Ku Kambisisa Swivumbeko Swa Rifuwo Ra Xikwembu Leri Nga Pimanisekiki—Bibele!

HI 1867 murimi wa le Afrika Dzonga loyi va nge i Schalk van Niekerk a a hlalela vana va ri karhi va tlanga hi maribye. Ribye rin’we ro hatima no saseka swinene ri n’wi koke mahlo. Mana wa vana u te: “U nga ri teka, loko u ri lava.” Kambe, van Niekerk u rhumele ribye leri eka mukambisisi wa swicelwa leswaku ri ya kamberiwa. Vana a va swi xiyanga leswaku a va tlanga hi dayimani leyikulu leyi a yi durha R2 400!

Xana swa koteka leswaku na wena u va ni rifuwo leri nga pimanisekiki handle ko ri xiya? Hi xikombiso, vo tala va ni Bibele, tanihi leswi nkarhi hinkwawo yi xavisiwaka ngopfu, yi kumeka hi ku helela kumbe hi swiphemu hi tindzimi to tlula 1 900. Hambi swi ri tano, vanhu vo tala a va si yi hlaya Bibele, hikwalaho va tiva switsongo hi leswi yi swi khomeke.

Bibele yi tivula leswaku yi “huhutiwile hi Xikwembu” naswona hikwalaho i Rito ra Xikwembu. (2 Timotiya 3:16; ringanisa 1 Vatesalonika 2:13.) I nchumu wa nkoka swinene lowu vanhu va nga na wona. Ha yona, hi dyondza hi ndlela leyi hi nga kumaka ha yona leswinene evuton’wini sweswi, naswona xa nkoka ngopfu, hi ndlela leyi hi nga kumaka vutomi lebyi nga heriki ha yona! (Yohane 17:3, 17) Xana xi nga va kona xilo xa nkoka ku tlula sweswo?

Hambi swi ri tano, ku tlangela rifuwo leri ni swivumbeko swa rona hinkwaswo, munhu u fanele ku tolovelana na rona. Eka nkambisiso wo sungula, leswi swi nga ha vonaka swi nonon’hwa hakunene. Kavula, Bibele i nhlengeleto wa tibuku to hambana ta 66. Tibuku teto ti khome yini? Xana ku ni xivangelo xa mavekelo lawa ti humelelaka ha wona? Loko swi ri tano, munhu a nga swi kuma njhani swiphemu swa nkoka eBibeleni?

Ku tolovelana ni Bibele i mphikamakaneta. Kambe tanihi rifuwo ra xiviri, Bibele yi ni vuxongi ni nhleleko. Hi nga vona sweswo loko hi kambisisa leswi nga endzeni ka yona hi ku komisa.

Matsalwa Ya Xiheveru—Ma Kombetela Eka Kriste

Hi ntolovelo Bibele yi avanyisiwe hi “Testamente ya Khale” ni “Testamente Leyintshwa.” Hambi swi ri tano, lawa i mavito lama hoxeke, lama nyikelaka nhlamuselo leyi nge “Testamente ya Khale” yi hundzeriwe hi nkarhi naswona yi ni nkoka wutsongo. Vito leri fanelaka xiphemu xexo xa Matsalwa swinene a ku ta va Matsalwa ya Xiheveru, tanihi leswi xiphemu lexi eku sunguleni a a xi tsariwe ngopfu-ngopfu hi ririmi ra Xiheveru. “Testamente Leyintshwa” yi tsariwe hi Xigriki eka lembe xidzana ro sungula C.E.; hikwalaho yi faneleka swinene ku vitaniwa Matsalwa ya Vukriste ya Xigriki.

Buku yo sungula ya Bibele, Genesa, yi sunguriwe malembe yo tala lama hundzeke loko Xikwembu xi vumba matilo ni misava kutani endzhakunyana xi sungula ku lunghiselela misava leswaku vanhu va tshama eka yona. Mpatswa wo sungula wa vanhu wu vumbiwa wu hetisekile; hambi swi ri tano, wu hlawula ndlela ya xidyoho, hi vuyelo lebyi vavisaka eka vana va vona. Kambe, tanihi rifuwo leri kanakaniwaka, Bibele yi nyikela ntshembo lowu vangamaka eka vanhu lava dyoheke: “mbewu” leyi eku heteleleni yi nga ta herisa leswi vangaka xidyoho ni rifu. (Genesa 3:15, NW) Mbewu leyi a ku ta va mani? Genesa yi sungula ku landzelela ntila wa Mbewu leyi yi taka, yi languta evuton’wini bya van’wana va vakokwana vo tshembeka va Mbewu, tanihi Abrahama, Isaka na Yakobo.

