Vakreste Vo Sungula Ni Misava

EMALEMBENI ya kwalomu ka magidi mambirhi lama hundzeke, ku humelele xiendlakalo xo tsakisa swinene le Vuxa Xikarhi. N’wana la velekiweke a ri swakwe wa Xikwembu, u susiwe eka vutshamo byakwe bya le tilweni leswaku a ta tshama nkarhinyana emisaveni, ni vanhu. Xana vanhu vo tala va angurise ku yini? Muapostola Yohane wa hlamula: “[Yesu] a a ri emisaveni, kutani misava yi tumbuluxiwile hi yena; kambe misava a yi n’wi tivanga. Ú tile ekaya ka yena [Israyele], kambe varikwavo a va n’wi amukelanga.”—Yohane 1:10, 11.

Kahle-kahle misava a yi n’wi amukelanga Yesu, N’wana wa Xikwembu. Hikwalaho ka yini? Yesu u hlamusele xivangelo xin’wana loko a ku: “Misava . . . ya ndzi venga hikuva ndzi tiyisa vumbhoni bya leswaku mintirho ya yona yi bihile.” (Yohane 7:7) Eku heteleleni, misava yoleyi—leyi a a yi yimeriwe hi varhangeri van’wana va vukhongeri va Vayuda, hosi ya Edomu na n’watipolitiki wa le Rhoma—yi endle leswaku Yesu a dlayiwa. (Luka 22:66–23:25; Mintirho 3:14, 15; 4:24-28) Ku vuriwa yini hi valandzeri va Yesu? Xana misava a yi ta va amukela ku antswa? Doo. Loko a nga si fa, Yesu u va tsundzuxile a ku: “Loko a mi ri va misava, misava a yi ta rhandza swa yona. Kambe leswi mi nga riki va misava, ni leswi ndzi mi hlawuleke eka yona, misava ya mi venga.”—Yohane 15:19.

EMinkarhini Ya Vaapostola

Marito ya Yesu ma hetisekile. Endzhaku ka mavhiki ma nga ri mangani a file, vaapostola vakwe va khomiwile, va chavisiwa ni ku biwa. (Mintirho 4:1-3; 5:17, 18, 40) Endzhakunyana ka sweswo, Stefano la hisekaka u kokiwile a ya emahlweni ka Sanedri ya Vayuda, ivi a khandliwa hi maribye a fa. (Mintirho 6:8-12; 7:54, 57, 58) Endzhaku, muapostola Yakobo u dlayiwile hi Hosi Heroda Agripa wo Sungula. (Mintirho 12:1, 2) Eka maendzo yakwe ya vurhumiwa, Pawulo u xanisiwile hi nhlohlotelo wa Vayuda va le Diaspora (endhawini ya Vayuda ehandle ka Palestina).—Mintirho 13:50; 14:2, 19.

Xana Vakreste vo sungula va endlise ku yini loko va kanetiwa? Emasikwini ya khale, loko vafambisi va vukhongeri va sivele vaapostola ku chumayela hi vito ra Yesu, vaapostola va te: “Hi fanele ku yingisa Xikwembu ku tlula vanhu.” (Mintirho 4:19, 20; 5:29) Leri a ku ri langutelo ra vona nkarhi hinkwawo loko nkaneto wu tshuka wu va kona. Hambi swi ri tano, muapostola Pawulo u tsundzuxe Vakreste va le Rhoma leswaku va “tivek[a] ehansi ka tihosi [leti tlakukeke ta hulumendhe].” Nakambe u va layile a ku: “Endlani hinkwaswo leswi mi swi kotaka, hi tlhelo ra n’wina, ku hanyisana ni vanhu hinkwavo hi ku rhula.” (Varhoma 12:18; 13:1) Hikwalaho, Vakreste vo sungula a va fanele va ringanisela swinene. A va yingisa Xikwembu tanihi Mulawuri wa vona lonkulu. Hi nkarhi lowu fanaka, a va titsongahata eka valawuri va tiko naswona a va ringeta ku hanyisana ni vanhu hinkwavo hi ku rhula.

