Buku Ya Bibele Ya Vu-1—Genesa

Mutsari: Muxe

Ndhawu Ya Vutsari: eMananga

Ku Hetiwa Ka Vutsari: 1513 B.C.E.

Nkarhi Lowu Hlanganisiweke: “Eku sunguleni” ku ya ka 1657 B.C.E.

 1. Hi tihi tinhloko-mhaka tin’wana ta nkoka leti hlanganisiwaka hi Genesa?

EHLEKETA u teka buku ya tindzima to koma ta 50 ntsena ivi eka tluka ro sungula kumbe ra vumbirhi u kuma mhaka leyi pakanisaka ntsena ya matimu yo sungula swinene ya munhu ni rhekhodo leyi kombisaka vuxaka bya munhu na Xikwembu, Muvumbi wakwe, kun’we ni misava ni timiriyadi ta yona ta swivumbiwa! Eka matluka wolawo ma nga ri mangani, nakambe, u kuma vutlhari lebyi enteke bya xikongomelo xa Xikwembu xo veka munhu emisaveni. Loko u hlaya u ya emahlweninyana, u tshubula mhaka leyi ha yona munhu a faka ni xivangelo xa xiyimo xa yena xa sweswi lexi hlomulaka mbilu, naswona u voningeriwa mayelana ni xisekelo xa xiviri xa ripfumelo ni xa ntshembo, hambi ku ri malunghana ni ku vona xitirho xa Xikwembu xa ku kutsula—Mbewu ya xitshembiso. Buku leyi xiyekaka leyi nga ni swilo leswi hinkwaswo i Genesa, yo sungula ya tibuku ta 66 ta Bibele.

 2. Hi yihi nhlamuselo ya vito leri nge Genesa, naswona i xiphemu xo sungula xa yini?

² “Genesa” swi vula “Masungulo; ku Tswariwa,” vito leri tekiweke eka ku hundzuluxela ka Septuagint ya Xigriki ka buku leyi. Ematsalweni ya Xiheveru, vito leri i rito ro sungula leri nge, Bereʼ·shithʹ, “eku sunguleni” (Xigriki, en ar·kheiʹ). Genesa i buku yo sungula ya Pentateuch (rito ra Xigriki leri endliweke ra Xinghezi leri vulaka “tibuku ta ntlhanu” kumbe “tivholumo ta swiyenge swa ntlhanu”). Entiyisweni leswi eku sunguleni a ku ri buku yin’we leyi vuriwaka Torah (Nawu) kumbe ‘buku ya nawu wa Muxe’ kambe endzhakunyana yi avanyisiwile yi va tibuku ta ntlhanu leswaku yi tameleka hi ku olova.—Yox. 23:6; Ezra 6:18.

 3. (a) I mani Musunguri wa Genesa, kambe yi tsariwe hi mani? (b) Muxe a nga ha va a kume rungula leri a ri ngheniseke eka Genesa hi ndlela yihi?

³ Yehova Xikwembu i Mutsari wa Bibele, kambe u huhutele Muxe ku tsala buku ya Genesa. Muxe u ri kume kwihi rungula leri a ri rhekhodeke eka Genesa? Rin’wana ri nga ha va ri amukeriwe hi ku kongoma hi nhlavutelo ya Xikwembu naswona rin’wana, ehansi ka vukongomisi bya moya lowo kwetsima, hi ku hundzisela hi ku vulavula. Nakambe swi nga endleka leswaku Muxe a ve na matsalwa lama tsariweke lama hlayisiweke hi vatata wa yena tanihi tirhekhodo leti vangamaka, ta nkoka ta masungulo ya munhu.a

 4. (a) Muxe u hete ku tsala kakwe kwihi naswona rini? (b) Muxe a nga ha va a yi kumise ku yini mhaka leyi a yi ngheniseke exiyengeni xo hetelela xa Genesa?

