Nkunguhato Wa Ndyangu Langutelo Ra Vukreste

EKA World Population Conference yo sungula hi 1974, matiko ya 140 lawa a ma hlanganile ma bohe leswaku mimpatswa hinkwayo “yi ni mfanelo leyikulu ya ku tihlawulela nhlayo ni ku tlhandlamana ka vana va vona, va endla leswi hi vutihlamuleri nakambe va ri ni vuxokoxoko, dyondzo ni ndlela ya ku endla sweswo.”

Vo tala va vona xiboho lexi xi ri lexinene. I ntiyiso, Xikwembu xi byele Adamu na Evha, xi ku “tŝalanani, mi anḍa, mi tata misav̌a,” ivi endzhaku xi byela ndyangu wa Nowa, kambe ku hava xileriso xa muxaka lowu lexi nyikiweke Vakreste. (Genesa 1:28; 9:1) Matsalwa a ma swi khutazi hambi ku swi sola leswaku mimpatswa ya Vukreste yi va na vana. Mimpatswa leyi tekaneke yi nga ha kunguhata hi yoxe leswaku yi lava ku va ni vana kumbe doo, naswona, loko va kunguhata ku va na vona, va tivekela nhlayo ya kona ni leswaku va ta va kuma rini.

Vutihlamuleri Lebyi Humaka Eka Xikwembu

Hambi swi ri tano, xana u xi xiyile xiboho lexi vuriweke hi World Population Conference xa leswaku mimpatswa yi fanele ku kunguhata “nhlayo ni ku tlhandlamana ka vana va vona [va] ri ni vutihlamuleri”? Nsinya lowu wa vutihlamuleri wu tlhela wu twanana ni Bibele. Vatswari va Vakreste va swi xiya leswaku hambi loko vana va ri nyiko ya risima leyi humaka eka Xikwembu, nyiko yoleyo yi fambisana ni vutihlamuleri.

Xo sungula, ku ni vutihlamuleri byo khathalela vana hi swilo swa nyama. Bibele yi ri: “Loko munhu a nga pfuni maxaka ya yena, ngopfu-ngopfu lava va nga va ndyangu wa yena wa xiviri, ú landzurile vupfumeri, kutani ú tlula ni vamatiko hi ku biha.”—1 Timotiya 5:8.

Ku wundla va ndyangu wa wena a swi vuli swona ku va tisela swakudya ni ku hakela swikweleti ntsena, hambi leswi hakanyingi leswi swi nga ntirho lowukulu. Mimpatswa ya Vakreste leyi nga ni vutihlamuleri, yi anakanyela xivumbeko xa manana xikan’we ni vuhlayiseki bya mintlhaveko, mianakanyo ni vumoya bya yena hi ku kunguhata mindyangu ya vona. Ku hlayisa n’wana swi teka nkarhi wo tala swinene, naswona loko swihlangi swi tlhandlamana ekusuhi, hakanyingi vamanana a va titsoni nkarhi wa ku wisa, wa ku tihungasa, wa ku tilangutela hi voxe ni ku hlanganyela emintirhweni ya Vukreste ntsena, kambe va tlhela va veka rihanyo ra vona ra nyama ni ra moya ekhombyeni.

Vatswari va Vakreste lava nga ni vutihlamuleri va xiya ni swilaveko swa vana va vona. The State of the World’s Population 1991 yi ri: “Vana lava velekiwaka emindyangwini leyikulu naswona laha vana va tlhandlamanaka ekusuhi va fanele va phikizana ni vamakwavo va lwetanela swakudya, swiambalo ni rirhandzu ra vatswari. Nakambe va nga khomiwa hi mavabyi hi mpimo lowu tlakukeke. Loko vana lava va kota ku hundza eka malembe ya vona ya vuhlangi lama nga ni khombo, hakanyingi ku kula ka vona ku nga ha kavanyeteka naswona va nga va ni vutlharhi byitsongo. Leswi languteriwaka eka vana lava loko se va ri vanhu lavakulu swa nyamalala swinene.” Kambe, phela leswi a swi humeleli eka ndyangu wun’wana ni wun’wana lowukulu, kambe i nchumu lowu mimpatswa ya Vakreste yi faneleke ku wu xiyisisa loko yi kunguhata nhlayo ya vana lava va nga ta va na vona.