Endzhaku Eksoda yi hlamusela ku velekiwa ka Muxe. Hi tindlela to tala, vutomi bya Muxe byi fanekisela lebyiya bya Mbewu leyi taka. Endzhaku ka makhombo ya khume, Israyele ri teka Riendzo lerikulu ku suka aEgipta kutani ri tiyisiwa tanihi rixaka leri hlawuriweke ra Xikwembu eNtshaveni ya Sinayi. Levitika, hi laha vito ri hlamuselaka ha kona, yi veka milawu ya Xikwembu ya vuprista bya Valevhi eIsrayele. Tinhlayo yi hi byela hi ta minkarhi leyi Vaisrayele a va hlayiwa ha yona (hi ku tirhisa nhlaya-vanhu) ni swiendlakalo hi nkarhi wa ku tshamanyana ka Israyele emananga. Kutani sweswi ri lunghekele ku nghena eTikweni ra Xitshembiso, Israyele ri kuma swikhutazo swo hetelela swa Muxe. Leyi i nhloko-mhaka ya Deuteronoma. Loko a kombetela eka Mbewu leyi taka, Muxe u khutaza rixaka ku yingisela ‘muprofeta loyi Xikwembu xi nga ta n’wi yimisa.’—Deuteronoma 18:15.

Tibuku ta matimu ta landzela. Leti i ta xiphemu lexikulu eka nxaxamelo wa nkarhi. Yoxuwa yi hlamusela ku hlula ni ku avana ka Tiko leri Tshembisiweke. Vaavanyisi yi hlamusela swiendlakalo leswikulu swa malembe lama landzelaka loko Israyele ri fumiwa hi nongonoko wa vaavanyisi. Ruti yi hi byela hi ta wansati la chavaka Xikwembu, loyi a hanyaka hi nkarhi wa Vaavanyisi naswona loyi a nga ni lunghelo ro hundzuka kokwana wa xisati wa Yesu Kriste.

Hambi swi ri tano, nkarhi wa ku fumiwa hi vaavanyisi wa hela. Samuel wo Sungula yi hi byela hi ta mfumo wo vavisa wa hosi yo sungula ya Israyele, Sawulo, hi laha swi voniwaka ha kona leswi a voniweke hi mahlo ya muprofeta Samuel. Samuel wa Vumbirhi yi hlamusela ku fuma loku nga humelela ka Davhida, musivi wa Sawulo. Kutani, Tihosi to Sungula ni ta Vumbirhi ti hi teka ku suka emfun’weni lowu tlakukeke wa Solomoni ku ya evuhlongeni bya tiko ra Israyele eBabilona hi 607 B.C.E. Tikronika to Sungula ni ta Vumbirhi ti katsakanya matimu lawa hi laha ma voniwaka ha kona ku sukela eyinhleni ya rixaka leri tlherisiwaka ri huma evuhlongeni lebyi. Eku heteleleni, Ezra, Nehemia na Ester ti hlamusela ndlela leyi Vaisrayele va tlheriseriwaka ha yona etiko-xikaya ra ka vona ni matimu ya vona lama landzeleke.

Leti landzelaka i tibuku ta vuphati, leti nga ni vuphati byo saseka ku tlula byihi na byihi lebyi tshameke byi tsariwa. Yobo yi nyikela xifaniso lexi nyanyulaka xa vutshembeki ehansi ka ku xaniseka ni hakelo ya kona. Buku ya Tipsalma yi tamele tinsimu to dzunisa Yehova ni swikhongelo swa tintswalo ni mpfuno. Leswi swi chavelele malandza ya Xikwembu lama nga hlayekiki. Ku engetela kwalaho, Tipsalma yi na vuprofeta byo tala lebyi hi nyikaka vutivi lebyi engetelekeke hi ta ku ta ka Mesiya. Swivuriso na Eklesiasta ti paluxa swivumbeko swa vutlhari bya Xikwembu hi swivuriso swo koma, loko Risimu ra Tinsimu yi ri na vuphati bya rirhandzu lerikulu leri nga ni tinhlamuselo to enta ta vuprofeta.