⁴ Kumbexana a ku ri emananga ya Sinayi hi 1513 B.C.E. laha Muxe, ehansi ka ku huhuteriwa, a heteke ku tsala kakwe. (2 Tim. 3:16; Yoh. 5:39, 46, 47) Muxe u ri kume kwihi rungula ra xiyenge xo hetelela xa Genesa? Tanihi leswi kokwana-xinghuwe wakwe Levhi a a ri makwavo wa Yosefa hi tatana, vuxokoxoko lebyi a byi ta tiveka hi ku pakanisa endzeni ka ndyangu wa ka vona. Levhi a nga ha va a hlangane na tata wa Muxe, Amramu. Nakambe, moya wa Yehova a wu ta tlhela wu tiyisa ku rhekhodiwa loku pakanisaka ka xiyenge lexi xa Matsalwa.—Eks. 6:16, 18, 20; Tinhl. 26:59.

 5. Hi byihi vumbhoni bya le ndzeni bya Bibele lebyi kombaka vutsari bya Muxe?

⁵ Ku hava ku kanakana malunghana ni loyi a tsaleke Genesa. “[Buku] ya nawu wa Muxe” ni tinhlamuselo leti fanaka eka tibuku to sungula ta ntlhanu ta Bibele, leti Genesa yi nga yin’wana ya tona, ti kumeka hi ku phindha-phindha ku sukela enkarhini wa mutlhandlami wa Muxe, ku nga Yoxuwa, ku ya emahlweni. Entiyisweni, ku na tinhlamuselo ta kwalomu ka 200 leti vulavulaka hi Muxe eka 27 wa tibuku ta Bibele ta le ndzhakunyana. Vutsari bya Muxe a byi kalanga byi kanakaniwa hi Vayuda. Matsalwa ya Vukriste ya Xigriki ma boxa Muxe hi ku phindha-phindha tanihi mutsari wa “nawu,” vumbhoni lebyikulu byi ri lebyiya bya Yesu Kriste. Muxe u tsale hi ku lerisiwa hi Yehova hi ku kongoma ni le hansi ka ku huhutela ka Yena.—Eks. 17:14; 34:27; Yox. 8:31; Dan. 9:13; Luka 24:27, 44.

 6. I yini lexi ringanyetaka leswaku ku tsala ku sungule eku sunguleni ka matimu ya vanhu?

⁶ Vakanakani van’wana va vutisile va ku, Kambe xana Muxe ni vatlhandlami vakwe va swi kotise ku yini ku tsala? Xana ku tsala a ku sunguriwanga hi vanhu endzhaku? Ku tsala entiyisweni ku sungule eku sunguleni ka matimu ya vanhu, kumbexana emahlweni ka Ndhambi ya siku ra Nowa, leyi humeleleke hi 2370 B.C.E. Xana byi kona vumbhoni byin’wana bya vuswikoti byo sungula bya munhu byo tsala ke? Hambi leswi ku nga ntiyiso leswaku vayimburi va tsale masiku lama nga emahlweni ka 2370 B.C.E. eka swiphambati swo karhi swa vumba leswi va swi yimbuleke, masiku yo tano i yo mbambela ntsena. Hambi swi ri tano, swi fanele ku xiyiwa leswaku Bibele yi kombisa khwatsi leswaku ku akiwa ka miti, ku akiwa ka swichaya-chayani swa vuyimbeleri ni ku endliwa ka switirho swa nsimbhi swi sungule khale emahlweni ka Ndhambi. (Gen. 4:17, 21, 22) Kutani ke, hi laha ku twalaka, vanhu a va ta va va nga vanga ni ku nonon’hwa eku vumbeni ka endlelo ro tsala.

 7. Hi byihi vumbhoni bya misava lebyi nga kona bya ndhambi ya misava hinkwayo ni bya marhavi manharhu ya rixaka ra vanhu, hi laha swi hlamuseriweke ha kona emhakeni ya Bibele?

⁷ Etimhakeni tin’wana to tala, Genesa yi tikombe yi ri leyi pfumelelanaka hi laha ku hlamarisaka ni mintiyiso leyi kombisiweke. I Genesa ntsena leyi nyikaka mhaka ya ntiyiso ni ya xiviri ya Ndhambi ni vaponi va yona, hambi leswi timhaka ta ndhambi ni ku pona ka vanhu (hi makhamba yo tala hikwalaho ka ku va lava hlayisiweke eka ngalava) ti kumekaka eka mintsheketo ya swiyenge swo tala swa ndyangu wa vanhu. Mhaka ya Genesa nakambe yi nyikela masungulo ya tindhawu ta marhavi yo hambana-hambana ya vanhu, lama sukelaka eka vana vanharhu va Nowa—Xeme, Hamu na Yafeta.b Dr. Melvin G. Kyle, wa Xenia Theological Seminary, Missouri, U.S.A. u ri: “Leswaku ku suka eyinhleni ya le xikarhi, kun’wana eMisopotamiya, rhavi ra Hamu ra rixaka ri rhurhele edzonga-vupela-dyambu, rhavi ra Yafeta ri ya en’walungu-vupela-dyambu, naswona rhavi ra Xeme ri ya ‘evuxeni’ ku ya ‘etikweni ra Xinara’ a swi kaneteki.”c

 8. Hi tihi tinxaka tin’wana ta vumbhoni leti tiyisaka ntiyiso wa Genesa?

⁸ Ntiyiso wa Genesa tanihi xiyenge lexi rhekhodiweke hi Xikwembu nakambe wu kombisiwa hi ku twanana ka yona ka le ndzeni, kun’we ni ku pfumelelana ka yona loku heleleke ni Matsalwa laman’wana lama huhuteriweke. Vutshembeki bya yona byi kombisa mutsari la chaveke Yehova ni la rhandzeke ntiyiso ni loyi handle ko ba mariri a tsaleke hi ta swidyoho swa tiko ni swa lava dumeke eIsrayele. Ehenhla ka hinkwaswo, ku pakanisa loku nga tsekatsekiki loku vuprofeta bya yona byi hetisekeke ha kona, hi laha swi nga ta kombisiwa ha kona loko ku yiwa emakumu ka ndzima leyi, swi fungha Genesa tanihi xikombiso lexi xiyekaka xa ku tsala loku huhuteriweke hi Yehova Xikwembu.—Gen. 9:20-23; 37:18-35; Vagal. 3:8, 16.

LESWI NGA ENDZENI KA GENESA

 9. (a) I yini lexi hlamuseriwaka eka ndzima yo sungula ya Genesa mayelana ni ku tumbuluxa ka Xikwembu? (b) Hi byihi vuxokoxoko lebyi engetelekeke lebyi ndzima ya vumbirhi yi byi nyikaka mayelana ni munhu?

⁹ Ku vumbiwa ka matilo ni misava, ni ku lunghiseleriwa ka misava leswaku yi tshamiwa hi vanhu (1:1–2:25). Entiyisweni loko yi tlhelela endzhaku eka nkarhi wa tibiliyoni ta malembe, Genesa yi sungula hi ku olova loku hlamarisaka yi ku: “Eku sunguleni Xikwembu xi tumbuluxile tilo ni misava.” Xa nkoka, xivulwa lexi xo sungula xi tivisa Xikwembu tanihi Muvumbi ni ntumbuluko wa xona lowu vonekaka tanihi matilo ni misava. Hi marito lamakulu, lama hlawuriweke kahle, ndzima yo sungula yi hambeta yi nyikela mhaka leyi tolovelekeke ya ntirho wa ku tumbuluxa malunghana ni misava. Leswi swi endliwa hi mimpimo ya tsevu ya nkarhi leyi vuriwaka masiku, hinkwayo yi sungula hi madyambu, laha ntirho wo tumbuluxa wa mpimo wolowo wa nkarhi wu nga hlamuseriwiki, kutani wu hela eku vangameni ka mixo, loko ku vangama ka ntirho wo tumbuluxa ku sungula ku vonaka khwatsi. Hi “masiku” lama landzelelanaka ku humelela ku vonakala; mpfhuka wa atimosifiya, tiko leri omeke ni swimila; timboni leswaku ti hambanisa nhlikanhi ni vusiku; tinhlampfi ni tinyenyana; ni swiharhi swa nhova naswona eku heteleleni ni munhu. Laha Xikwembu xi tivisa nawu wa xona lowu lawulaka tinxaka, ndzilakana lowu nga tlulekiki lowu endlaka leswaku swi nga koteki eka rixaka rin’wana ku hundzukela eka rin’wana. Loko xi endle munhu hi xifaniso xa xona n’wini, Xikwembu xi tivisa xikongomelo xa xona xa matlhelo manharhu hi munhu emisaveni: ku yi tata hi rixaka lero lulama, ku yi fuma ni ku fuma swivumbiwa leswi swi nga swiharhi. “Siku” ra vunkombo ra katekisiwa naswona ri tivisiwa ri ri leri kwetsimaka hi Yehova, loyi sweswi a yaka emahlweni ‘a wisa entirhweni wa yena hinkwawo lowu a wu endleke.’ Mhaka yi ya emahlweni yi nyika langutelo ra le kusuhi, kumbe leri kurisiweke, ra ntirho wa Xikwembu wo tumbuluxa mayelana ni munhu. Yi hlamusela ntanga wa Edeni ni ndhawu ya wona, yi boxa nawu wa Xikwembu wa murhi lowu siveriweke, yi hlamusela ku thya ka Adamu swiharhi, kutani endzhaku yi nyika mhaka ya ku lunghiselela ka Yehova vukati byo sungula hi ku vumba wansati hi miri wa Adamu hi yexe ivi a n’wi tisa eka Adamu.

10. Genesa yi hlamusela masungulo ya xidyoho ni rifu hi ndlela yihi, naswona i xikongomelo xihi xa nkoka lexi xi tivisiwaka laha?

¹⁰ Xidyoho ni rifu swi nghena emisaveni; ‘mbewu’ leyi vhumbiweke tanihi mukutsuri (3:1–5:5). Wansati u dya muhandzu lowu siveriweke naswona u kucetela nuna wakwe ku hlanganyela na yena eku xandzukeni, kutani Edeni wu va lowu thyakisiweke hi ku pfumala ku yingisa. Hi ku hatlisa Xikwembu xi komba ndlela leyi xikongomelo xa xona xi nga ta endleka ha yona: “Yehova Xikwembu a ku ka nyoka [Sathana, musunguri la nga vonekiki wa ku xandzuka]: . . . Ndzi ta veka ku vengana exikarhi ka wena ni wansati, ni xikarhi ka [mbewu ya] wena ni [mbewu ya] wansati; [yi] ta ku faya nhloko, wena u [yi] luma xirhendze.” (3:14, 15) Munhu wa hlongoriwa entangeni, leswaku a ya hanya hi ku vaviseka ni ku tikarhata lokukulu exikarhi ka mitwa ni mahlohlwe. Eku heteleleni u fanele ku fa ivi a tlhelela emisaveni leyi a a humesiwe eka yona. I rixaka ra yena ntsena leri nga ha tshembaka Mbewu leyi tshembisiweke.

11. Ku onha ka xidyoho ku hambetisa ku yini ehandle ka le Edeni?

¹¹ Ku onha ka xidyoho ku ya emahlweni ehandle ka Edeni. Kayini, n’wana wo sungula la tswariweke hi munhu, u va mudlayi wa makwavo Avele, nandza la tshembekaka wa Yehova. Yehova u pepetsekisela Kayini etikweni ra Vabaleki, laha a tswalaka rixaka leri endzhakunyana ri lovisiwaka hi Ndhambi. Adamu sweswi u na n’wana un’wana, Seta, loyi a vaka tata wa Enosi; enkarhini lowu vanhu va sungula ku vitana vito ra Yehova hi vukanganyisi. Adamu wa fa a ri na malembe ya 930 hi vukhale.

12. Misava yi onhisiwa ku yini emasikwini ya Nowa?

¹² Vanhu ni tintsumi leto biha va onha misava; Xikwembu xi tisa Ndhambi (5:6–11:9). Laha ku nyikeriwa rixaka ra Seta. Loyi a xiyekaka exikarhi ka vana lava va Seta i Enoko, loyi a kwetsimisaka vito ra Yehova hi ku “famba na Xikwembu [xa ntiyiso].” (5:22) Munhu la landzelaka wa ripfumelo leri xiyekaka i Nowa, ntukulu-xinghuwe wa Enoko, loyi a tswariweke malembe ya 1 056 endzhaku ka ku vumbiwa ka Adamu. Enkarhini lowu ku humelela nchumu wun’wana wo andzisa vukari emisaveni. Tintsumi ta Xikwembu ti sukela vutshamo bya tona bya le tilweni ti ta tekana ni vanhwanyana vo saseka va vanhu. Ku hlangana loku ku nga riki enawini ku humesa rixaka leri pfanganeke ra swihontlovila leswi tiviwaka tanihi Tinefelimi (leswi vulaka “Vanhu va mona”), leswi endlaka vito, hayi ra Xikwembu, kambe ra swona. Hikwalaho Yehova u tivisa Nowa leswaku U ta lovisa vanhu ni swiharhi hikwalaho ka vubihi lebyi hambetaka bya vanhu. I Nowa ntsena la kumaka tintswalo eka Yehova.

13. Yehova sweswi u kwetsimisa vito rakwe hi ndlela yihi?

¹³ Nowa u va tata wa Xeme, Hamu na Yafeta. Loko vukari ni ku onha swi ya emahlweni emisaveni, Yehova u paluxela Nowa leswaku U le kusuhi ni ku kwetsimisa vito ra Yena hi ku tirhisa ndhambi leyikulu, naswona U lerisa Nowa ku aka ngalava ya ku hlayiseka, a n’wi nyika tipulani leti xaxametiweke to aka. Hi ku anghwetla Nowa wa yingisa ivi a hlengeleta ndyangu wakwe wa vanhu va nhungu, kun’we ni swihari ni tinyanyana; endzhaku, hi lembe ra vu-600 ra vutomi byakwe (2370 B.C.E.), Ndhambi ya sungula. Ku na ku ya emahlweni hi masiku ya 40, ku kondza loko hambi ti ri tintshava leto leha ti funengetiwa hi mati hi timitara ta 6,7. Loko endzhaku ka lembe rin’we, Nowa eku heteleleni a swi kota ku rhangela ndyangu wakwe wu huma engalaveni, goza rakwe ro sungula i ku nyikela gandzelo lerikulu ro nkhensa eka Yehova.

14. Yehova sweswi u lerisa ni ku endla ntwanano wa yini, naswona i swiendlakalo swihi leswi tataka vutomi bya Nowa?

¹⁴ Yehova kutani u katekisa Nowa ni ndyangu wa yena ivi a va lerisa ku tata misava hi rixaka ra vona. Xileriso xa Xikwembu xi nyika mpfumelelo wo dya nyama kambe xi lava ku papalatiwa ka ngati, leyi ku nga moya-xiviri, kumbe vutomi bya nyama, naswona xi lava ku herisiwa ka mudlayi. Ntwanano wa Xikwembu wa ku ka xi nga ha ta tisa ndhambi ehenhla ka misava wu tiyisiwa hi ku humelela ka nkwangula-tilo ematilweni. Endzhakunyana, Hamu u kombisa ku delela Nowa muprofeta wa Yehova. Loko a tiva leswi, Nowa u rhukana Kanana n’wana Hamu, kambe u tlhandlekela nkateko ku komba leswaku Xeme hi laha ku hlawulekeke u ta tsakeriwa ni leswaku Yafeta na yena u ta katekisiwa. Nowa wa fa a ri na malembe ya 950 hi vukhale.

15. Vanhu va ringeta ku tiendlela vito leri dumeke hi ndlela yihi, naswona Yehova u herisa xikongomelo xa vona hi ndlela yihi ke?

¹⁵ Majaha manharhu ya Nowa ya hetisisa xileriso xa Xikwembu xo andza, ya humesa mindyangu ya 70, vakokwa wa rixaka ra sweswi ra vanhu. Nimirodi, ntukulu wa Hamu, a nga hlayeriwi kona, entiyisweni hikwalaho ka leswi a vaka “xihloti xa matimba [lexi lwisanaka na] Yehova.” (10:9) U simeka mfumo naswona u sungula ku aka miti. Enkarhini lowu misava hinkwayo yi na ririmi rin’we. Ematshan’wini yo hangalaka emisaveni hinkwayo va yi aka ni ku yi rima, vanhu va kunguhata ku aka muti ni xihondzo, xihlungwana xa xona xi fika ematilweni leswaku va ta tiendlela vito leri dumeke. Hambi swi ri tano, Yehova u sivela xikongomelo xa vona hi ku pfilunganya ririmi ra vona, kutani a va hangalasa. Muti lowu wu vuriwa Babele (leswi vulaka ‘mpfilungano’).

16. (a) Hikwalaho ka yini rixaka ra Xeme ri ri ra nkoka? (b) Abrama u va “nakulobye wa [Yehova]” hi ndlela yihi, naswona i mikateko yihi leyi a yi amukelaka?

¹⁶ Ku tirhisana ka Xikwembu na Abrahama (11:10–25:26). Nxaxamelo wa nkoka wa ku suka eka Xeme ku ya eka Abrama n’wana Tera wa landzelerisiwa, nakambe ku nyikeriwa ku hlangana ka ndzandzelelano wa minkarhi. Ematshan’wini yo tilavela vito, Abrama u kombisa ripfumelo eka Xikwembu. U suka emutini wa Kalediya wa Ur hi xileriso xa Xikwembu ivi, loko a ri na 75 wa malembe hi vukhale, a tsemakanya Yufrata a kongoma etikweni ra Kanana, a vitana vito ra Yehova. Hikwalaho ka ripfumelo rakwe ni ku yingisa, u vitaniwa “nakulobye [murhandziwa] wa [Yehova],” naswona Xikwembu xi tlhoma ntwanano wa xona na yena. (Yak. 2:23; 2 Tikr. 20:7; Esa. 41:8) Xikwembu xi sirhelela Abrama ni nsati wakwe enkarhini wa ku tshama ko koma aEgipta. Le ndzhaku eKanana, Abrama u kombisa ku hanana ni ku rhula ka yena hi ku pfumelela n’wana wa makwavo ni mugandzeri-kulobye, Lota, ku hlawula xiphemu lexi antswaka xa tiko. Endzhakunyana, u ponisa Lota eka tihosi ta mune leti n’wi endleke hlonga. Kutani ke, loko a vuya enyimpini, Abrama u hlangana na Melkisedeke, hosi ya Salema, loyi tanihi muprista wa Xikwembu a katekisaka Abrama, ni loyi Abrama a hakelaka vukhume eka yena.

17. Xikwembu xi kurisa ntwanano wa xona hi ndlela yihi, naswona i yini lexi hlavuteriwaka malunghana ni mbewu ya Abrama?

¹⁷ Xikwembu endzhakunyana xi humelela eka Abrama, xi tivisa leswaku i xitlhangu xa Abrama ni ku kurisa xitshembiso xa ntwanano hi ku hlavutela leswaku mbewu ya Abrama yi ta fana ni tinyeleti ta tilo hi nhlayo. Abrama u byeriwa leswaku mbewu yakwe yi ta karhatiwa hi ku hlaseriwa hi malembe ya 400 kambe yi ta kutsuriwa hi Xikwembu, xi avanyisa tiko leri yi hlaselaka. Loko Abrama a ri na 85 wa malembe hi vukhale, Sarayi nsati wakwe, loyi a nga si vaka ni n’wana, u n’wi nyika Hagara, nandza wakwe wa xisati wa Muegipta leswaku a ta va ni n’wana na yena. Iximayele wa velekiwa, naswona u langutiwa tanihi loyi a nga vaka mudya-ndzhaka. Hambi swi ri tano, Yehova u kunguhata hi ndlela leyi hambaneke. Loko Abrama a ri na 99 wa malembe hi vukhale, Yehova u cinca vito ra yena ri va Abrahama, a cinca vito ra Sarayi ri va Sara, kutani a tshembisa leswaku Sara u ta va ni n’wana wa mufana. Ntwanano wa ku yimbisiwa wu nyikiwa Abrahama, naswona hi ku hatlisa u endla leswaku ndyangu wakwe wu yimbisiwa.

18. I swiendlakalo swihi leswi xiyekaka leswi chaputaka vutomi bya Lota?

¹⁸ Xikwembu kutani xi tivisa Abrahama nakulobye wa xona ku tiyimisela ka xona ku herisa Sodoma na Gomora hikwalaho ka xidyoho xa vona lexikulu. Tintsumi ta Yehova ti tsundzuxa Lota naswona ti n’wi pfuna ku baleka eSodoma ni nsati ni vanhwana va yena vambirhi. Hambi swi ri tano, nsati wakwe, hi ku hundzuluka a languta swilo leswi nga endzhaku, u va tshuka ra munyu. Leswaku va tswala vana, vanhwanyana va Lota va endla leswaku tata wa vona a pyopyiwa hi vhinyo, naswona hi nhlangano wa rimbewu na yena, va tswala majaha mambirhi, lama vaka vatata wa matiko ya Moab na Amoni.

19. I ndzingo wihi lowu Abrahama a hlangavetanaka na wona hi laha ku humelelaka mayelana ni Mbewu, naswona i yini lexi Yehova a yaka emahlweni a xi hlavutela eku tiyiseni ka xitshembiso Xakwe?

¹⁹ Xikwembu xi sirhelela Sara eku thyakisiweni hi Abimeleke wa Vafilista. Mudya-ndzhaka la tshembisiweke, Isaka, wa velekiwa loko Abrahama a ri na 100 wa malembe hi vukhale naswona Sara a ri na kwalomu ka 90. Kwalomu ka ntlhanu wa malembe endzhaku ka leswi, Iximayele wa malembe ya 19 hi vukhale u hlekula Isaka, mudya-ndzhaka, leswi swi vangaka ku hlongoriwa ka Hagara na Iximayele, hi ku pfumela ka Xikwembu. Malembe endzhakunyana, Xikwembu xi ringa Abrahama hi ku n’wi lerisa ku endla gandzelo hi n’wana wakwe wa jaha Isaka eka yin’wana ya tintshava ta Moriya. Ripfumelo lerikulu ra Abrahama eka Yehova a ri tsekatseki. U ringeta ku nyikela n’wana wa yena ni mudya-ndzhaka, kambe a yimisiwa hi Yehova, loyi a lunghiselelaka khuna tanihi gandzelo ro khomela. Yehova nakambe u tiyisa xitshembiso xa Yena eka Abrahama, a vula leswaku U ta andzisa mbewu ya Abrahama ku fana ni tinyeleti ta tilo ni sava leri nga eribuweni ra lwandle. U kombisa leswaku mbewu leyi yi ta fuma nyangwa ya valala vakwe ni leswaku matiko hinkwawo ya misava ya ta tidzunisa hakunene hi Mbewu leyi.

20. I ku khathalela kwihi loku Abrahama a ku kombisaka eku lunghiseleleni ka Isaka nsati, naswona Isaka u endliwa mudya-ndzhaka a ri swakwe hi ndlela yihi?

²⁰ Sara wa fa a ri na malembe ya 127 naswona u lahliwa ensin’wini leyi Abrahama a yi xavaka eka vana va Hiti. Kutani Abrahama u rhumela nandza wakwe lonkulu wa le ndlwini ku ya kumela Isaka nsati etikweni ra maxaka ya yena. Yehova u kongomisa nandza eka ndyangu wa Betuwele n’wana Nahor, naswona malunghiselelo ya leswaku Rebeka a tlhela na yena ya endliwa. Rebeka u famba hi ku swi rhandza, ni nkateko wa ndyangu wa ka vona, naswona u va nsati wa Isaka. Loko a ri Abrahama, u teka nsati un’wana, Ketura, loyi a n’wi velekelaka majaha ya tsevu. Hambi swi ri tano, u nyika lava tinyiko kutani a va fambisa ivi a endla leswaku Isaka a va mudya-ndzhaka wakwe a ri swakwe. Endzhaku, loko a ri na malembe ya 175, Abrahama wa fa.

21. Isaka na Rebeka va va ni vana va majaha va mahahlwa hi ndlela yihi ke?

²¹ Hi laha Yehova a vhumbeke ha kona, Iximayele makwavo wa Isaka hi tatana u va nhloko ya rixaka lerikulu, leri sekeriweke ehenhla ka majaha-nkulu yakwe ya 12. Hi malembe ya 20 Rebeka u tshama a ri mhika, kambe Isaka u hambeta a khongela eka Yehova, naswona u veleka mahahlwa, Esawu na Yakobo, lava ha vona Yehova a n’wi byeleke leswaku lonkulu u ta tirhela lontsongo. Esaka sweswi u na 60 wa malembe hi vukhale.

22. Esawu na Yakobo va wu langutisisa ku yini ntwanano na Abrahama, naswona hi vuyelo byihi?

²² Yakobo ni majaha yakwe ya 12 (25:27–37:1). Esawu u va murhandzi wa vuhloti. Hi ku hluleka ku tlangela ntwanano na Abrahama, siku rin’wana u vuya eku hloteni ivi a xavisa lunghelo rakwe ra ku tswariwa eka Yakobo hi murhunyana ntsena. Nakambe u teka vavasati vambirhi va Vahiti (kutani endzhakunyana ku va Muiximayele) lava vaka xihlovo xa ku vaviseka eka vatswari vakwe. Hi ku pfuniwa hi mana wakwe, Yakobo wa tihundzula a fana na Esawu leswaku a kuma nkateko wa mativula. Esawu, loyi a nga n’wi paluxelangiki Isaka leswaku u xavise lunghelo ra ku velekiwa, kutani u lunghiselela ku dlaya Yakobo loko a tiva leswi Yakobo a swi endleke, kutani Rebeka u ringanyeta leswaku Yakobo a balekela eHarani eka makwavo Labani. Loko Yakobo a nga si suka, Isaka wa n’wi katekisa nakambe ivi a n’wi lerisa leswaku a nga teki nsati wa muhedeni, kambe un’wana la humaka endyangwini wa mana wakwe. EBethele, endleleni yakwe yo ya eHarani, u vona Yehova enorhweni, loyi a n’wi tiyisekisaka nakambe ivi a tiyisa xitshembiso xa ntwanano eka yena.

23. (a) Yakobo u va ni vana va vafana va 12 hi ndlela yihi? (b) Rubeni u ri lahlisa ku yini lunghelo ra ku velekiwa?

²³ Le Harani, Yakobo u tirhela Labani, a teka vanhwana vakwe vambirhi, Leya na Rahele. Hambi leswi vukati lebyi bya tshengwe byi tisiweke eka yena hi vukanganyisi bya Labani, Xikwembu xa byi katekisa hi ku nyika Yakobo majaha ya 12 ni nhwana hi ku tirhisa vasati ni malandza ya vona mambirhi ya xisati, Zilpa na Bilha. Xikwembu xi endla leswaku mintlhambi ya Yakobo yi andza swinene kutani xi n’wi lerisa ku tlhelela etikweni ra vakokwa wa yena. U hlongorisiwa hi Labani, kambe va endla ntwanano endhawini leyi vuriwaka Galeed ni Xihondzo xo Rindza (Xiheveru, ham·Mits·pahʹ). Loko a ya emahlweni ni riendzo, Yakobo u tlhela a tiyisekisiwa hi tintsumi naswona u dodombisana ni ntsumi nivusiku, leyi eku heteleleni yi n’wi katekisaka kutani yi cinca vito ra yena ra Yakobo ri va Israyele. Yakobo u lunghiselela ku hlangana na Esawu hi ku rhula ivi a ya eXikem. Laha n’wana wakwe wa wanhwana, Dina, u onhiwa hi n’wana wa jaha wa ndhuna ya Muhivhi. Vamakwavo Simiyoni na Levhi va rihisela hi ku dlaya vavanuna va Xikem. Leswi swi hlundzukisa Yakobo hikuva swi nyika yena tanihi muyimeri wa Yehova, vito lero biha etikweni. Xikwembu xi n’wi byela ku ya eBethele ku ya endla altari kona. Endleleni yo suka eBethele, Rahele wa fa loko a velekela Yakobo n’wana wakwe wa mufana wa vu-12, ku nga Benjamini. Rubeni u onha nandza wa xisati wa Rahele, Bilha, mana wa vana vambirhi va Yakobo, naswona hikwalaho ka leswi u lahla lunghelo ra yena ro velekiwa. Endzhakunyana Isaka wa fa, a ri na malembe ya 180 hi vukhale, naswona Esawu na Yakobo va n’wi lahla.

24. Hikwalaho ka yini Esawu ni ndyangu wakwe va rhurhela endhawini ya tintshava ya Sehir?

²⁴ Esawu ni yindlu yakwe va rhurhela endhawini ya tintshava eSehir, rifuwo leri hlengeletiweke hi Esawu na Yakobo ri ri lerikulu lerova ri nga va pfumeleli ku tshama kun’we. Minxaxamelo ya rixaka ra Esawu kun’we ni tindhuna ni tihosi ta Edom ya nyikeriwa. Yakobo u hambeta a tshama eKanana.

25. I swiendlakalo swihi leswi yisaka eka ku va Yosefa a va hlonga aEgipta?

²⁵ Ku ya aEgipta leswaku ku hlayisiwa vutomi (37:2–50:26). