va vulavula Xinghezi hi ndlela leyi nga tolovelekangiki. Ku hava rivala ra swihaha-mpfhuka exihlaleni lexi; ku tirhisiwa xikepe lexi sukaka la Afrika Dzonga xi ya kona ivi xi hundzela eNghilandhi. Minongonoko ya thelevhixini yi sungule ku haxiwa exikarhi ka va-1990 hi sethalayiti.

Mahungu lamanene ya Mfumo wa Xikwembu ma fike ro sungula eSt. Helena emasungulweni ya va 1930 loko ku endze maphayona mambirhi. Tom Scipio loyi a a ri phorisa tlhelo mudiyakoni wa kereke ya Baptist u amukele tibuku leti ma n’wi nyikeke tona. U sungule ku byela van’wana leswi a swi dyondzeke a tlhela a dyondzisa ekerekeni leswaku a ku na Vunharhu-un’we, ndzilo wa tihele nileswaku moya-xiviri wa munhu wa fa. Yena ni van’wana lava lweleke ntiyiso wa Bibele va hlongoriwile ekerekeni. Ku nga ri khale, Tom ni ntlawa wa yena lowutsongo va sungule ku chumayela, va tirhisa tigramafoni. Va fambe xihlala xexo hinkwaxo hi milenge ni hi mbhongolo. Tom u tlhele a pfuna ndyangu wa yena wa vana va tsevu leswaku wu dzika entiyisweni.

Hi 1951, Jacobus van Staden u rhumeriwe kona a suka eAfrika Dzonga leswaku a ta khutaza ni ku pfuna ntlawa wa Timbhoni to tshembeka ta le xihlaleni lexi. U ti pfune leswaku ti va ni mihandzu ensin’wini a tlhela a hlela minhlangano leyi tolovelekeke ya vandlha. Loko George Scipio,h un’wana wa vana va Tom, a hlamusela swin’wana swa swiphiqo leswi a va langutana na swona loko va ringeta ku tleketla vanhu hinkwavo va va yisa eminhlanganweni u ri: “A ko va ni timovha timbirhi ntsena to tleketla vanhu hinkwavo lava tsakelaka. Patu ra kona a ri nga fambeki naswona ri le switsungeni, kutani a ko va ni mapatu ma nga ri mangani ntsena lama fambekaka hi nkarhi wolowo. . . . Van’wana va sungule ku khoma ndlela nimixo. A ndzi layicha vanharhu emovheni wa mina lowutsongo ivi ndzi va siya kun’wana exikarhi ka ndlela kutani va ya emahlweni va famba. Kutani ndzi tlhela ndzi ya landza van’wana ndzi fika ndzi va siya kun’wana endleleni ivi ndzi tlhela. Hinkwerhu a hi hetelela hi fike eminhlanganweni hi ndlela yoleyo.” Hi ku famba ka nkarhi, hambileswi George a tekeke a tlhela a va ni vana va mune u kote ku heta malembe ya 14 a ri phayona. Vana va yena vanharhu i vakulu.

Jannie Muller u ye ko hlayanyana eSt. Helena leswaku a ya endzela mavandlha ya kwalaho tanihi mulanguteri wa xifundzha hi va-1990 swin’we ni nkatakwe Anelise. U ri: “Loko u famba ni muhuweleri ensin’wini, u ta ku byela leswaku i mani la tshamaka eka yindlu leyi landzelaka ni ndlela leyi a nga ta angula ha yona. Loko hi endzela xihlala lexi leswaku hi ya fambisa xiphephana xa Kingdom News lexi nge “Xana Vanhu Hinkwavo Va Ta Kala Va Rhandzana?,” hi hlanganise xihlala hinkwaxo hi siku rin’we, hi sungula hi 8:30 nimixo hi heta hi 3:00 nindzhenga.”

Nchumu lowu Jannie a wu tsundzukaka ngopfu i ku fika ni ku famba ka vona exihlaleni. U ri: “Loko xikepe xi fika, vamakwerhu vo tala a va yima ehlalukweni va ta hi hlangaveta. Va vule leswaku siku leri hi fambeke ha rona a ku hlambiwa hi mihloti, kunene hi tivonele hi ya hina loko hinkwavo va yime ehlalukweni va hi lela.”

Hi 2006, ku fikeleriwe nhlohlorhi leyintshwa ya vahuweleri va 125 lava hangalaseke ntiyiso wa Bibele exihlaleni hinkwaxo. Lava veke kona eXitsundzuxweni a va ri 239. Muhuweleri ha un’we exihlaleni xexo u fanele a chumayela vanhu va 30, ku nga nhlayo leyitsongo ngopfu eka hinkwato emisaveni.

LESWI LANGUTERIWEKE ENKARHINI LOWU TAKA

Hambileswi Timbhoni ta Yehovha ta la Afrika Dzonga ti hanyaka exikarhi ka tinxaka leti nga okelaniki ndzilo, Timbhoni hinkwato ka tona ti ni vun’we byo hlawuleka hikuva ti hlanganisiwa hi “xiboho lexi hetisekeke xa vun’we.” (Kol. 3:14) Van’wana va vule swo karhi hi vun’we lebyi. Hi 1993 ku te vaendzi vo tala va le ndzhandzheni wa malwandle, va ta entsombanweni wa matiko yo hambana-hambana. Timbhoni ta kwalomu ka 2 000 ti ye erivaleni ra swihaha-mpfhuka eDurban, ti ya amukela vaendzi lava humaka eUnited States ni le Japani. Ti yimbelele tinsimu ta Mfumo loko vaendzi va huma erivaleni ra swihaha-mpfhuka. Vamakwerhu va pfuxelane va tsakile hi ku angarhana. Un’wana wa lava va voneke xiendlakalo lexi i murhangeri un’wana wa politiki la dumeke. Loko a ri karhi a vulavula ni vamakwerhu van’wana, u te: “Loko a hi ri ni vun’we lebyi fanaka ni bya n’wina, a hi ta va hi swi tlhantlhe khale swiphiqo swa hina.”

Mintsombano ya Matiko yo Hambana-hambana ya 2003, leyi nge “Vangamisa Xikwembu” yi tiyise vumoya bya hinkwavo lava a va tile eka yona. Ku ve ni mintsombano ya matiko yo hambana-hambana la Afrika Dzonga emadorobeni lamakulu swin’we ni mintsombano ya miganga emadorobeni lamatsongo. Swirho swimbirhi swa Huvo leyi Fumaka, ku nga Samuel Herd na David Splane va nyikele tinkulumo eka mintsombano leyi ya matiko yo hambana-hambana. Ku te vaendzi lava humaka ematikweni ya 18. Van’wana a va ambale tinguvu ta ndhavuko wa rikwavo leti endleke leswaku hakunene wu va ntsombano wa matiko yo hambana-hambana. Hinkwavo lava veke kona emintsombanweni leyi a va ri 166 873, naswona ku khuvuriwe vanhu va 2 472.

Janine loyi a veke kona entsombanweni wa matiko yo hambana-hambana eCape Town, u tlangele ku humesiwa ka buku leyi nge Dyondza Eka Mudyondzisi Lonkulu, u te: “Ndzi heleriwa hi marito yo hlamusela ndlela leyi ndzi yi tlangelaka ha yona nyiko leyi. Buku leyi yi lunghiseleriwe ku fikelela timbilu ta vana va hina. Yehovha u tiva leswi vanhu va yena va swi pfumalaka naswona Yesu, Nhloko ya vandlha, u vona ku tika loku hi langutaneke na kona emisaveni leyi nga xi chaviki Xikwembu. Ndzi n’wi nkhensa hi mbilu ya mina hinkwayo Yehovha ni malandza ya yena ya laha misaveni.”

Loko hi languta matimu ya Timbhoni ta Yehovha la Afrika Dzonga eka lembe-xidzana leri hundzeke, ha tsaka leswi lavo tshembeka va tiyiseleke ni ku yima va tiyile. Hi 2006 a ku ri ni vahuweleri va 78 877 lava a va fambisa tidyondzo ta Bibele ta 84 903. Lava veke kona eXitsundzuxweni hi 2006 a va ri 189 108. Swi le rivaleni leswaku marito ya Yesu ma ha tirha ni sweswi emisaveni hinkwayo, lama nge: “Maswivo! Ndzi ri eka n’wina: Tlakusani mahlo ya n’wina mi languta masimu, ma basile leswaku ma tshoveriwa.” (Yoh. 4:35) Ntirho wa ha lo vuya. Nkongomiso lowu nga lo dlaa, erivaleni wa Yehovha wu hi susumeta leswaku hi huwelela swin’we ni vamakwerhu hinkwako emisaveni hi ku: “Huwelelani eka Yehovha hi ku hlula, n’wina hinkwenu vanhu va misava. Tirhelani Yehovha hi ku tsaka”!—Ps. 100:1, 2.

[Tinhlamuselo ta le hansi]

[Marito lama tshahiweke exihlokweni lama nga eka tluka 174]

Le St. Helena muhuweleri ha un’we u fanele a chumayela vanhu va 30, ku nga nhlayo leyitsongo ngopfu eka hinkwato emisaveni

[Bokisi leri nga eka tluka 68, 69]

Ndlela Leyi Xihlawuhlawu A Xi Tirha Ha Yona!

Xihlawuhlawu xi sunguriwe hi vandla ra National Party hi nkarhi wa nhlawulo wa 1948. Vandla leri ri wine nhlawulo hi lembe rero kutani ri simeka nawu wo hambanisa vanhu hi ku ya hi tinxaka ta vona la Afrika Dzonga, ri ri karhi ri seketeriwa hi Kereke ya Dutch Reformed. Nawu lowu, lowu xikongomelo-nkulu xa wona a ku ri ku tiyisekisa leswaku valungu hi vona va fumaka tiko leri, wu endle leswaku ku va ni milawu leyi lawulaka swilo swa nkoka evuton’wini—swo kota lomu vanhu va tshamaka kona, ntirho, dyondzo ni miako ya mani na mani swin’we ni tipolitiki.

Tinxaka ta vanhu a ti hambanisiwa hi ndlela leyi: valungu, Bantu (vantima va la Afrika), makhaladi ni vanhu va le Asia (ku nga Maindiya). Vaseketeri va xihlawuhlawu a va vula leswaku tinxaka leti ti fanele ti va ni tindhawu leti ti tshamaka ti ri toxe, leti vuriwaka matiko-xikaya, laha a ti ta tshama kona ti kula hi mindhavuko ni mahanyelo ya rikwavo. Vanhu van’wana va vone vonelo rero ri ri kahle kambe ntiyiso hi leswaku a ri nga ta pfuka ri tirhile ni siku ni rin’we. Vantima vo tala va chavisiwe hi swibamu ni tigasi leti humesaka mihloti ni hi timbyana kutani va sindzisiwa ku siya makaya ya vona va rhurhiseriwa etindhawini tin’wana ni swinhundzwana swa vona. Tindhawu to tala ta mani na mani a ti hambanisiwile, ku ri ni ta vantima ni ta valungu. Tikhefi ni tisinema a ti ri ta valungu ntsena.