Tibuku ta 17 leti landzelaka—ku sukela eka Esaya ku ya eka Malakia—ti tele hi vuprofeta. Hinkwato, handle ka Swirilo, ti thyiwe vito ra mutsari. Byo tala bya vuprofeta lebyi ana se byi ve ni ku hetiseka loku xiyekaka. Nakambe byi kombetela eka ku chaputa ka swiendlakalo esikwini ra hina ni le ka nkarhi lowu nga ekusuhi.

Xisweswo Matsalwa ya Xiheveru ma kombisa ku hambana-hambana hi xivumbeko ni endlelo. Kambe, hinkwawo ma ni nchumu wun’we wa xisekelo. Vuprofeta bya wona, tinxaka ni swiendlakalo leswikulu swi vonaka hi vutlhari lebyi tirhaka ni nhlamuselo ya vuprofeta.

Matsalwa Ya Vukriste Ya Xigriki—Mbewu Yi Humelela

Mune wa magidi ya malembe ma hundzile hi mpfhuka munhu a wela exidyohweni. Hi ku hatlisa, emisaveni ku humelela Mbewu leyi ku nga khale yi rindzeriwile, Mesiya, Yesu! Matsalwa ya Vukriste ya Xigriki ma rhekhoda vutirheli bya xivumbeko xa munhu loyi wa nkoka ematin’wini ya vanhu eka tibuku ta mune to hambana-hambana kambe leti twananaka, leti vitaniwaka Tievhangeli. Tona i Matewu, Marka, Luka na Yohane.

Mawaku nkoka lowu timhaka ta Tievhangeli leti ta mune wu nga tona eka Vakriste! Ti hlamusela masingita lama hlamarisaka ya Yesu, swifaniso swa yena leswi twisisekaka, Dyondzo ya yena ya le Ntshaveni, xikombiso xa yena xa ku titsongahata, ntwela-vusiwana wa yena ni ku yingisa loku nga kanakanisiki eka Tata wa yena, rirhandzu ra yena eka “tinyimpfu” naswona xo hetelela rifu ra yena ra gandzelo ni ku pfuxiwa loku tlakukeke. Dyondzo ya Tievhangeli yi aka rirhandzu ro enta eka hina ra N’wana wa Xikwembu. Ehenhla ka hinkwaswo, hi tshinetiwa ekusuhi ni loyi a rhumeke Kriste—Yehova Xikwembu. Timhaka leti ti fanele ku hlayiwa hi ku phindha-phindha.

Mintirho Ya Vaapostola yi yisa emahlweni laha Tievhangeli ti hetaka kona. Yi hlamusela malembe ya le ku sunguleni ya bandlha ra Vukriste ku sukela emasikwini ya Pentekosta ku ya eku khotsiweni ka Pawulo eRhoma hi 61 C.E. Ebukwini leyi hi hlaya hi ta Stefano, Mukriste wo sungula ku fela ripfumelo, ku hundzuka ka Sawulo, loyi endzhaku a nga hundzuka muapostola Pawulo, ku tisiwa ka vapfumeri vo sungula va Vamatiko ni maendzo lama nyanyulaka ya Pawulo yo chumayela. Timhaka leti ta tsakisa ni ku aka ripfumelo.

Mapapila ya makume mambirhi na rin’we, kumbe tiepistola sweswi ya landzela. Lawa yo sungula ya 14 lama tsariweke hi Pawulo, ya thyiwe mavito ya Vakriste lava ma amukelaka kumbe mabandlha; laman’wana hinkwawo ma thyiwe vatsari—Yakobo; Petro, Yohane na Yuda. Vona rifuwo ra xitsundzuxo ni xikhutazo lexi mapapila lawa ma xi khomeke! Ya hlanganisa dyondzo ni ku hetiseka ka vuprofeta. Ya pfuna Vakriste ku tshama va hambanile ni ndhawu leyo homboloka leyi va fanelaka ku tshama eka yona. Ya tshikilela xilaveko xa ku hlakulela rirhandzu ra vumakwerhu ni timfanelo tin’wana ta Xikwembu. Ya veka xikombiso lexinene xa nhleleko lowu faneleke wa mabandlha, ehansi ka vukongomisi bya vavanuna lava kuleke emoyeni.