Vakreste eTikweni Ra Rhoma

Le ndzhaku hi lembe xidzana ro sungula eMfun’weni wa Rhoma, handle ko kanakana Vakreste a va vuyeriwa eka Pax Romana, kumbe Ku Rhula Ka Rhoma, loku a ku tisiwa hi mavuthu ya Rhoma. Ku hlayisiwa ka nawu ni ku rhula, mapato lamanene ni vutleketli bya le lwandle lebyi hlayisekeke hi mpimo wo karhi, swi endle leswaku Vukreste byi swi kota ku andza. Swi le rivaleni leswaku Vakreste vo sungula a va swi tiva leswi va faneleke va swi endlela vanhu, naswona va yingisele xileriso xa Yesu loko a ku “nyikani Khezari leswi nga swa Khezari.” (Marka 12:17) Loko a tsalela mufumi wa Rhoma Antoninus Pius (138-161 C.E.), Justin Martyr u vule leswaku Vakreste a va hakela swibalo, “hi ku hatlisa ku tlula vanhu van’wana.” (First Apology, ndzima 17) Hi 197 C.E., Tertullian u byele vafumi va Rhoma leswaku vahlengeleti va vona va swibalo va “fanele va khensa Vakreste” hikwalaho ka ndlela leyinene leyi va hakelaka swibalo swa vona ha yona. (Apology, ndzima 42) Leyi a ku ri ndlela yin’wana leyi va landzeleke ha yona ndzayo ya Pawulo, ya ku titsongahatela valawuri lava tlakukeke.

Ku tlula kwalaho, hi laha milawu ya vona ya Vukreste a yi pfumela ha kona, Vakreste vo sungula va ringete ku hanyisana ni vaakelani va vona hi ku rhula. Kambe leswi a swi nga olovi. Tiko leri a va ri ka rona a ri ri ni ku tikhoma loko biha naswona a ri gandzela swikwembu swa hava swa Magriki ni Varhoma, nakambe a ka ha ku nghenisiwa ni ku gandzeriwa ka mufumi. Vukhongeri bya Rhoma bya vuhedeni a byi ri vukhongeri bya Mfumo, kutani ku ala ku byi landzelela a ku langutiwa tanihi ku pfukela Mfumo. Xana leswi swi va khumbe njhani Vakreste?

Profesa wa le Oxford, E. G. Hardy u tsarile: “Tertullian u longoloxa swilo swo tala leswi Mukreste la xiyisisaka a nga swi endli, tanihi leswi swi nga ku gandzela swikwembu swa hava: hi xikombiso, ku hlambanya ngopfu-ngopfu eka mintwanano; ku voningiwa ka tinyangwa eminkhubyeni, ni swin’wana; minkhuvo hinkwayo ya vukhongeri bya Vuhedeni; mintlango ni tisorokisi; vuswikoti byo dyondzisa tibuku ta tiko ta [xiyimo xa lava nga pfumeriki eka Xikwembu]; ntirho wa vusocha; tihofisi ta mani na mani.”—Christianity and the Roman Government.

Ina, a swi nonon’hwa ku hanya etikweni ra Rhoma loko u ri Mukreste wa xiviri. Mutsari wa Mufurwa wa Khatoliki, A. Hamman wa tsala: “A swi nga koteki ku endla nchumu handle ko hlangana ni vukwembu. Xiyimo xa ku va Mukreste a xi n’wi vangela swiphiqo siku na siku; a hanya ku hambana ni vanhu van’wana . . . A a langutane ni swiphiqo swo tala ekaya, eswitarateni ni le makete . . . Exitarateni, ku nga khathariseki leswaku a ri muaki wa Murhoma kumbe a nga ri yena, Mukreste a a fanele a nga ambali nchumu enhlokweni loko a hundza etempeleni kumbe exifanisweni. A nga ta swi papalata ku landzelela milawu leyi hikuva vanhu a va ta n’wi komba hi tintiho, naswona a nga yi landzelela njhani kambe a nga vi na nandzu? Loko a endla bindzu naswona a lava ku lomba mali, a a fanele ku hlambanya eka loyi a n’wi lombaka mali hi vito ra swikwembu. . . . Loko a kuma xikhundla xo karhi, a a fanele a endla gandzelo. Loko a nghenela vusocha, xana a nga swi papalatisa ku yini ku endla xihlambanyo ni ku hlanganyela eka mihiva-hivana ya ntirho wa vusocha?”—La vie quotidienne des premiers chrétiens (95-197) (Vutomi Bya Siku Na Siku Eka Vakreste Vo Sungula, 95-197 C.E.).