Vantima a va endlela valungu mintirho ya vona emakaya ni le mabindzwini kambe a va holeriwa swimalana leswi nga vuliki nchumu. Leswi swi vange leswaku swirho swa mindyangu swi hambana. Hi xikombiso, vavanuna va vantima a va pfumeleriwa ku ya tirha emadorobeni etimayini ni le tifektri naswona a va tshama etihostele kutani vasati va vona a va fanele va sala le makaya. Leswi swi byi kavanyetile vutomi bya ndyangu swi tlhela swi vanga leswaku vo tala va tikhoma hi ndlela yo biha. Hi xitalo vantima lava a va tirha emakaya ya valungu a va tshama ekamareni leri nga endzhaku ka yindlu. Mindyangu ya vona a yi nga pfumeleriwanga ku tshama etindhawini ta valungu, xisweswo vatswari a va heta nkarhi wo leha va nga si vonana ni vana va vona. Vantima a va fanele va tshama va khome mapasi minkarhi hinkwayo.

Xihlawuhlawu a xi ri kona hinkwako ku katsa ni le ka dyondzo, vukati, ntirho ni ndhawu yo tshama. Tanihi leswi Timbhoni ta Yehovha ti tivekaka hi ku pfumala ka tona xihlawuhlawu, ti yi yingisile milawu ya mfumo ntsena loko yi nga ti siveli ku endlela Xikwembu ntirho wo kwetsima. (Rhom. 13:1, 2) Ti lave tindlela to hlangana ni vapfumeri-kulobye va tinxaka to hambana-hambana loko swi koteka.

Ku sukela exikarhi ka va-1970, mfumo wu endle ku cinca ko karhi loku endleke leswaku milawu ya wona yi nga ha vi na matimba ngopfu. Hi February 2, 1990 F. W. de Klerk, loyi hi nkarhi wolowo a a ri presidente, u tivise magoza yo herisa xihlawuhlawu, yo kota ku amukela mavandla ya vantima ya tipolitiki ni ku ntshunxa Nelson Mandela ekhotsweni. Leswi ku veke ni nhlawulo wa xidimokrati hi 1994, lowu swi vekeke erivaleni leswaku mfumo wu ta tekiwa hi vantima, xihlawuhlawu xi nambe xi herisiwa ximfumo.

[Bokisi/Mimepe leyi nga eka tluka 72, 73]

NKATSAKANYO Wa Afrika Dzonga

Tiko ra kona

Xiphemu xa le ribuweni xa tiko ra Afrika Dzonga xi le hansi naswona a xi anamanga, nakambe xi sirheleriwe hi tintshava leti tlakukeke ivi ti fika ti andlaleka, kutani vuandlalo bya tona byi vumba xiphemu lexikulu xa tiko. Ndhawu leyi leyi andlalekeke yi tlakukile swinene hi le tlhelo ra vuxa bya Lwandle ra Indiya, laha Ntshava ya Drakensberg yi tlakukeke ku tlula 3 400 wa timitara.

Vanhu va kona

Vaaki va timiliyoni ta 44 va tiko leri va huma eka mindhavuko yo hambana-hambana. Hi 2003, mfumo wu humese xiviko xa ku hlayiwa ka vanhu lexi eka xona tinxaka ta vanhu a ti yimise xileswi: vantima a va ri 79 wa tiphesente; valungu va ri 9,6 wa tiphesente; makhaladi ma ri 8,9 wa tiphesente; Maindiya kumbe vanhu va le Asia a va ri 2,5 wa tiphesente.

Ririmi ra kona

Hambileswi vanhu vo tala va vulavulaka Xinghezi, ku ni tindzimi ta ximfumo ta 11 etikweni. Tindzimi leti vulavuriwaka ti xaxametiwe hi ku ya hi vunyingi bya vanhu lava ti vulavulaka ku nga Xizulu, Xixhosa, Xibunu, Xipedi, Xinghezi, Xitswana, Xisuthu, Xitsonga, Xiswati, Xivhenda ni Xindebele.

Ndlela yo tihanyisa

Tiko leri ri ni swilo swo hambana-hambana swa ntumbuluko naswona hi rona leri humesaka nsuku ni platinum yo tala emisaveni. Vanhu vo tala la Afrika Dzonga va tirha etimayini, emapurasini kumbe etifektri leti endlaka swakudya, timovha, michini, malapi ni swilo swin’wana.

Maxelo

Xiphemu lexitsongo xa le dzongeni wa tiko ku katsa na Cape Town xi ni maxelo lama fanaka ni ya le Mediteraniya, ku nga xixika xa timpfula ni ximumu lexi pfumalaka timpfula. Kambe maxelo ya le timbala-ntshaveni ta le xikarhi ka tiko ma hambanile; ku dzindza ka tilo ku tisa timpfula leti phyuphyisaka hi ximumu kasi hi xixika ka titimelanyana naswona ku va ku ri hava mapapa.

[Mimepe]

(Leswaku u vona rungula leri hleriweke hi ku helela, vona nkandziyiso wa kona)

NAMIBIA

NAMIB DESERT

Katutura

WINDHOEK

BOTSWANA

KALAHARI DESERT

GABORONE

SWAZILAND

MBABANE

LESOTHO

MASERU

Teyateyaneng

SOUTH AFRICA

Kruger National Park

Nylstroom

Bushbuckridge

PRETORIA

Johannesburg

Klerksdorp

Dundee

Ndwedwe

Pietermaritzburg

Durban

DRAKENSBERG MTS.

Strand

Cape Town

PRETORIA

Midrand

Krugersdorp

Kagiso

Johannesburg

Elandsfontein

Soweto

Eikenhof

Heidelberg

[Swifaniso]

Cape Town

Cape of Good Hope

[Bokisi/Swifaniso leswi nga eka tluka 80, 81]

Matshalatshala Ya Mina Yo Sungula Ku Va Mbhoni

ABEDNEGO RADEBE

U VELEKIWE HI 1911

U KHUVURIWE HI 1939

MATIMU YA YENA HI KU KOMISA U ve evandlheni ro sungula ra vantima le Pietermaritzburg, eKwaZulu-Natal kutani a fa a tshembekile hi 1995.

NDZI velekiwe ndzi tlhela ndzi kulela ekusuhi ni le Pietermaritzburg. Tata wa mina a a ri mufundhisi wa kereke ya Methodist. Exikarhi ka malembe ya va-1930, ndzi kume tibuku leti kandziyisiweke hi Timbhoni ta Yehovha. Hambileswi a ndzi pfumelelana ni leswi a ndzi swi dyondza, a ndzi nga swi koti ku hlangana ni Timbhoni.

Un’wana ehositele leyi a ndzi tshama eka yona u ndzi nyike xibukwana lexi nge Heaven and Purgatory. A ndzi nga si tshama ndzi hlaya xibukwana lexi fanaka na xona. Xi ndzi pfune ku twisisa leswi Bibele yi swi vulaka hi ku pfuka ka vafi ni hi ntshembo wo hanya la misaveni. Ndzi tsalele rhavi ra le Cape Town ndzi kombela tibuku leti engetelekeke.

A ndzi kanakana ku vulavurisana ni Timbhoni leti a ndzi ti vona edorobeni. Ndhavuko wa ka hina hi leswaku, “U nga yi eka mulungu u ya vulavula na yena. N’wi yimele a ta eka wena.”

Siku rin’wana nimadyambu loko ndzi chayisa entirhweni, ndzi vone movha wa Timbhoni lowu nga ni swipikara wu yime ehandle ka hositele leyi a ndzi tshama eka yona. Loko ndzi nghena egedeni, ku te mukhalabye la nyuheleke, a ambale sudu leyi endliweke hi lapi ro vevuka. U vule leswaku hi yena Daniel Jansen. Ndzi nambe ndzi tirhisa nkarhi wolowo leswaku ndzi ti tiva kahle Timbhoni, hiloko ndzi kombela ku twa yin’wana ya tinkulumo ta Makwerhu Rutherford. Vanhu vo tala va sungule ku hlengeletana. Loko nkulumo yi hela, Jansen u ndzi nyike xikurisa-rito a ku, “Byela vanhu lava hi Xizulu leswi u swi tweke eka nkulumo leyi leswaku na vona va ta vuyeriwa.”

Ndzi te eka yena: “A ndzi nge swi tsundzuki hinkwaswo leswi xivulavuri xi swi vuleke.”

Jansen u te: “Vula ntsena leswi u swi tsundzukaka.”

Ndzi vule marito ma nga ri mangani hi xikurisa-rito, ndzi ri karhi ndzi rhurhumela. Wolawo a ku ri matshalatshala ya mina yo sungula ku va Mbhoni ya Yehovha. Hiloko Makwerhu Jansen a ndzi rhamba leswaku ndzi famba na yena ensin’wini. Kambe u rhange hi ku vona loko ndzi ti twisisa hilaha ku heleleke tidyondzo ta masungulo niloko ndzi pfumelelana ni leswi Bibele yi swi dyondzisaka. Leswi ndzi n’wi hlamuleke swona swi n’wi enerisile. Ndzi hete mune wa malembe ndzi ri karhi ndzi hlanganyela ni vandlha ra valungu, laha a ko va mina muntima eka rona. A hi ri ntlawa wutsongo naswona a hi hlanganyela ekaya ra makwerhu.

Hi nkarhi wolowo muhuweleri ha wun’we a a nyikiwa khadi ro chumayela leswaku a ta tivisa n’wini wa muti hi ta rungula ra Bibele leri a teke ha rona. Nakambe a hi famba ni gramafoni, tirhekhodo ta tinkulumo leti a ti tlanga mune wa timinete ni nkwama wa tibuku.

Leswaku hi hlayisa nkarhi, muhuweleri a a gwedla gramafoni a nga si nghena emutini a tlhela a nghenisa neleta leyintshwa. Loko n’wini wa muti a pfula nyangwa, muhuweleri a a n’wi pfuxela kutani a n’wi nyika khadi ro chumayela leri a ri vula leswi rhekhodo ya nkulumo a yi tamele swona. Loko rhekhodo yi ya eku heleni, muhuweleri a a pfula nkwama wa yena leswaku loko rhekhodo yi hela, a ta kota ku nyika n’wini wa muti buku leyi ku vulavuriweke ha yona eka nkulumo yoleyo.

[Bokisi/Swifaniso leswi nga eka tluka 88, 89]

Xikombiso Lexinene Xa Vutshembeki

GEORGE PHILLIPS

U VELEKIWE HI 1898

U KHUVURIWE HI 1912

MATIMU YA YENA HI KU KOMISA U sungule vuphayona bya nkarhi hinkwawo hi 1914. U ve mulanguteri wa rhavi ra Afrika Dzonga ku ringana malembe ya 40 naswona u fe a tshembekile hi 1982.

GEORGE PHILLIPS u velekiwe a tlhela a kulela eGlasgow, le Scotland. U sungule ku phayona hi 1914 a ri ni malembe ya 16 hi vukhale. Hi 1917 u pfaleriwe ekhotsweni hikwalaho ko ala ku hlanganyela eka swa tipolitiki. Hi 1924, Makwerhu Rutherford u n’wi rhambe hi ku kongoma leswaku a ta tirha eAfrika Dzonga. U te, “George, swi nga ha teka lembe kumbe malembenyana.”

Loko George a fika la Afrika Dzonga u vule leswi hi tiko leri: “Loko ndzi pimanisa mahanyelo ya laha ni ya le Britain, ku ni ku hambana lokukulu naswona vatirhi a va ri vatsongo. Hi nkarhi wolowo a ku ri ni vamakwerhu va tsevu ntsena lava a va ri entirhweni wa nkarhi hinkwawo naswona lava a va hlanganyela entirhweni wo chumayela a va ri ehenhlanyana ka 40. Nsimu ya hina a yi katsa ndhawu hinkwayo ku sukela eCape ku ya eKenya. Xana nsimu leyi hinkwayo a yi ta hlanganisiwa kahle hi ndlela yihi hi lembe rin’we ntsena? Ku karhateka hi sweswo a swi nga ta pfuna nchumu! Lexi a xi antswa a ku ri ku nghena hansi, ku tirhiwa, ku tirhisiwa switirho leswi nga kona kutani leswin’wana hinkwaswo swi siyiwa emavokweni ya Yehovha.

U te: “Tiko ra Afrika Dzonga ri ni tinxaka to hambana-hambana ni tindzimi to tala. Swi ndzi tsakise ngopfu ku tiva vanhu lava vo hambana-hambana. Kambe ku hlela ntirho wa nsimu leyikulu swonghasi ni ku veka masungulo lama faneleke a ku nga ri matlangwana.

“Emalembeni lama hundzeke, ndzi vone malunghiselelo ya rirhandzu ya Yehovha yo khathalela swilaveko swa mina hinkwaswo, yo ndzi sirhelela, yo ndzi kongomisa ni mikateko yo tala ngopfu. Ndzi dyondze leswaku ‘ku tinyiketela eka Xikwembu ni ku eneriseka swa vuyerisa swinene’ nileswaku loko munhu a lava ku tshama “endhawini ya le xihundleni ya La nge Henhla-henhla,” u fanele a namarhela nhlengeletano ya Yena a tlhela a tikarhatela ku endla ntirho wa yena, hi ndlela ya Yena.”—1 Tim. 6:6; Ps. 91:1.

[Nhlamuselo ya xifaniso lexi nga eka tluka 92]

Ndzi Pfune Ndyangu Wa Mina Hi Tlhelo Ra Moya

JOSEPHAT BUSANE

U VELEKIWE HI 1908

U KHUVURIWE HI 1942

MATIMU YA YENA HI KU KOMISA Wanuna la nga ni ndyangu, la dyondzeke ntiyiso loko a tirha eJoni, ekule ni kaya rakwe ra le Zululand, eKwaZulu-Natal.

NDZI velekiwe eZululand, la Afrika Dzonga hi 1908. Hambileswi ndyangu wa mina a wu enerisekile hi vutomi byo olova bya vurimi, loko ndzi ri ni malembe ya 19 hi vukhale, ndzi sungule ku tirha exitolo edorobeni ra le Dundee. Hi ku famba ka nkarhi ndzi twe leswaku majaha yo tala ma hola mali yo nyawula eJoni le timayini ta Afrika Dzonga. Hiloko ndzi ya kona kutani ndzi heta malembe yo tala ndzi tirha ku nameka tibodo to navetisa. Ndzi tsakisiwe hi ku vona tindhawu to tala leti tsakisaka ni swilo swo hungasa ha swona kambe ndzi hatle ndzi swi vona leswaku vutomi bya le dorobeni byi onha mahanyelo lamanene ya vanhu. Hambileswi majaha yo tala a ma dyiwa hi Joni, mina a ndzi kalanga ndzi dyiwa naswona a ndzi hamba ndzi rhumela mali ekaya. Hi 1939 ndzi tekane na Claudina, ntombhi ya le Zululand. Hambiloko se ndzi tekile, ndzi hambete ndzi tirha eJoni, mpfhuka wa tikhilomitara ta 400 ekule ni le kaya. Tintangha ta mina to tala na tona a ti endla tano. Hambileswi a swi vava ku va ekule ni ndyangu wa mina nkarhi wo leha, a ndzi titwa ndzi ri ni vutihlamuleri byo wu pfuna leswaku wu hanya vutomi byo antswa.

Loko ndzi ri eJoni, mina ni munghana wa mina Elias, hi endle xiboho xo lava vukhongeri bya ntiyiso. Hi endzele tikereke ta le kusuhi ni laha a hi tshama kona kambe ni yin’we ya tona a yi hi enerisanga. Hiloko Elias a hlangana ni Timbhoni ta Yehovha. A ndzi hamba ndzi famba na Elias loko a ya evandlheni ra Timbhoni ta Yehovha ro sungula ra vantima eJoni. Hi 1942 endzhaku ko nyiketela vutomi bya mina eka Yehovha ndzi khuvuriwile eSoweto. Loko ndzi endzele kaya le Zululand, a ndzi hamba ndzi chumayela Claudina kambe a a dzime timitsu ekerekeni ya yena.

Hambiswiritano, u sungule ku pimanisa leswi tibuku ta hina ti swi dyondzisaka ni leswi Bibele yi swi vulaka kutani ntiyiso wa Rito ra Xikwembu wu sungula ku dzika embilwini ya yena. Hiloko a khuvuriwa hi 1945. U ve Mukreste la hisekaka, a chumayela vaakelani ntiyiso wa Bibele a tlhela a wu dyondzisa vana va hina. Hi nkarhi wolowo na mina ndzi ve ni lunghelo ro pfuna van’wana leswaku va amukela ntiyiso wa Bibele eJoni. Hi 1945 se a ku ri ni mavandlha ya vantima ya mune eJoni naswona a ndzi ri nandza wa vandlha eVandlheni ra Small Market. Hi ku famba ka nkarhi vavanuna lava tirhaka ekule ni makaya ya vona va byeriwe leswaku Matsalwa ma vula leswaku va fanele va va ekusuhi ni mindyangu ya vona leswaku va ta khathalela vutihlamuleri bya vona tanihi tinhloko ta mindyangu.—Efe. 5:28-31; 6:4.

Hiloko hi 1949 ndzi tshika ntirho wa le Joni leswaku ndzi ya khathalela ndyangu wa mina hi ndlela leyi Yehovha a lavaka ha yona. Loko ndzi fika ekaya ndzi kume ntirho wo pfunana ni mukamberi wa swifuwo, ku vona loko swi nghena edibini. A swi tika ku wundla ndyangu wa vana va tsevu hi swimalana leswi a ndzi holeriwa swona. Kutani leswaku ndzi kota ku kuma mali leyi engetelekeke, a ndzi xavisa matsavu ni swifaki leswi a hi swi rima emasin’wini ya le kaya. Hambileswi a hi ri swisiwana kambe a hi fuwile hi tlhelo ra moya hikwalaho ko yingisa xileriso xa Yesu lexi kumekaka eka Matewu 6:19, 20.

Ku va munhu a fuwa hi tlhelo ra moya a swi lava leswaku a kulula a n’watseka tanihi laha vavanuna a va endla hakona etimayini ta le Joni leswaku va kuma nsuku. Madyambu man’wana ni man’wana a ndzi hlayela vana va mina ndzimana yo karhi ya Bibele kutani ndzi kombela leswaku ha un’we wa vona a ndzi byela leswi a swi dyondzeke. Hi mahelo-vhiki a ndzi famba na vona ensin’wini hi ku hambana-hambana ka vona. Loko hi suka eka ximutana xin’wana hi ya eka xin’wana, a ndzi bula na vona hi timhaka leti humaka eMatsalweni, ndzi ringeta ku dzikisa mahanyelo ya xiyimo xa le henhla ya le Bibeleni etimbilwini ta vona.—Det. 6:6, 7.

Ku hundze malembe yo tala ndyangu wa hina wu ri wona ntsena lowu kotaka ku amukela valanguteri va xifundzha. Vamakwerhu lava ni vasati va vona va byale moya lowunene eka vana va hina kutani va endla leswaku va navela ku va vachumayeri va nkarhi hinkwawo. A hi ri ni vana va ntlhanu va vafana ni nhwanyana un’we. Hinkwavo ka vona se va kurile naswona va tiyile emoyeni. Ndzi tsaka swonghasi hi nkongomiso lowu nhlengeletano ya Yehovha yi ndzi nyikeke wona, lowu khutazeke vanhu vo fana na mina leswaku hi khathalela swilaveko swa moya swa mindyangu ya hina! Mikateko leyi ndzi yi kumeke yi tele ngopfu lerova a yi kona mali leyi nga ringanaka ku yi xava.—Swiv. 10:22.

Makwerhu Josephat Busane u hambete a tirhela Yehovha hi ku tshembeka kukondza a lova hi 1998. Vana va yena lava ha hanyaka va hambeta va teka ndzhaka ya vona ya moya yi ri ya risima. Theophilus, un’wana va vana va yena va majaha i mulanguteri wa muganga. Rungula leri engetelekeke ra Makwerhu Busane ri kumeka eka “Xalamuka!” (ya Xinghezi) ya October 8, 1993, matluka 19 ku ya ka 22.

[Bokisi/Xifaniso lexi nga eka tluka 96, 97]

“Ntirho Wa Mfumo Wu Ndzi Pfune Leswaku Ndzi Tshinela Eka Yehovha”

THOMAS SKOSANA

U VELEKIWE HI 1894

U KHUVURIWE HI 1941

MATIMU YA YENA HI KU KOMISA U dyondze tindzimi ta tsevu leswaku a ta pfuna vanhu hi tlhelo ra moya loko a ri karhi a phayona.

HI 1938 mudyondzisi un’wana u ndzi nyike swibukwana swo karhi leswi kandziyisiweke hi Timbhoni ta Yehovha. Hi nkarhi wolowo a ndzi ri mufundhisi wa kereke ya Wesleyan le Delmas, kwalomu ka tikhilomitara ta 60 evuxeni bya doroba ra Joni. I khale ndzi rhandza Bibele hi mbilu ya mina hinkwayo. Kereke a yi dyondzisa leswaku moya-xiviri a wu fi nileswaku lavo homboloka va xanisiwa etiheleni. Kambe swibukwana sweswo swi swi veke erivaleni leswaku Bibele a yi pfumelelani ni sweswo. (Ps. 37:38; Ezek. 18:4) Ndzi tlhele ndzi swi vona leswaku vanhu vo tala va Xikwembu a va nge yi etilweni kambe va ta kuma vutomi lebyi nga heriki kwala misaveni.—Ps. 37:29; Mat. 6:9, 10.

Swi ndzi tsakise ngopfu ku dyondza tidyondzo leti kutani a ndzi lava ku ti chumayela ekerekeni ya mina, kambe vafundhisi-kulorhi va arile kutani va ndzi lukela mano ya leswaku ndzi hlongoriwa. Hiloko ndzi tshika kereke kutani ndzi sungula ku hlanganyela ni ntlawa lowutsongo wa Timbhoni ta Yehovha eDelmas. Ndzi khuvuriwe hi 1941 kutani ndzi sungula ku phayona hi 1943.

Ndzi rhurhele eRustenburg laha a ku ri ni xilaveko lexikulu xa vachumayeri va Mfumo. Leswi a ndzi ri munhu wumbe, a ndzi fanele ndzi endla xikombelo xa ndhawu yo tshama eka yona eka ndhuna ya kwalaho. Yi vule leswaku ndzi fanele ndzi hakela 12 wa tipondho leswaku xikombelo xa mina xi ta amukeriwa. A ndzi nga ri na tona kambe makwerhu wa mulungu la nga ni tintswalo u ndzi hakelerile a tlhela a ndzi pfuna hi tlhelo ra timali leswaku ndzi ta kota ku ya emahlweni ndzi phayona. Wanuna un’wana eka lava a ndzi dyondza na vona u endle nhluvuko kutani endzhaku ka loko ndzi sukile kwalaho, u hlawuriwe ku va nandza wa vandlha.

Hiloko ndzi ya tlhelo ra vupela-dyambu eLichtenburg. Kwalaho a ndzi fanele ndzi kombela mpfumelelo wo tshama elokixini eka supurithendente wa mulungu. Kambe u arile. Hiloko ndzi kombela mpfuno eka makwerhu wa mulungu loyi a a phayona edorobeni ra le kusuhi ni kwalaho ra Mafikeng. Hi ye swin’we eka mulungu yoloye kambe a ku: “A ndzi lavi no ku vona laha. N’wina mi dyondzisa leswaku tihele a ti kona. Phela vanhu va ta tshika ku endla leswinene hikwalaho ka leswi va nga taka va nga ha chavi ku hisiwa etiheleni!”

Leswi ndzi nga wu kumangiki mpfumelelo, ndzi rhurhele eMafikeng laha nisweswi ndza ha riki phayona ra nkarhi hinkwawo. Ndzi Muzulu, kambe endzhakunyana ko dyondza ntiyiso, ndzi endle xiboho xo dyondza Xinghezi leswaku ndzi ta kota ku hlaya minkandziyiso hinkwayo ya Timbhoni ta Yehovha. Leswi swi ndzi pfunile leswaku ndzi kula hi tlhelo ra moya.

Leswaku swi ndzi fambela kahle loko ndzi ri ensin’wini, ndzi tlhele ndzi dyondza Xisuthu, Xixhosa, Xitswana ni Xibununyana. Emalembeni lama hundzeke, ndzi kote ku pfuna vanhu vo tala leswaku va tinyiketela eka Yehovha, ku katsa ni van’wana va mune lava nga vakulu sweswi. Nakambe ntirho wa nkarhi hinkwawo wu ndzi pfune ku va ni rihanyo lerinene.

Ndzi nkhensa Yehovha leswi a ndzi pfuneke leswaku ndzi dyuhalela entirhweni wa yena. A ndzi tiendlelanga hi matimba ya mina leswaku ndzi va ni vutivi nileswaku swi ndzi fambela kahle ensin’wini. Ndzi pfuniwe hi Yehovha hi moya wa yena lowo kwetsima. Kasi xa nkoka swinene, ntirho wa Mfumo wa nkarhi hinkwawo wu ndzi pfune leswaku ndzi tshinela eka Yehovha kutani ndzi dyondze ku tshembela eka yena.

Mbulavurisano lowu wu endliwe hi 1982. Leswi Makwerhu Skosana a a ri mutotiwa wa Xikwembu, u hambete ni ntirho wa yena wo tshembeka kukondza a fa hi 1992.

[Bokisi/Swifaniso leswi nga eka tluka 100, 101]

Mulanguteri Wo Sungula Wa Muganga La Afrika Dzonga

MILTON BARTLETT

U VELEKIWE HI 1923

U KHUVURIWE HI 1939

MATIMU YA YENA HI KU KOMISA U ve murhumiwa wo sungula la Afrika Dzonga la humaka exikolweni xa Giliyadi. U tirhe hi matimba leswaku a yisa ntirho wa Mfumo emahlweni, ngopfu-ngopfu ensin’wini ya vantima.

HI December 1946, Milton Bartlett u fike eCape Town a ri murhumiwa wo sungula la Afrika Dzonga wo huma exikolweni xa Giliyadi. Xiavelo xa yena a ku ri ku ta sungula ntirho wo endzela swifundzha ni miganga kutani u fike a endla tano. Hi nkarhi wolowo, Makwerhu Bartlett hi yena ntsena loyi a a ri mulanguteri wa muganga. Emalembeni lama landzeleke, valanguteri va swifundzha ni va miganga va endle ntirho wo tala leswaku va yisa ntirho wa Mfumo emahlweni laha Afrika Dzonga, ngopfu-ngopfu eka vantima.

Vamakwerhu va la Afrika Dzonga a va n’wi rhandza ngopfu makwerhu Milton. A a lehisa mbilu naswona a a rhiya ndleve loko vamakwerhu va n’wi byela swiphiqo swa vona. Xisweswo loko a tsalela rhavi ra la Afrika Dzonga a vika swiphiqo leswi khumbaka vamakwerhu hinkwavo, a a rhumela swiviko leswi hlamuselaka mhaka hi vuxokoxoko ni leswi kongomeke. Leswi swi pfune vamakwerhu leswaku va hanya hi ndlela leyi pfumelelanaka ni misinya ya milawu ya Bibele loko va ri karhi va gandzela Xikwembu.

Lexi pfuneke Milton leswaku a kota ku pfuna vamakwerhu hi ndlela yoleyo hileswi a a ma tiva kahle Matsalwa nileswi a a ri ni vuswikoti byo dyondzisa. Xin’wana lexi n’wi pfuneke i ku tiyimisela ka yena ni ku phikelela loku a ku laveka leswaku yena tanihi mulungu a kota ku kuma mpfumelelo wo nghena emalokixini eka valawuri va mfumo wa xihlawuhlawu. Ko tala valawuri lava a va venga vantima a va nga n’wi nyiki mpfumelelo kutani Milton a a boheka ku ya kombela mpfumelelo eka tindhuna ta vona, to tanihi swirho swa huvo ya doroba. Kutani a a rindza kukondza swirho swa huvo ya doroba swi khoma nhlangano wa swona lowu landzelaka ivi swi cinca swiboho leswi endliweke hi valawuri volavo. Hi tindlela to karhi a a hetelela a swi kotile ku nghena etindhawini ta vantima.

Minkarhi yin’wana a ku rhumeriwa maphorisa lama nga ambalangiki yunifomo leswaku ma ya twa leswi tinkulumo ta Milton ti vulavulaka hi swona. Xin’wana lexi a xi vangela leswi hi leswaku vafundhisi va Vujagana a va hehla Timbhoni ta Yehovha hileswaku ti kucetela Vukhomunisi. Siku rin’wana ku rhumeriwe phorisa ra muntima enhlengeletanweni leswaku ri ta yingisela. Endzhaku ka malembe ya 20, Milton u tsale a ku: “Leswi swi pfunile hikuva leswi phorisa rero ri swi tweke, swi endle leswaku ri va mugandzeri wa ntiyiso, nisweswi ra ha tiyile.”

Loko Milton a fika laha tikweni a ha ri jaha ra malembe ya 23 hi vukhale a ku ri ni vahuweleri va 3 867. Endzhaku ka loko Milton a tirhe la Afrika Dzonga malembe ya 26, nhlayo ya vahuweleri yi andzile yi va 24 005. Hi 1973, Milton ni nkatakwe Sheila, swin’we na Jason n’wana wa vona wa lembe rin’we hi vukhale, va tlhelele eUnited States leswaku va ya khathalela vatswari va Milton lava dyuhaleke. Xifaniso lexi nga eka tluka leri xi kombisa Milton na Sheila loko va endzele la Afrika Dzonga hi 1999, loko ku nyiketeriwa miako leyi engeteriweke ya rhavi ra Afrika Dzonga. Endzhaku ka loko ku hundze malembe ya 26 va rhurhile etikweni, a va tsake ngopfu ku tlhela va vonana ni vamakwerhu lava ku nga khale va ri ntiyisweni, lava a va wu tsundzuka kahle ntirho wa vona lowu va wu endleke hi rirhandzu!

[Xifaniso]

Milton na Sheila va ka Bartlett hi 1999

[Bokisi/Xifaniso lexi nga eka tluka 107]

Xivumbeko Xo Xonga Hi Ndlela Yo Hlawuleka

Loko u ri entshaveni ya Table Mountain, leyi nga ndzilakana wo xonga exikarhi ka lwandle ni tiko, u kota ku vona vuxongi bya doroba ra Cape Town. Van’wana va vula leswaku doroba ra Cape Town hi rona ro xonga ku tlula madoroba hinkwawo ya la Afrika.

Hi ximumu, ntshava leyi yi tala ku funengetiwa hi papa ro basa leri swi fanelaka leswi ri vitaniwaka “xifunengeto” xa yona. Ri va kona loko mimoya ya matimba leyi humaka elwandle yi ba ntshava leyi ivi nkahelo wu hundzuka papa leri funengetaka nhlohlorhi ya ntshava leyi ya Table Mountain.

[Nhlamuselo ya xifaniso lexi nga eka tluka 114]

U Tshame A Tshembekile Loko A Ri eKhotsweni Ra Masocha

MBULAVURISANO NA ROWEN BROOKES

U VELEKIWE HI 1952

U KHUVURIWE HI 1969

MATIMU YA YENA HI KU KOMISA U pfaleriwe ekhotsweni ra masocha ku sukela hi December 1970 ku ya fika hi March 1973 hileswi a aleke ku hlanganyela eka swa tipolitiki. U sungule ku va phayona ra nkarhi hinkwawo hi 1973 ivi a ya eBethele hi 1974. Sweswi i xirho xa Komiti ya Rhavi.

Xana swiyimo a swi ri njhani ekhotsweni?

Khotso ra masocha a ku ri miako yo leha leyi ha wun’we a wu ri ni swiyenge swimbirhi leswi langutaneke, lexi ha xin’we a xi ri ni switokisi swa 34, naswona exikarhi ka swona a ku ri ni phaseji leyi nga ni musele wa mati. Un’wana ni un’wana wa hina a a pfaleriwa exitokisini lexi nga leha timitara timbirhi ivi xi anama timitara ta 1,8. A hi pfumeleriwa ku huma etiseleni ta hina kambirhi ntsena hi siku: nimpundzu loko hi ya eku hlambeni, hi ya byevula malepfu ni ku ya hlantswa mabakiti lawa a hi ya tirhisa tanihi xihambukelo, ni ninhlikanhi loko hi ya eku hlambeni. A hi nga koti ku tsala mapapila kumbe ku ya amukela. A hi nga pfumeleriwanga ku va ni tibuku ni switsalo kambe a hi pfumeleriwa ku va ni Bibele. Nakambe a hi nga pfumeleriwi ku endzeriwa.

Loko vamakwerhu va nga si ya pfaleriwa ekhotsweni ra masocha, vo tala va vona va teke Tibibele ta vona va ti bohelela ni tibuku tin’wana to fana ni leyi nge Aid to Bible Understanding. Varindzi va kona a va ri swiphunta hikuva eka vona buku leyi a yi ringana ni Bibele ya khale ya Xibunu kumbe Bibele ya le kaya ya Xidachi.

Xana a mi swi kota ku kuma minkandziyiso leyi sekeriweke eBibeleni?

Ina, loko swi koteka a hi yi ngungumerisa hi nghena na yona. Nhundzu ya hina hinkwayo a yi vekiwa endzeni ka tibege eka xin’wana xa switokisi leswi a swi nga ri na nchumu. Nhundzu leyi a yi katsa swo hlamba ha swona. Kan’we hi n’hweti murindzi a a hi pfumelela ku ya laha a ku ri ni tibege ta hina leswaku hi ya teka swo hlamba. Etibegeni leti a hi hoxe ni minkandziyiso.

Loko un’wana wa hina a ri karhi a kavanyeta murindzi hi ku vulavula na yena, makwerhu un’wana a a tumbeta buku endzeni ka buruku rakwe ro koma kumbe endzeni ka xikipa xakwe. Loko se hi tlhelele eswitokisini, a hi ava matluka ya buku yoleyo, hi ndlela yoleyo a swi olova ku ma tumbeta. Loko un’we a hetile ku ma hlaya a a ma hundzisela eka un’wana leswaku hinkwerhu hi ma hlaya. Hi kume tindhawu to tala to tumbeta minkandziyiso ya hina eka tona. Switokisi swin’wana a swi hlakarile kutani a swi ri ni mincele hinkwako lomu.

Switokisi swa hina a swi sechiwa nkarhi na nkarhi, minkarhi yin’wana exikarhi ka vusiku. Minkarhi hinkwayo varindzi a va kuma minkandziyiso yin’wana kambe a va nga yi kumi hinkwayo. Hakanyingi masocha man’wana lawa a ma ri ni ntwela-vusiwana a ma hi lemukisa loko varindzi va ta eku secheni. Kutani a hi phutsela minkandziyiso ya hina hi plasitiki ivi hi yi tumbeta eka tiphayiphi leti fambisaka mati ya lwangu. Siku rin’wana ku ne mpfula leyi a yi fambisana ni xidzedze lexikulu, kutani hi khomiwe hi rhumbyana loko hi vona xin’wana xa swiputsa leswi hi swi tumbeteke etiphayiphini xi ri karhi xi khuluka emuseleni lowu nga le xikarhi ka muako wa switokisi. Masocha man’wana lawa na wona a ma ri vabohiwa ma sungule ku tlanga bolo hi xiputsa xexo. Hiloko hi xitshuketa ku humelela murindzi kutani a lerisa masocha lawa leswaku ma tlhelela eswitokisini swa wona. Nkateko wa kona hileswaku ku hava ni un’we loyi a xi tekeleke enhlokweni xiputsa xolexo kutani endzhakunyana hi xi tekile loko hi pfumeleriwe ku huma swa xinkarhana eswitokisini swa hina.

Xana vutshembeki bya n’wina byi ringiwile loko mi ri ekhotsweni?

A byi ringiwa nkarhi na nkarhi. Valawuri va khotso a va tshamela ku ringeta ku tsanisa vutshembeki bya hina. Hi xikombiso, a va ti endla vanghana va hina—va hi nyika swakudya swo tala, va hi humesa eswitokisini hi ya tiolola hambi ku ri ku hi pfumelela ku orha masana. Kutani, endzhaku ka masiku ma nga ri mangani, a vo swipfuketana va hi lerisa ku ambala tiovharolo ta khakhi ta vusocha. Loko hi ala, a va hi cinisa gija ku tlula eku sunguleni.

Endzhaku ka sweswo, hi byeriwe ku ambala swihuku swa plasitiki swa vusocha, kambe na swona hi swi arile. Mufambisi wa khotso u nambe a hlundzuka ngopfu ku sukela kwalaho, ivi a nga ha hi pfumeleli hambi ku ri ku hlamba kunene. Un’wana ni un’wana wa hina a a nyikiwa bakiti leswaku a hlambela eka rona kwale ndzeni ka xitokisi.

A hi nga ri na tintangu. Kutani mikondzo ya vamakwerhu van’wana a yi huma ngati hikwalaho ka timbhandzukwana hiloko hi tiendlela tintangu. Hi hlengelete switlakati swa minkumba ya khale leyi a hi pholicha fulorho ha yona. Kutani hi teka darada ya koporo hi yi lota ivi hala makumu hi yi khandlata kutani hi boxa mbhovo leswaku hi yi tirhisa tanihi neleta yo rhunga. A hi tlhantlha tintambhu eminkumbeni ya hina kutani hi tirhungela tintangu hi switlakati swa minkumba.

Siku rin’wana hi lo na swipfuketana hi lerisiwa ku ya tshama hi vanharhu-nharhu exitokisini xin’we ematshan’weni ya leswaku un’wana ni un’wana a tshama exitokisini xakwe. Hambileswi a hi manyanile, lunghiselelo leri ri pfunile. Hi hlele leswaku vamakwerhu lava nga tiyangiki hi tlhelo ra moya va ya tshama ni lava nga ni ntokoto swinene. Hi ve ni tidyondzo ta Bibele ni ku titoloveta swingheniso swa le nsin’wini. Sweswo swi hlamarise varindzi hikuva hi ye hi tiya hi tlhelo ra moya.

Loko mufambisi wa khotso a xiya leswaku rhengu leri a ri tirhanga, u lerise leswaku Mbhoni yin’wana ni yin’wana yi tshama exitokisini ni vanhu vambirhi lava nga riki Timbhoni. Hambileswi a va lerisiwe leswaku va nga tshuki va hi vulavurisa, va sungule ku vutisa swivutiso naswona hi ve ni nkarhi wo tala wo va chumayela. Hikwalaho ka sweswo, un’we kumbe vambirhi va vabohiwa lava va ale ku hlanganyela eka mintirho yin’wana ya vusocha. A swi hlwelanga leswaku un’wana ni un’wana a tlhela a tshama yexe exitokisini xakwe.

Xana a mi swi kota ku khoma minhlangano?

Nkarhi na nkarhi a hi khoma minhlangano. Ehenhla ka nyangwa yin’wana ni yin’wana ya xitokisi a ku ri ni fasitere leri a ri ri ni sefo ni tinsimbi ta nkombo to bumbula leti siveke sefo yoleyo. A hi teka nkumba hi wu bohelela etinsimbini teto ivi wu hundzuka xo tshama eka xona. Kutani loko hi tshame eka nkumba wolowo a hi kota ku vona makwerhu loyi a nga exitokisini lexin’wana lexi langutaneke ni xa hina kutani hi huwelela hi twiwa hi lavan’wana emuakweni wolowo. Siku ni siku a hi kambisisa ndzimana ya siku naswona loko hi ri ni magazini a hi va ni Dyondzo ya Xihondzo xo Rindza. Siku ni siku a hi cincana hi ku pfala hi xikhongelo. Hi kale hi khoma nhlengeletano ya xifundzha siku rin’wana.

A hi nga tiyiseki loko nkulu la averiweke ku ta nyikela nkulumo ya Xitsundzuxo a ta nyikiwa mpfumelelo wo hi endzela. Kutani a hi tiendlela malunghiselelo ya hina vini. A hi endla vhinyo hi ku loveka madiriva lama omeke kutani hi teka xinkwa xin’wana lexi a hi phakeriwa xona hi xi endla xiphepherhele ivi hi xi omisa. Nkarhi wun’wana a hi pfumeleriwa ku amukela xibodlelana xa vhinyo ni xinkwa xo pfumala comela leswi a swi tisiwa hi vamakwerhu va le handle.

Xana swiyimo swi cincile hi ku famba ka nkarhi?

Hi ku famba ka nkarhi, swiyimo swi antswile. Nawu wu cincile naswona ntlawa wa hina wu ntshunxiwile. Endzhaku ka sweswo lava khomiweke hikwalaho ko ala ku joyina vusocha hikwalaho ka ripfumelo ra vona a va kuma xigwevo xin’we xa nkarhi wo karhi naswona va nga tlheli va gweviwa ra vumbirhi. Endzhakunyana ka loko ku ntshunxiwe ntlawa wa hina lowu a wu ri ni vamakwerhu va 22, vamakwerhu va 88 lava a va sale ekhotsweni va nyikiwe malunghelo lama tolovelekeke ya le khotsweni. A va pfumeleriwa ku endzeriwa kan’we hi n’hweti naswona a va kota ku tsala mapapila ni ku kuma lawa va rhumeriweke wona.

Xana mi kume swi mi tikela ku tolovelana ni vutomi bya le handle ka khotso loko se mi ntshunxiwile?

Ina, swi teke nkarhi leswaku hi tolovela vutomi bya le handle ka khotso. Hi xikombiso, a hi nga ntshunxeki loko hi ri exikarhi ka vanhu vo tala. Vatswari va hina ni vamakwerhu va ve ni musa va hi pfuna hakatsongo-tsongo leswaku hi tamela vutihlamuleri lebyi engetelekeke evandlheni.

Hambileswi yoleyo a ku ri minkarhi ya mangava, hi vuyeriwile hikwalaho ka ntokoto lowu hi veke na wona. Ku ringiwa ka ripfumelo ra hina swi hi tiyisile hi tlhelo ra moya ni ku endla leswaku hi dyondza ku tiyisela. Hakunene, ntiyiso wa Bibele lowu a hi wu dyondza hi ye hi wu tlangela swinene naswona hi vone nkoka wo yi hlaya ni ku anakanyisisa ha yona siku ni siku. Entiyisweni hi dyondze ku tshembela eka Yehovha. Endzhaku ka loko hi titsone swo karhi leswaku hi tshama hi tshembekile eka Yehovha, hi tiyimisele ku ya emahlweni hi tiyisela, hi n’wi endlela leswi nga ematimbeni ya hina, hi endla tano hi ku nghenela ntirho wa nkarhi hinkwawo loko swi koteka.

[Bokisi/Xifaniso lexi nga eka tluka 126-128]

Hi Tshembe Yehovha Hi Nkarhi Wa Mangava

ZEBULAN NXUMALO

U VELEKIWE HI 1960

U KHUVURIWE HI 1985

MATIMU YA YENA HI KU KOMISA A a ri Murasta loko a nga si dyondza ntiyiso. Endzhakunyana ka loko a ha ku khuvuriwa, u nghenele ntirho wa nkarhi hinkwawo. Sweswi i mulanguteri wa xifundzha swin’we ni nsati wakwe Nomusa.

ENDZHAKU ko pfuneta eka ntirho wo aka eBethele le Krugersdorp, mina ni makwerhu loyi a ndzi ta phayona na yena hi averiwe ku ya tirha laha a ku ri ni xilaveko lexikulu eximutanini xa KwaNdengezi ekusuhi ni doroba ra le hlalukweni ra Durban. Endzhaku ka masiku ma nga ri mangani ha ha ku fika, ntlawa wa politiki wu rhumele majaha ya ntlhanu laha a hi tshama kona leswaku ma ta vutisa leswi hi teleke swona elokixini rero. Ma hi kombele leswaku hi ma seketela entirhweni wa wona wo sirhelela lokixi rero eka ntlawa wa politiki lowu nga valala va wona. Ku fe vanhu vo tala hikwalaho ka vulala lebyi a byi ri kona exikarhi mintlawa leyimbirhi ya Mazulu exifundzheni xolexo xa Afrika Dzonga. Hi ma kombele leswaku ma phofula langutelo ra wona hi leswi nga endliwaka leswaku ku kumeka ntlhantlho wa madzolonga lama nga kona. Ma vule leswaku xiphiqo lexikulu i ku fumiwa hi valungu. Hiloko hi vulavula hi matiko man’wana ya la Afrika lama hlaseriweke hi tinyimpi lawa vaaki va wona va nga evuswetini lebyikulu. Ivi hi va tsundzuxa leswaku leswi humeleleke enkarhini lowu hundzeke swi ta tlhela swi humelela. Va pfumerile leswaku vugevenga, madzolonga ni vuvabyi swi ta tshama swi ri kona hambiloko tiko ro fumiwa hi vantima. Hiloko hi pfula Bibele ivi hi va komba leswaku Mfumo wa Xikwembu hi wona ntsena lowu nga ta tlhantlha swiphiqo swa vanhu.

Endzhaku ka masiku ma nga ri mangani, hi twe ntshungu wa vantshwa wu ri karhi wu yimbelela tinsimu ta politiki naswona vavanuna va ri karhi va ndziwita swibamu. A ku ri karhi ku hiseteriwa tindlu ni vanhu va ri karhi va dlayeteriwa. Leswi na hina a hi nga ha tikoti hi ku chuha, hi khongele Yehovha leswaku a hi nyika matimba, leswaku hambiloko hi xungetiwa hi nga heli matimba nileswaku hi tshama hi tshembekile. Hi tlhele hi tsundzuka lava feleke ripfumelo, lava nga n’wi landzulangiki Yesu loko va ri ehansi ka swiyimo swo fana ni leswi. (Mat. 10:32, 33) Hi xitshuketa, ntlawa wa vantshwa ni vanhu lavakulu va gongondze enyangweni wa hina. Handle ko hi xeweta va koxe mali yo ya xava intelezi, ku nga rito ra Xizulu leri vulaka murhi wo biya muti. Hi va kombele leswaku va lehisa mbilu ivi hi ku eka vona, “Xana mi vona onge leswi tin’anga ti swi endlaka i swinene, loko ti seketela ku dlayiwa ka vanhu hi ku va pumba vuloyi?” Hi tlhele hi ku: “Xana mi nga titwa njhani loko maxaka ya n’wina lawa mi ma rhandzaka ma pumbiwa vuloyi?” Hinkwavo va vule leswaku swi nge va dyisi byi rhelela. Hiloko hi pfula Bibele kutani hi kombela murhangeri wa vona leswaku a hlaya leswi Xikwembu xi swi vulaka hi vuloyi, hilaha swi tsariweke hakona eka Deteronoma 18:10-12. Endzhaku ka loko a hlaye tindzimana toleto, hi va vutise leswaku ti va khumba njhani? Hiloko va heleriwa hi marito. Loko va ha miyele tano, hi va vutisile loko va vona swi ri vutlhari leswaku hi yingisa vona kumbe Yehovha? Hinkwavo ka vona va nambe va pfala milomu va famba.

Hi pone eka swiyimo swo tala swo fana ni leswi naswona hi swi vonile leswaku Yehovha a a hi seketela. Hi xikombiso, siku rin’wana nimadyambu, ntlawa wun’wana wa laha a hi tshama kona wu koxe mali yo xava matlhari yo “sirhelela” vaaki. Wu rile hi leswaku wu titwa wu nga sirhelelekanga hikwalaho ka ntlawa lowu lwisanaka na wona kutani wu vula leswaku ntlhantlho wa kona a ku ri ku tirihisela hi ku hlasela hi swibamu leswikulu. Wu koxe leswaku hi wu nyika mali kumbe hi hlaseriwa. Kutani hi wu tsundzuxe leswaku wu sayine xiboho lexi tiyisekisaka ku xixima timfanelo ni ripfalo ra vanhu. Hi vutisile loko swi fanerile leswaku munhu a nga kala a fa hi ku ala ku pfumelelana ni xiboho lexi ntlawa lowu wu xi endleke? Hiloko wu ku u fanele a fa. Kutani hi wu hlamusela leswaku hina hi swirho swa nhlengeletano ya Yehovha, nileswaku hi “kongomisiwa” hi leswi Bibele yi swi vulaka naswona Bibele a yi pfumelelani ni ku dlaya hi vomu. Eku heteleleni, murhangeri wa ntlawa wolowo u byele valandzeri vakwe a ku: “Ndza yi twisisa mhaka ya vavanuna lava. Va swi veke erivaleni leswaku va nga yi humesa mali loko ku ri leswaku yi ta tirhisiwa ku hluvukisa tiko—ku fana ni ku akela vadyuhari ndhawu yo tshama, kumbe ku pfuna muakelani loko a lava ku ya exibedlhele. Kambe a va nge yi humesi loko yi ta tirhisiwa ku dlaya vanhu.” Hiloko swirho swa ntlawa lowu swi ku nyaku, kutani hi qhavulana, ivi hi swi nkhensa leswi swi hi lehiseleke mbilu.

[Bokisi/Swifaniso leswi nga eka tluka 131-134]

Vamakwerhu Va Xisati Lava Nga Tekiwangiki Lava Hi Xiringaniso Va Nga Ni Malembe Ya Dzana eNtirhweni Wa Vuhundzuluxeri

Vamakwerhu vo hlayanyana va xinuna ni va xisati endyangwini wa Bethele ya la Afrika Dzonga va tirhise nyiko ya vona ya ku nga ngheneli vukati leswaku va ta endla ntirho wa nkoka wa Mfumo. (Mat. 19:11, 12) Vamakwerhu vanharhu lava landzelaka va hete dzana ra malembe loko ma hlanganisiwile va ri karhi va hundzuluxela swakudya swa moya leswi humaka eka “hlonga ro tshembeka ni ro tlhariha.”—Mat. 24:45.

Maria Molepo

Ndzi velekiwe emugangeni lowu fumiwaka hi hosi Molepo la Afrika Dzonga le Xifundzheni xa Limpopo. Sesi wa mina Aletta u ndzi dyondzise ntiyiso loko ndza ha nghena xikolo. Loko ndzi heta xikolo, un’wana wa vasesi wa mina, loyi a nga riki Mbhoni ya Yehovha a a tiyimisele ku ndzi hakelela khoso ya malembe manharhu ekholichi leswaku ndzi ta va mudyondzisi. Ndzi ale mpfuno wa yena hikwalaho ka leswi a ndzi lava ku tirhela Yehovha ni vasesi wa mina, Aletta na Elizabeth, lava a va phayona. Ndzi khuvuriwe hi 1953 naswona ndzi hete malembe ya tsevu ndzi pfa ndzi fikelela tiawara leti a ti laveka eka maphayona, ndzi nga si tata fomo ya xikombelo xa vuphayona, ndzi hlawuriwe ku va phayona ra nkarhi hinkwawo hi 1959.

Hi 1964 rhavi ra Afrika Dzonga ri ndzi rhambe leswaku ndzi pfa ndzi pfuneta ku hundzuluxela swakudya swa moya hi Xipedi. A ndzi hundzuluxela ndzi ri karhi ndzi phayona. Kutani hi 1966, ndzi rhambiwe ku va xirho xa ndyangu wa Bethele ya la Afrika Dzonga. Ntirho wa Bethele a wu nga ri leswi a ndzi swi ehleketa. A ndzi navela ku ya ensin’wini masiku hinkwawo. Hambiswiritano, ndzi lulamise langutelo ra mina hi ku hatlisa, hi ku va ndzi teka mahelo-vhiki ku ri wona nkarhi wo phayona, ku nga ku sukela hi Mugqivela nindzhenga ku ya fika hi Sonto nimadyambu, hambileswi a ndzi nga ti fikeleli tiawara ta vuphayona. Ndzi tiphine ngopfu hi ntirho wa nsimu lerova hi Mugqivela kumbe hi Sonto a ndzi tala ku vuya nimadyambu nkarhi wa swakudya swo lalela se wu hundze khale. Loko vamakwerhu va xisati lava kuleke va le Bethele va nga ha tirhi hi Mugqivela, ndzi tsake ngopfu hikuva se a ndzi ta kota ku tirha nkarhi lowu engetelekeke ensin’wini.

Eka malembe ya mina yo sungula ya nhungu ndzi ri eBethele, a ndzi tshama ni muhundzuluxeri un’wana emuakweni lowu a wu ri ejarateni ra Bethele kambe wu nga hlangananga ni miako leyin’wana. Eku sunguleni, valawuri va mfumo wa xihlawuhlawu a va hi pfumelela ku tshama ekusuhi ni vamakwerhu va valungu, kambe hi 1974 a va ha hi pfumelelanga. Vahundzuluxeri va vantima vo fana na mina a va boheka ku tshama etindhawini leti a ku tshama vantima. Kutani ndzi ye ndzi ya tshama ni ndyangu wa Timbhoni eTembisa naswona a ndzi boheka ku famba mpfhuka wo leha, mixo wun’wana ni wun’wana ndzi ya eBethele. Loko ku akiwe muako lowuntshwa wa Bethele eKrugersdorp, mfumo wa xihlawuhlawu a wu nga ha tiyisanga voko eka milawu ya wona kutani ndzi kote ku tlhela ndzi ya tshama ni swirho swa ndyangu wa Bethele.

Ndzi n’wi nkhensa swinene Yehovha leswi a ndzi pfuneke ku hambeta ni ntirho wa mina wo va muhundzuluxeri eBethele ku fikela namuntlha. Hakunene u ndzi katekisile hikwalaho ko tirhisa nyiko ya mina ya ku nga ngheneli vukati leswaku ndzi ta n’wi tirhela lerova ndzisana ya mina Annah, na yena u hlawule ku nga tekiwi naswona se u ni malembe ya 35 a ri karhi a tiphina hi ntirho wa ku chumayela nkarhi hinkwawo.

Tseleng Mochekele

Ndzi velekiwe eTeyateyaneng le Lesotho. Mana wa mina a a rhandza kereke kutani a a tala ku ndzi sindzisa leswaku ndzi famba na yena ekerekeni swin’we ni tindzisana ta mina. A ndzi nga swi rhandzi ku ya ekerekeni. Hiloko mhani-ntsongo wa mina a va Mbhoni ya Yehovha kutani a byela manana hi ta vukhongeri bya yena. A ndzi tsakile loko manana a tshika ku ya ekerekeni, kambe ndzi honise ntiyiso hikuva a ndzi rhandza misava ni vuhungasi bya yona.

Hi 1960, ndzi rhurhele eJoni leswaku ndzi ta hetisa tidyondzo ta mina ta xikolo. Loko ndzi suka ekaya, mana wa mina u ndzi komberile a ku: “Tseleng, ndzi kombela leswaku loko u ri eJoni u lava Timbhoni, naswona u ringeta ku va Mbhoni.” Loko ndzi fika eJoni, a ndzi tsakile hikuva a ndzi ri ni nkarhi wo tala wo tiphina hi vuhungasi. Hambiswiritano, loko ndzi xiyisisa mahanyelo ya vanhu va kona, ndzi hlamarisiwe hi ku tikhoma loko biha hi tlhelo ra rimbewu loku a ku tolovelekile. Hiloko ndzi tsundzuka marito ya manana kutani ndzi sungula ku ya eminhlanganweni ya Timbhoni ta Yehovha eSoweto. Eka nhlangano wo sungula, ndzi tsundzuka ndzi khongela ndzi ku: “Yehovha ndzi pfune, hikuva ndzi lava ku va Mbhoni ya wena.” A swi tekanga nkarhi leswaku ndzi sungula ku ya ensin’wini kutani ndzi khuvuriwile hi July rona lembe rolero. Endzhaku ka loko ndzi hete xikolo, ndzi tlhelele eka manana le Lesotho. Hi nkarhi wolowo, na yena se a a khuvuriwile.

Hi 1968 rhavi ra Afrika Dzonga ri ndzi rhambile leswaku ndzi ta va muhundzuluxeri wa nkarhi hinkwawo wa ririmi ra Xisuthu. Ndzi hete malembe yo tala ndzi ri karhi ndzi endla ntirho lowu ndzi tirhela ekaya. Loko se hi koka exilogweni, ndzi byele ndyangu wa ka hina leswaku ndzi vona swi antswa leswaku ndzi tshika ntirho wa nkarhi hinkwawo leswaku ndzi ya lava ntirho ndzi ta va hlayisa. Hambiswiritano, manana swin’we na Liopelo, ndzisana ya mina leyi khuvuriweke, a va nga lavi no yi twa mhaka yoleyo. Va ri teke ri ri lunghelo ra risima ku ndzi seketela hi timbilu ta vona hinkwato exiavelweni xa mina xo va muhundzuluxeri wa nkarhi hinkwawo.

Hi 1990, ndzi kote ku va xirho xa ndyangu wa Bethele eAfrika Dzonga emiakweni leyintshwa ya rhavi eKrugersdorp, laha ndza ha tiphinaka hi lunghelo ra mina ra ntirho wo hundzuluxela. A ndzi tisoli nikan’we leswi ndzi hlawuleke ku nga tekiwi. Ku ri na sweswo, ndzi n’wi nkhensa swinene Yehovha leswi a ndzi katekiseke hi vutomi byo tano lebyi tsakisaka ni lebyi nga ni xikongomelo.

Nurse Nkuna

Ndzi velekiwe en’walungu-vuxa bya Afrika Dzonga eBushbuckridge. Tanihi Mbhoni ya Yehovha, mana wa mina u ndzi kurisele entiyisweni a ri karhi a pfukela entirhweni siku rin’wana ni rin’wana leswaku a pfuneta eka muholo wa tatana. Manana u ndzi dyondzise ku hlaya ndzi nga si sungula ku nghena xikolo. Leswi swi ndzi pfune ku hlanganyela entirhweni wo chumayela exikarhi ka vhiki ni makwerhu un’wana wa xisati la kuleke loyi a a ri phayona ra nkarhi hinkwawo. A a nga voni kahle, kutani leswi a ndzi kota ku hlaya a ndzi n’wi pfuna loko hi ri ensin’wini. Hambiloko se ndzi sungule ku nghena xikolo, ndzi hambete ndzi famba na yena ensin’wini loko ndzi humile exikolweni. Ku tolovelana ka mina ni lava nga le ntirhweni wa nkarhi hinkwawo swi ndzi endle ndzi rhandza nsimu. A swi ndzi tsakisa ku vona vanhu va yimela ntiyiso. Loko ndzi ri ni malembe ya khume hi vukhale, ndzi khongele Yehovha ndzi n’wi byela leswaku ndzi navela ku heta vutomi bya mina hinkwabyo ndzi ri entirhweni wo chumayela wa nkarhi hinkwawo. Ndzi khuvuriwe hi 1983 kutani ndzi heta malembe ma nga ri mangani ndzi ri karhi ndzi tirha leswaku ndzi ta pfuna ndyangu wa ka hina hi swilaveko swa wona swa nyama. Ndzi kombele manana leswaku ku va yena a lawulaka muholo wa mina, leswaku ndzi nga phasiwi hi ntlhamu wa ku rhandza mali ku tlula mpimo, hikuva sweswo a swi ta ndzi sivela ku fikelela pakani ya mina yo nghenela ntirho wa nkarhi hinkwawo. Kutani hi 1987, ndzi tshike ntirho loko xikombelo xa mina xo va muhundzuluxeri wa Xizulu endyangwini wa Bethele ya la Afrika Dzonga xi amukeriwile.

Ndza tiphina swinene hi ku tirha eBethele ndzi nga tekiwanga. Tinhlamuselo leti nyikeriwaka endzimaneni ya siku nimixo ti ndzi pfuna ku antswisa ntirho wa mina wa le nsin’wini. Ku tirha swin’we ni vagandzeri-kulorhi va mindhavuko yo hambana swi ndzi pfuna ku antswisa vumunhu bya mina bya Vukreste. Entiyisweni a ndzi na vona vana va nyama, kambe ndzi ni vana vo tala va moya ni vatukulu lava a ndzi ta va ndzi nga ri na vona loko a ndzi lo hlawula ku nghenela vukati ivi ndzi va ni ndyangu.

Loko vamakwerhu lava va xisati lava nga tekiwangiki va ri karhi va tirha hi matimba entirhweni wa vona wo hundzuluxela eBethele, hi vunharhu bya vona va pfune 36 wa vanhu leswaku va va vagandzeri lava tinyiketeleke eka Yehovha kutani va khuvuriwa.

[Bokisi/Swifaniso leswi nga eka tluka 146, 147]

Ntshava Yo Xonga

Ntshava ya Drakensberg yi tsemakanya tiko ra Afrika Dzonga mpfhuka wa tikhilomitara ta kwalomu ka 1 050. Hambiswiritano, xiyenge lexi vumbaka ndzilakana wa ntumbuluko exikarhi ka KwaZulu-Natal na Lesotho hi xona xo xonga swinene entshaveni leyi. Hakanyingi xi vitaniwa Switzerland ya Afrika Dzonga.

Vanhu lava rhandzaka ku khandziya tintshava va kokiwa hi tinhlohlorhi leti swi tikaka ku fika eka tona—to fana ni leyi tlakukeke swinene, leyi vuriwaka Sentinel; leyi nga ni khombo ya Monk’s Cowl; ni leyi kanganyisaka ya Devil’s Tooth leyi matlhelo ya yona ma ehlelaka swinene. Swi ni khombo ku khandziya tintshava to tano. Kambe ku ni tintshava to hlayanyana leti nga ni magiyagiya, leti swi olovaka ku ti khandziya naswona swi nga laviki swilo swo hlawuleka swo khandziya ha swona. I swinene ku rhanga u tilunghiselela u nga si gonya tintshava leti. I swa nkoka leswaku u va ni swiambalo swo kufumela, tende ni swakudya leswi ringaneke. Minkarhi yin’wana ku pfa ku titimela ngopfu emagiyagiyeni ya tintshava leti ku tlhela ku ba moya lowukulu ni vusiku.

Lembe ni lembe magidi ya vanhu lava rhandzaka ku famba hi milenge mimpfhuka yo leha, lava tihungasaka hi ku tshama ematendeni ni lava rhandzaka ku khandziya tintshava, va siya doroba ni mintshikilelo ya rona swin’we ni moya lowu thyakeke, va ta beriwa hi moya wo tenga wa le tintshaveni, ni ku nwa mati yo nandziha lama phyuphyisaka swin’we ni ku ta hlalela tintshava leti letikulu.

[Xifaniso]

Ribye leri ri pendiwe hi Varhwa

[Bokisi/Swifaniso leswi nga eka tluka 158, 159]

Ku Tshika Vungoma Ni Nsati Wa Vumbirhi

ISAAC TSHEHLA

U VELEKIWE HI 1917

U KHUVURIWE HI 1985

MATIMU YA YENA HI KU KOMISA Hikwalaho ko hetiwa matimba hi Vujagana, u tifuwise hi vun’anga loko a nga si dyondza ntiyiso.

ISAAC ni vanghana va yena vanharhu—Matlabane, Lukas na Phillip—va kulele eTintshaveni ta ka Sekhukhune leti nga en’walungu-vuxa bya Afrika Dzonga. Majaha lamanharhu ya kunguhate ku tshika Kereke ya Apostola hikwalaho ka vukanganyisi lebyi ma byi voneke exikarhi ka swirho swa kereke. Hiloko ma sungula ku lava vukhongeri bya ntiyiso. Hi ku famba ka nkarhi, ma hambanile ivi ma lahlekelana.

Eku heteleleni lavan’wana vanharhu va ve Timbhoni ta Yehovha swin’we ni vasati va vona. Kambe ku humelele yini hi Isaac? U ve n’anga leyi dumeke ku fana ni tata wakwe. Xikongomelo xa Isaac a ku ri ku endla mali naswona sweswo swi n’wi fuwisile. A a ri ni dzana ra tihomu ni mali yo tala ebanki. Tanihi laha swi tolovelekeke hakona hi vanhu lava fuweke, Isaac a a ri ni vasati vambirhi. Hi nkarhi wolowo, Matlabane u endle xiboho xo lava Isaac leswaku a n’wi komba ndlela leyi yena ni vanghana va vona lavambirhi va kumeke vukhongeri bya ntiyiso ha yona.

Isaac a a tsakile loko a tlhela a hlangana na Matlabane naswona a a navela ku tiva leswaku ha yini khale ka vanghana vakwe va ri Timbhoni ta Yehovha. Isaac u fambiseriwe dyondzo ya Bibele hi broxara leyi nge Tsakela Vutomi eMisaveni Hi Masiku! Xifaniso xa vu-17 eka broxara leyi xi kombisa n’anga yi ri karhi yi hoxa tinhlolo. Isaac u hlamarile loko a hlaya tsalwa leri tshahiweke ra Deteronoma 18:10, 11, leri vulaka leswaku lava hlahluvaka a va xi tsakisi Xikwembu. U tlhele a karhatiwa hi xifaniso xa vu-25 xa wanuna la tekeke tshengwe. Xifaniso lexi xi fambisana ni tsalwa ra 1 Vakorinto 7:1-4, leri kombisaka leswaku Mukreste wa ntiyiso a nga fanelanga a va ni vasati vo tala.

Isaac a a tiyimisele ku yingisa Matsalwa. Loko a ri ni malembe ya 68 hi vukhale, u tshike nsati wa yena wa vumbirhi kutani a tsarisa vukati bya yena ni nsati wakwe wo sungula, ku nga Florina. U tlhele a tshika ni vun’anga lebyi n’wi fuwiseke kutani a lahla ni tinhlolo takwe. Siku rin’wana loko Isaac a ri karhi a dyondza Bibele, ku fike vanhu lava a a va tshungurile, va huma ekule swinene. A va tele ku ta n’wi hakela mali yo ringana 550 wa tirhandi, leyi a va n’wi kolota yona hileswi a va tshunguleke. Isaac u yi arile mali yoleyo, kutani a chumayela vavanuna volavo a va hlamusela leswaku yena a nga ha ri n’anga naswona sweswi u dyondza Bibele hi xikongomelo xo va Mbhoni ya Yehovha. Ku nga ri khale Isaac u fikelele pakani ya yena. Hi 1985 yena ni nsati wakwe Florina va khuvuriwile kutani sweswi u ni malembe ya 90 hi vukhale naswona se ku hundze malembe ma nga ri mangani a ri nkulu evandlheni ra Vukreste.

[Chati/Grafu leyi nga eka tluka 124, 125]

NXAXAMELO WA SWIENDLAKALO SWA NKOKA La Afrika Dzonga Ntsengo Wa Vahuweleri Ntsengo Wa Maphayona

1900

1902 Ku fika minkandziyiso leyi sekeriweke eBibeleni laha Afrika Dzonga.

1910 William W. Johnston a simeka hofisi ya rhavi eDurban.

1916 Ku fika filimi ya “Photo-Drama of Creation.”

1917 Hofisi ya rhavi yi rhurhela eCape Town.

1920

1924 Muchini wo gandlisa wu rhumeriwa eCape Town.

1939 Ku kandziyisiwa magazini wo sungula wa Consolation hi Xibunu.

1940

1948 Ku akiwa Holo ya Mfumo ekusuhi na Cape Town.

1949 Xihondzo xo Rindza xi kandziyisiwa hi Xizulu.

1952 Muako wa Bethele wu hetiwa aElandsfontein.

1979 Ku simekiwa muchini wo gandlisa wa TKS.

1980

1987 Ku hela muako lowuntshwa wa Bethele eKrugersdorp; wu engeteriwa hi 1999.

1992 Ku akiwa Holo ya Mfumo yo sungula eSoweto leyi akiweke hi ku hatlisa.

2000

2004 Muako wa vugandliselo wu engeteriwa. Muchini wo gandlisa wa MAN Roland Lithoman wu hlanganisiwa.

2006 Nhlohlorhi ya vahuweleri i 78 877.

[Grafu]

(Hlaya nkandziyiso)

Ntsengo Wa Vahuweleri

Ntsengo Wa Maphayona

80,000

40,000

1900 1920 1940 1980 2000

[Chati/Swifaniso leswi nga eka tluka 148, 149]

Tindzimi To Tala

Vugandliselo bya Afrika Dzonga byi kandziyisa “Xihondzo xo Rindza” hi tindzimi ta 33

Maambalelo Yo Hambana-hambana

EAfrika u kuma mihlovo yo hambana-hambana ya swiambalo, swin’wetsin’wetsi ni malapi

Xizulu

MAXEWETELO “Sanibona”

RIRIMI LERI VULAVURIWAKA HI VANHU VA 10 677 000i

VAHUWELERI 29 000j

Xisuthu

MAXEWETELO “Lumelang”

RIRIMI LERI VULAVURIWAKA HI VANHU VA 3 555 000

VAHUWELERI 10 530

Xipedi

MAXEWETELO “Thobela”

RIRIMI LERI VULAVURIWAKA HI VANHU VA 4 209 000

VAHUWELERI 4 410

Xitsonga

MAXEWETELO “Xewani”

RIRIMI LERI VULAVURIWAKA HI VANHU VA 1 992 000

VAHUWELERI 2 540

Xixhosa

MAXEWETELO “Molweni”

RIRIMI LERI VULAVURIWAKA HI VANHU VA 7 907 000

VAHUWELERI 10 590

Xibunu

MAXEWETELO “Hallo”

RIRIMI LERI VULAVURIWAKA HI VANHU VA 5 983 000

VAHUWELERI 7 510

Xitswana

MAXEWETELO “Dumelang”

RIRIMI LERI VULAVURIWAKA HI VANHU VA 3 677 000

VAHUWELERI 4 070

Xivhenda

MAXEWETELO “Ri a vusa”

RIRIMI LERI VULAVURIWAKA HI VANHU VA 1 021 800

VAHUWELERI 480

[Tinhlamuselo ta le hansi]

[Xifaniso lexi tataka tluka hinkwaro lexi nga eka tluka 66]

[Xifaniso lexi nga eka tluka 71]

Murhi wa “yellowwood”

[Xifaniso lexi nga eka tluka 74]

Stoffel Fourie

[Xifaniso lexi nga eka tluka 74]

Buku leyi nge “Studies in the Scriptures”

[Xifaniso lexi nga eka tluka 74]

Vandlha ra le Durban ri ri na William W. Johnston hi 1915

[Xifaniso lexi nga eka tluka 74, 75]

Johannes Tshange ni ndyangu wa yena

[Xifaniso lexi nga eka tluka 75]

Hofisi yo sungula ya rhavi a ku ri kamara leritsongo emuakweni lowu

[Xifaniso lexi nga eka tluka 77]

Japie Theron

[Xifaniso lexi nga eka tluka 79]

Henry Myrdal

[Xifaniso lexi nga eka tluka 79]

Piet de Jager

[Xifaniso lexi nga eka tluka 82]

Henry Ancketill hi 1915

[Xifaniso lexi nga eka tluka 82]

Grace na David va ka Taylor

[Xifaniso lexi nga eka tluka 82]

Xibukwana lexi xa 1931 xi tamele xiboho xo amukela vito leri nge Timbhoni ta Yehovha

[Swifaniso leswi nga eka tluka 84]

Ndyangu wa Bethele hi 1931 eCape Town, ku katsa na George na Stella va ka Phillips

[Xifaniso lexi nga eka tluka 87]

Ku ri karhi ku rhekhodiwa hi Xixhosa

[Xifaniso lexi nga eka tluka 87]

Andrew Jack ni muchini wo gandlisa lowu vuriwaka Frontex hi 1937

[Xifaniso lexi nga eka tluka 87]

Magazini wo sungula wa “Consolation” ni wa “Xihondzo xo Rindza” hi Xibunu

[Xifaniso lexi nga eka tluka 90]

Lava a va te enhlengeletanweni ya le Joni hi 1944

[Xifaniso lexi nga eka tluka 90]

Ku navetisa nkulumo hi makhadi hi 1945

[Xifaniso lexi nga eka tluka 90]

Frans Muller na Piet Wentzel va tamele tigramafoni hi 1945

[Xifaniso lexi nga eka tluka 95]

Gert Nel, loyi a a ri nandza wa vamakwerhu hi 1943

[Xifaniso lexi nga eka tluka 95]

Ku chumayela ematiko-xikaya hi 1948

[Xifaniso lexi nga eka tluka 99]

Andrew Masondo na Ivy nsati wakwe wa vumbirhi

[Xifaniso lexi nga eka tluka 99]

Luke na Joyce va ka Dladla

[Xifaniso lexi nga eka tluka 99]

“Xihondzo xo Rindza” xo sungula hi Xizulu

[Xifaniso lexi nga eka tluka 102]

Xikombiso lexinene xa Velloo Naicker xi pfune swirho swo tala swa ndyangu wa yena leswaku swi amukela ntiyiso

[Swifaniso leswi nga eka tluka 102]

Gopal Coopsammy loko a ri ni malembe ya 21 hi vukhale nisweswi a ri ni nkatakwe, Susila. Va pfune vanhu va 150 leswaku va tinyiketela

[Xifaniso lexi nga eka tluka 104, 105]

Isabella Elleray

Doreen Kilgour

[Xifaniso lexi nga eka tluka 108, 109]

Muako wo sungula hi 1952

Bethele, aElandsfontein hi 1972

[Swifaniso leswi nga eka tluka 110]

Nkatsakanyo Wa Mintsombano

(Ehenhla) Ku humesiwa ka buku leyi nge “Children” hi 1942; (exikarhi) lava yaka eku khuvuriweni hi 1959; (ehansi) khwayere ya Xixhosa yi amukela vapfhumba hi 1998

N’wexemu ku khuvuriwe vanhu va 3 428!

[Xifaniso lexi nga eka tluka 120]

Elijah Dlodlo u tiyiselele ku namuleriwa hi sambhoko

[Xifaniso lexi nga eka tluka 121]

Florah Malinda, la nga phayona ra nkarhi hinkwawo. N’wana wa yena wa nhwanyana u dlayiwe hi ndlela ya tihanyi

[Xifaniso lexi nga eka tluka 122]

Moses Nyamussua u dlayiwe hi ntshungu wa vapfukeri

[Swifaniso leswi nga eka tluka 140, 141]

Ku Akiwa Ka Tiholo Ta Mfumo Hi Ku Hatlisa

Vandlha ra le Kagiso ri pfuniwe leswaku ri va ni ndhawu ya rona leyintshwa yo gandzela

Loko ri nga si va ni holo

Loko yi ri karhi yi akiwa

Loko se yi akiwile

Vandlha ra le Rathanda eHeidelberg ra yi rhandza Holo ya rona ya Mfumo

Ematikweni ya 37 laha Afrika se ku hetiwe tiholo ta 7 207 kambe ka ha sele ta 3 305!

[Xifaniso lexi nga eka tluka 147]

Ndyangu wa ka Rossouw namuntlha

[Swifaniso leswi nga eka tluka 150]

Holo ya Tinhlengeletano ya Midrand

[Xifaniso lexi nga eka tluka 155]

Mphalalo lowu rhumeriweke eZimbabwe hi 2002

[Xifaniso lexi nga eka tluka 155]

Ku endliwe progreme ya khompyuta leswaku yi pfuna vahundzuluxeri va hina

[Swifaniso leswi nga eka tluka 156, 157]

Rhavi Ra Afrika Dzonga Hi 2006

Muako wo tshama eka wona ni tihofisi, muchini lowuntshwa wo gandlisa ni Ndzawulo yo Rhumela Minkandziyiso

[Swifaniso leswi nga eka tluka 156, 157]

Komiti ya Rhavi

Piet Wentzel

Loyiso Piliso

Rowen Brookes

Raymond Mthalane

Frans Muller

Pieter de Heer

Jannie Dieperink

[Swifaniso leswi nga eka tluka 161, 162]

Namibia

William na Ellen va ka Heindel

Coralie na Dick va ka Waldron hi 1951

Hofisi ya vuhundzuluxeri eNamibia

[Swifaniso leswi nga eka tluka 167]

Lesotho

(Ehenhla) Abel Modiba loko a ha ri mulanguteri wa xifundzha; (exineneni) vanhu lava tshamaka emabakweni va rhendzele murhumiwa; (eximatsini) Per-Ola na Birgitta va ka Nygren

[Swifaniso leswi nga eka tluka 168]

Botswana

Va ka Thongoana va chumayela munhu la xavisaka etlhelo ka patu

Ku chumayela eswiyindlwanini

[Swifaniso leswi nga eka tluka 170]

Swaziland

James na Dawne va ka Hockett

Ku chumayela laha ku xavisiwaka swilo swo endliwa hi mavoko eMbabane

[Swifaniso leswi nga eka tluka 170]

St. Helena

Tsima ro fambisa xiphephana xa “Kingdom News” ri hetiwe hi siku rin’we; (ehansi) doroba ra Jamestown leri nga ehlalukweni

[Xifaniso lexi nga eka tluka 175]

Entsombanweni wa matiko yo hambana-hambana wa 1993