Tanihi leswi Matsalwa ya Xiheveru ma hetelelaka hi xitsundzuxo xa vuprofeta, ni Matsalwa ya Xigriki ma herisa sweswo. Nhlavutelo, leyi tsariweke hi muapostola Yohane kwalomu ka 96 C.E., yi hlanganisa timhaka ta vuprofeta ni xisekelo-nkulu xa Bibele—ku kwetsimisisiwa ka vito ra Yehova hi Mfumo wa yena wa Vumesiya. Nongonoko wa swivono leswi wu fanekiselaka ku herisiwa ka vukhongeri, mavuthu ya nyimpi ni mavuthu ya politiki ya mafambiselo lama onhakeke ya Sathana. Leswi swi siviwa hi muti wa hulumendhe ya Kriste, leyi kokelaka nyingiso wa yona eku kongomiseni ka timhaka ta misava. Ehansi ka ku fuma ka Mfumo lowu, Xikwembu xi tshembisa ku “sula mihloti hinkwayo . . . ni rifu a ri nga ha vi kona.”—Nhlavutelo 21:4.

Kutani ke, xana ku ni ku kanakana kwihi na kwihi ka leswaku Bibele i rifuwo leri nga hava xihoxo leri kombisaka ku vonakala ka Xikwembu? Loko u nga si yi hlaya hinkwayo, hikwalaho ka yini u nga sunguli ku endla tano sweswi? U ta kokiwa hi nhleleko wa yona, u ta voningeriwa hi vutlhari bya yona, u susumetiwa hi vuxongi bya yona naswona u ta tsakisiwa hi rungula ra yona. Entiyisweni i ‘nyiko leyi hetisekeke leyi humaka eka Tatana wa leswi voningaka swa le tilweni.’—Yakobo 1:17.

[Chati leyi nga eka tluka 28, 29]

NXAXAMELO WA TIBUKU TA BIBELE

Wu kombisa mutsari, ndhawu ya vutsari, nkarhi wa ku hetiwa ka vutsari ni nkarhi lowu hlanganisiweke hi swiendlakalo swa buku.

Mavito ya vatsari va tibuku tin’wana ni laha ti tsariweke kona a swi tiyanga. Malembe yo tala i yo ringanyeta, mfungho a. wu vula “endzhaku ka,” b. wu vula “emahlweni ka,” naswona c. wu vula “circa,” kumbe “kwalomu ka.”

Tibuku Ta Matsalwa Ya Xiheveru (B.C.E.)

Eksoda Muxe Mananga 1512 1657-1512

Yoxuwa Yoxuwa Kanana c. 1450 1473-c. 1450

Vaavanyisi Samuwele Israyele c. 1100 c. 1450-c. 1120

2 Tikronika Ezra Yerusalema (?) c. 460 1037-537

Ezra Ezra Yerusalema c. 460 537-c. 467

Nehemia Nehemiya Yerusalema a. 443 456-a. 443

Ester Mordekayi Xuxani, Elamu c. 475 493-c. 475

Eklesiasta Solomoni Yerusalema b. 1000

Esaya Esaya Yerusalema a. 732 c. 778-a. 732

Yeremia Yeremiya Yuda/Egipta 580 647-580

Ezekiel Ezekiyele Babilona c. 591 613-c. 591

Daniel Daniyele Babilona c. 536 618-c. 536

Yoel Yuwele Yuda c. 820 (?)

Amos Amosi Yuda c. 804

Obadia Obadiya c. 607

Yonas Yonasi c. 844

Mikea Mikiya Yuda b. 717 c. 777-717

Nahum Nahume Yuda b. 632

Habakuk Habakuku Yuda c. 628 (?)

Sofonia Sofoniya Yuda b. 648

Zakaria Zakariya Yerusalema 518 520-518

Malakia Malakiya Yerusalema a. 443

Tibuku Ta Matsalwa Ya Vukriste Ya Xigriki (C.E.)

Marka Marka Rhoma c. 60-65 29-33 C.E.

Mintirho Luka Rhoma c. 61 33-c. 61 C.E.

Varhoma Pawulo Korinto c. 56

1 Vakorinto Pawulo Efesa c. 55

2 Vakorinto Pawulo Makedoniya c. 55

Vaefesa Pawulo Rhoma c. 60-61

Vafilipiya Pawulo Rhoma c. 60-61

Vakolosa Pawulo Rhoma c. 60-61

1 Timotiya Pawulo Makedoniya c. 61-64

2 Timotiya Pawulo Rhoma c. 65

Filemon Pawulo Rhoma c. 60-61

Vaheveru Pawulo Rhoma c. 61

1 Petro Petro Babilona c. 62-64

2 Petro Petro Babilona (?) c. 64