I Vaaki Lavanene, Kambe Va Lumbetiwa

Kwalomu ka 60 kumbe 61 C.E., loko Pawulo a ri le Rhoma a rindzele ku tengisiwa hi Mufumi Nero, Vayuda va le henhla va vule leswi malunghana ni Vakreste vo sungula: “Loko ku ri mpambukwa lowu, ha swi tiva leswaku kun’wana ni kun’wana wa soriwa.” (Mintirho 28:22, NW) Rhekhodo ya matimu yi komba leswaku Vakreste a va soriwa—kambe a ku nga ri na xivangelo xo twala. Ebukwini yakwe leyi nge The Rise of Christianity, E. W. Barnes wa hlamusela: “Eka matsalwa ya wona ya khale ya le nawini, nhlangano lowu wa Vakreste wu yimeriwa tanihi lowu nga ni mahanyelo lamanene, lowu fambaka hi nawu. Swirho swa wona a swi navela ku va vaaki lavanene ni vaaki vo tshembeka. A va fularhela vubihi ni manyala ya vuhedeni. Evuton’wini bya vona a va lava ku va vaakelani vo rhula ni vanghana lavo tshembeka. Va dyondzisiwe ku hanya hi ku ringanisela ni ku tenga. Exikarhi ka vuhomboloki ni ku kala ku tikhoma loku andzaka, a va tshembeka ni ku va ni ntiyiso loko va namarhela misinya ya vona ya milawu. Mimpimanyeto ya vona hi timhaka ta rimbewu a yi tlakukile swinene: xiboho xa vukati a xi xiximiwa naswona vutomi bya ndyangu a byi tengile. Leswi va nga ni mahanyelo yo tano, a nga kona la ehleketaka leswaku va nga va vaaki vo karhata. Kambe i khale va sandziwa, va lumbetiwa ni ku vengiwa.”

Tanihi leswi vanhu va khale va nga n’wi twisisangiki Yesu, ni Vakreste a va va twisisanga kutani va va vengile. Leswi a va ala ku gandzela mufumi ni swikwembu swa vuhedeni, a ku vuriwa leswaku a va pfumeli leswaku Xikwembu xi kona. Loko ku humelela mhangu, a ku soriwa vona ku vuriwa leswaku va hlundzukise swikwembu. Hikwalaho ka leswi va nga hlanganyelangiki eka mintlango leyi thyakeke kumbe minkombiso ya ku lwa erivaleni, a va tekiwa tanihi lava nga rhandziki vanhu, lava ‘vengaka rixaka ra vanhu.’ Valala va vona va vule leswaku mindyangu yi hahluriwe hi “ntlawa” wa Vukreste ni leswaku a a wu ri khombo eka vanhu. Tertullian u vulavule hi vavanuna va vahedeni lava hlawuleke leswaku vasati va vona va endla vuoswi ku ri ni ku va va Vakreste.