Vatswari va Vakreste va ni ndzhwalo wa ku khathalela vana va vona hi tlhelo ra moya, hi laha Bibele yi lerisaka ha kona yi ku: “Na n’wina vatatana, mi nga dyisi vana va n’wina embitsi, kambe mi va kurisa, hi ku va laya ni ku va dyondzisa ta [Yehovha].”—Vaefesa 6:4.

Emeka, Mukreste la dyondzisaka nawu le Nigeria, u na lembe a tekile naswona a nga jahelanga ku va tatana wa ndyangu lowukulu. “Mina na nsati wa mina hi bule hi nhlayo ya vana lava hi nga ta va na vona. Hi anakanye ku va na ntlhanu ivi hi tlhela hi hlela ku va na vanharhu. Endzhaku hi bohe leswaku vambirhi a va ta antswa. Swa nonon’hwa ku kurisa vana hi ku ya hi milawu ya Bibele. I vutihlamuleri lebyikulu.”

Mimpatswa yin’wana ya Vakreste yi kunguhate ku nga vi na vana leswaku yi ta tirhisa nkarhi wa yona ku tirhela Xikwembu. Murhumiwa un’wana le Afrika loyi yena ni nuna wa yena va twananeke ku tshama va nga vi na vana u te: “A ndzi titwi ndzi kayivela nchumu hi ku nga vi na vana. Hambi leswi mina na nuna wa mina hi nga tiphinangiki hi mintsako ya ku va vatswari, vutomi bya hina byi tele hi mintsako yin’wana. Hi ku khomeka eku pfuneni ka van’wana leswaku va dyondza ntiyiso wa Bibele, hi kume vana vo tala va moya eswiphen’wini swo tala swa misava. Ha va rhandza, na vona va hi rhandza. Ku ni xiboho xo hlawuleka exikarhi ka hina. Muapostola Pawulo u tifanise ni manana la wundlaka vana hi xivangelo lexinene, hikwalaho ka rirhandzu ra yena lerikulu eka lava a nga va pfuna hi tlhelo ra moya.”—1 Vatesalonika 2:7, 8.

Ku Lawula Mbeleko

Xana Bibele ya swi sola ku lawula mbeleko? Doo, a yi swi soli. Mpatswa wu ni mfanelo ya ku tihlawulela. Loko mpatswa lowu tekaneke wu kunguhata ku lawula mbeleko, endlelo ra vona ra ku hlawula swisivela-mbeleko i mhaka ya vona. Hambi swi ri tano, ndlela ya ku lawula mbeleko leyi mpatswa wa Vakreste wu yi hlawulaka yi fanele ku fumiwa hi ku xixima nkoka wa vutomi. Tanihi leswi Bibele yi kombisaka leswaku vutomi bya munhu byi sungula loko a tikiwa, Vakreste va ta papalata swisivela-mbeleko swa tindlela leti humesaka khwiri, kumbe leti dlayaka n’wana loyi a ha kulaka.—Pisalema 139:16; ringanisa Eksoda 21:22, 23; Yeremiya 1:5.

Kutani mimpatswa yi nga ha hlawula swilo leswi hambaneke loko ku tiwa eka nkunguhato wa ndyangu. Van’wana va nga ha lava ku pima nhlayo ya vana lava va nga ta va na vona. Van’wana lava tirhisaka tindlela tin’wana ta swisivela-mbeleko, va nga ha kunguhata ku nga vi na vana hi laha ku heleleke. Ku ni tindlela to tala to lawula mbeleko, yin’wana ni yin’wana yi ni mimpfuno ni makhombo ya yona. Loko yi kunguhata endlelo leri nga rinene eka yona, mimpatswa yi fanele ku tsundzuka leswaku tindlela tin’wana ti tirha swinene ku tlula tin’wana. Va fanele va vutisisa hi mavabyi man’wana lama ti nga ma vangaka. Vadokodela ni titliniki ta nkunguhato wa ndyangu va hlomile leswaku va nyikela xitsundzuxo hi ta tindlela ta ku lawula mbeleko ni ku pfuna mimpatswa leswaku yi hlawula leyi yi va fanelaka naswona leyi twananaka ni swilaveko swa vona.

Xiboho lexi mpatswa wu xi endlaka xa ku va ni vana vo tala, vatsongo kumbe wu nga vi na vana i xa munhu hi yexe. Lexi i xiboho xa nkoka swinene. Mimpatswa leyi tekaneke yi ta va yi endla hi vutlharhi ku kambisisa mhaka leyi hi vukheta ni hi xikhongelo.

[Bokisi leri nga eka matluka 30, 31]

Tindlela Leti Tivekaka Swinene Ta Ku Lawula Mbeleko

Ku Tsheniwa

Eka vavanuna: Vuhandzuri byitsongo bya endliwa eka swisaka swa marhanga ya xinuna laha ku tsemiwaka mathumbu lama rhwalaka mbewu ya vununa.

Eka vavasati: I vuhandzuri laha ku bohiwaka kumbe ku tsemiwaka tichubu leti Rhwalaka tandza leswaku ri siveriwa ku hundzela embelekweni.

Mimpfuno: Eka tindlela hinkwato ta ku lawula mbeleko, ku tshena hi yona ndlela leyi tirhaka ku ti tlula.

Makhombo: Ku nga ha va ka vutomi hinkwabyo. Ku vuriwa leswaku eka vavanuna ni vavasati, vuhandzuri byi nga endla munhu a tlhela a kota ku veleka, kambe leswi a swi nge tiyisekisiwi.a

Tiphilisi Ta Ku Lawula Mbeleko

Leyi i minipill leyi nga ni progestin ntsena. Ti tirha ku kavanyeta ndzingano wa ntumbuluko wa tihomoni ta wansati, leswaku tandza ri nga wupfi ivi ri humesiwa.b

Mimpfuno: Yi tirha swinene ngopfu eku siveleni ka ku tika.

Makhombo: Mavabyi ma va kona, kambe i matsongo eka lava va nga dzahiki, lava va nga ehansi ka malembe ya 40.

Dayaframu Na Swidlaya-mbewu Ya Vavanuna

Dayaframu i nchumu wun’wana wa rhaba wa xivumbeko xo kota mbita lowu nga ni nomu lowu kotaka ku tsanyuka-tsanyuka. Endzhaku ka ku tota mbita leyi hi rivomba ro dlaya mbewu ya vununa (swidlaya-mbewu ya vununa), mbita leyi yi nghenisiwa endzeni ka xirho xa wansati leswaku yi ya tshama kahle enhan’wini ya mbeleko.

Mimpfuno: I ndlela leyi sirhelekeke, leyi tshembekeke swinene yo lawula ku veleka, loko yi tirhisiwa hi mfanelo.

Makhombo: Yi fanele yi tirhisiwa nkarhi na nkarhi loko mpatswa wu endla rimbewu. Ku laveka vutshila eku ngheniseni ka nchumu lowu hi ndlela leyi faneleke, naswona wu fanele wu hoxiwa emahlweni ko endla rimbewu naswona wu tshikiwa tiawara ta tsevu ku ya ka nhungu endzhaku ka ku hlangana.

Xifunengeto Xa Mbeleko

I nchumu wa pulasitiki kumbe wa rhaba wo fana ni mbita lowu nga wutsongo eka dayaframu. Ku fana ni dayaframu, wu nghenisiwa enhan’wini ya mbeleko ivi wu tshama wu ringanela kahle naswona a wu lavi rivomba ro tala ra swidlaya-mbewu ya vununa.

Mimpfuno: Xifunengeto lexi xi tirha hi laha ku humelelaka ku fana ni dayaframu, naswona xi nga tshama evutshan’weni bya xona ku ringana 48 wa tiawara. A swi bohi ku tota swidlaya-mbewu ya vununa loko ku tlhela ku endliwa rimbewu.

Makhombo: Swi nonon’hwa ngopfu ku xi nghenisa ku tlula dayaframu, naswona ndlela leyi xi nga tshama ha yona ehenhla ka nhamu ya mbeleko yi fanele ku kamberiwa emahlweni ni le ndzhaku ka ku endla rimbewu kun’wana ni kun’wana. Swirho swa mbeleko swi nga ha khomiwa hi mavabyi yo karhi. Xifunengeto lexi xi fanele ku tirhisiwa ntsena hi vavasati lava va nga kuma nkambelo wa Pap (nkambelo wa tisele) lowunene.

Xiponji

I xiponji xa polyurethane, lexi nga ni xidlaya-mbewu ya vununa lexi nghenisiwaka eka xirho xa wansati leswaku xi funengeta nhamu ya mbeleko, xisweswo xi hundzuka rihlampfu ra xiviri ni ra tikhemikhali eka mbewu ya vununa. Xa lahliwa endzhaku ko xi tirhisa.

Mimpfuno: Xiponji xi nga tshama endhawini ya xona ku ringana 24 wa tiawara naswona xa tirha loko ku phindhiwa rimbewu hi nkarhi wolowo.

Makhombo: Minkarhi yin’wana ku va ni swikombiso swa leswaku miri wa xi nyenya naswona eka minkarhi yi nga ri yingani ku vikiwe vuvabyi lebyi tsanisaka nsunsumeto wa ngati.

Xitshama-ndzeni Ka Mbeleko

Nakambe xi vitaniwa, IUD, lupu kumbe xipiringi, nchumu lowu wa nsimbhi kumbe wa pulasitiki wu hoxiwa embelekweni. Hambi leswi swi nga tivekiki kahle leswaku wu tirhisa ku yini, vadokodela va vula leswaku wu sivela ku nonisiwa ka tandza hi tindlela to hambana-hambana. Yin’wana ya tindela leti kumbexana i ku sivela tandza leri nonisiweke leswaku ri nga tikhomeleli eka khumbi ra mbeleko.

Mimpfuno: I ndlela yo lawula mbeleko leyi u nga yi tshembaka.

Makhombo: Minkarhi yin’wana yi vanga ku mpfempfa ka ngati kumbe switlhavi, naswona minkarhi yin’wana matirhelo ya yona ma nga ha humesa khwiri.c

Tikhondomu

Saka leri ringanaka xiluma ro sivela mbewu ya vununa leswaku yi nga ngheni emuhochweni wa wansati.

Mimpfuno: I endlelo ro lawula mbeleko leri tshembekaka, leri tirhaka. Ri hunguta ku tluletana mavabyi lama tluletiwaka hi rimbewu, ku katsa ni AIDS.

Makhombo: Van’wana a va yi tsakeli hikuva loko yi ambariwa yi kavanyeta vuxaka bya rimbewu.

Ku Tshetsha

I ku humesiwa ka xiluma emuhochweni wa wansati mbewu ya vununa yi nga si huma.

Mimpfuno: A swi lavi mali, hambi ku tilunghisela kumbe xitirho xa le handle.

Makhombo: A wu tiphini hi rimbewu, ri lava ku tikhoma lokukulu swinene, naswona a ri tshembekanga.

Endlelo Ra Ncinco

Mimpatswa yi tshika ku va ni rimbewu hi masiku lawa n’hweti ya wansati yi nga ni matandza lama noneke.

Mimpfuno: Ra tshembeka, ku hava mavabyi lama ri ma vangaka, a ri lavi maendlelo yo karhi hi nkarhi wa rimbewu.

Makhombo: A hi endlelo leri humelelaka ngopfu eku siveleni ka ku tika handle ka loko mpatswa wu tiyimiserile hakunene naswona wu khomelela swinene eka milawu ya endlelo leri.

Ku Simeka Tihomoni

I endlelo lerintshwa ra ku lawula mbeleko, nhlayonyana ya ti-silicon letitsongo ti simekiwa ehansi ka tinyama ta le vokweni ra wansati. Ti hambeta ti humesa mpimo wutsongonyana wa homoni yi nghena enkhulukweni wa ngati, wu teka kwalomu ka ntlhanu wa malembe. Hi nkarhi lowu wansati a nge tiki.

Mimpfuno: Ri tirha swinene. U nga tlhela u veleka hi ku susa leswi nga simekiwa.

Makhombo: A ma talanga. Ri fana ni philisi ya ku lawula mbeleko leyi nga ni progestin ntsena (minipill). Loko ku nghenisiwa progestin ntsena, ku tika swi tikomba ku siveriwa hi ku xixiwa ka tandza leri mithisiweke.d

[Tinhlamuselo ta le hansi]