Vakreste a va soriwa hikuva a va nga pfumelelani ni ku xixa nyimba, leswi a swi endliwa ngopfu hi nkarhi wolowo. Nakambe, valala va vona a va va hehla va ku va dlaya vana. A ku vuriwa leswaku eka minhlangano ya vona, a va nwa ngati ya vana lava ku endliwaka magandzelo ha vona. Hi nkarhi lowu fanaka, valala va vona va ringete ku va dyisa tisoseji leti nga ni ngati hi nkani, hi ku tiva leswaku ripfalo ra vona a ri fambisani na swona. Xisweswo, mintirho ya vakaneti lava, a yi kanetana ni xihehlo xa vona.—Tertullian, Apology, ndzima 9.

Va Vuriwa Mpambukwa Lowuntshwa

N’wamatimu Kenneth Scott Latourette u tsarile: “Swihehlo swin’wana nakambe a swa ha vanga leswaku Vukreste byi hlekuriwa, ku vuriwa leswaku bya ha ku sungula loko byi pimanisiwa ni vukhale bya vukhongeri bya nkarhi wolowo [Vuyuda ni vukhongeri bya vuhedeni bya Magriki ni bya Varhoma].” (A History of the Expansion of Christianity, Vholumo 1, tluka 131) Eku sunguleni ka lembe xidzana ra vumbirhi C.E., n’wamatimu wa Murhoma, Suetonius u vule leswaku Vukreste i “vukholwa-hava lebyintshwa, byo biha.” Tertullian u kandziyise ni leswaku hambi ku ri vito leri nge Vukreste a ri vengiwa ni leswaku Vakreste a va ri mpambukwa lowu nga rhandziwiki. Loko a vulavula hi ndlela leyi vatirhi va Mfumo wa Rhoma a va languta Vukreste ha yona eka lembe xidzana ra vumbirhi, Robert M. Grant u tsarile: “Hi ntolovelo, Vukreste a byi tekiwa tanihi vukhongeri lebyi nga lavekiki, lebyi kumbexana byi nga ni khombo.”—Early Christianity and Society.

Ku Hehliwa Hi Ku Hundzula Vanhu Hi Nkani

Ebukwini yakwe leyi nge Les premiers siècles de l’Eglise (Malembe Xidzana Yo Sungula Ya Kereke), profesa wa yunivhesiti ya Sorbonne, Jean Bernardi u tsarile a ku: “[Vakreste] a va fanele va huma va ya vulavula endhawini hinkwayo, eka un’wana ni un’wana. Etindleleni ni le madorobeni, emintsendzeleni ni le makaya. Hambi va amukeriwa kumbe a va amukeriwi. Eka swisiwana, ni lava fuweke lava tikiwaka hi rifumo ra vona. Eka lava nga ni swiyimo swa le hansi ni le ka vafumi va swifundzha swa Rhoma . . . A va fanele va famba hi ndlela, va khandziya swikepe, va ya ni le makun’wini ya misava.”

Xana va swi endlile leswi? Swi le rivaleni leswaku va swi endlile. Profesa Léon Homo u rungula leswaku Vakreste vo sungula a va soriwa hi vanhu hikwalaho ka ku “chumayela ka vona swinene.” Profesa Latourette u vula leswaku loko Vayuda va ya va lahlekeriwa hi ku hiseka ka vona ka ku hundzula vanhu, “hi hala tlhelo, Vakreste a va tirha hi matimba, kutani sweswo swi pfuxe rivengo.”

Eka lembe xidzana ra vumbirhi C.E., mutivi wa filosofi wa Murhoma Celsus u sole tindlela ta Vakreste to chumayela. U vule leswaku Vukreste a byi ri bya lava nga dyondzekangiki ni leswaku byi ‘khorwisa swiphunta, mahlonga, vavasati ni vana lavatsongo ntsena.’ U hehle Vakreste hikwalaho ko dyondzisa “vanhu lava xisekaka hi ku olova,” va va endla va “pfumela handle ko twisisa.” U vule leswaku va byele vadyondzisiwa va vona lavantshwa va ku: “Mi nga vutisi swivutiso; pfumelani hinkwaswo.” Kambe, hi ku ya hi Origen, Celsus hi byakwe u pfumerile leswaku “a ku nga ri vanhu va le hansi ntsena lava a va kongomisiwa hi dyondzo ya Yesu leswaku va nghenela vukhongeri Byakwe.”

Ku Hava Mpfangano Wa Vupfumeri

Nakambe, Vakreste vo sungula a va soriwa hikuva a va vula leswaku va ni ntiyiso wa Xikwembu xin’we xa ntiyiso. A va nga swi amukeli ku pfanganisa vupfumeri. Latourette u tsarile: “Ku hambana ni vupfumeri byo tala bya nkarhi wolowo, vona [Vakreste] a va nga fambisani ni vukhongeri byin’wana. . . . Ku hambana ni vukhongeri lebyin’wana lebyi a byi ri na ntshunxeko lowukulu, vona a va vula leswaku va ni ntiyiso lowu heleleke.”

Hi 202 C.E., Mufumi Septimius Severus u humese nawu lowu sivelaka Vakreste ku hundzula vanhu. Hambi swi ri tano, leswi a swi va tshikisanga ku vula vumbhoni malunghana ni ripfumelo ra vona. Latourette u hlamusela vuyelo bya kona: “Hi ku ala ka byona ku tikatsakanya ni vuhedeni bya sweswi swin’we ni mikhuva yo tala ya vanhu ni mahanyelo ya nkarhi wa kona [Vakreste vo sungula] va vumbe nhlengeletano leyi nga ni vun’we, leyi hambaneke swinene ni vanhu van’wana. Ku nga nchumu lowu a va wu lava leswaku wu va hlanganisa, ni ku nyika valandzeri va byona ntshembo lowu wu veke xihlovo xa matimba xo yimelana ni nxaniso, ni ku va endla va hisekela ku chumayela vanhu swinene.”

Hikokwalaho ke, rhekhodo ya matimu yi le rivaleni. Lexi xiyekaka, Vakreste vo sungula, hambi leswi a va lwela ku va vaaki lavanene ni ku hanyisana ni vanhu hinkwavo hi ku rhula, va arile ku va “va misava.” (Yohane 15:19) A va xixima valawuri. Kambe loko Khezari a va sivela ku chumayela, a va tshiketanga kambe va ye emahlweni va chumayela. Va ringete ku hanyisana ni vanhu hinkwavo hi ku rhula kambe va arile ku lahla mimpimanyeto ya mahanyelo ivi va teka vugandzeri bya swikwembu swa hava bya vuhedeni. Eka leswi hinkwaswo, a va sandziwa, va lumbetiwa, va vengiwa ni ku xanisiwa, hi laha Kreste a vhumbheke ha kona.—Yohane 16:33.

Xana va ye emahlweni va hambanile ni misava? Kumbe, xana hi ku famba ka nkarhi lava a va tivula Vakreste va hundzule langutelo ra vona eka leswi?

[Marito lama tshahiweke exihlokweni lama nga eka tluka 4]

“Xiyimo xa Vukreste a xi n’wi vangela swiphiqo siku na siku; a hanya ku hambana ni vanhu van’wana.”

[Marito lama tshahiweke exihlokweni lama nga eka tluka 6]

“Vukreste [byi] hlekuriwile, ku vuriwa leswaku bya ha ku sungula loko byi pimanisiwa . . . ni vukhale bya vukhongeri bya nkarhi wolowo.”

[Xifaniso lexi nga eka tluka 3]

Hikwalaho ka leswi Vakreste va aleke ku gandzela mufumi wa Rhoma ni swikwembu swa vuhedeni, ku vuriwe leswaku a va pfumeli eka Xikwembu

[Xihlovo Xa Kona]

Museo della Civiltà Romana, Roma

[Xifaniso lexi nga eka tluka 7]

Vakreste va lembe xidzana ro sungula a va tiviwa tanihi vachumayeri lava hisekaka va rungula ra Mfumo

[Laha Xifaniso Xi Humaka Kona eka tluka 2]

Cover: Alinari/Art Resource, N.Y.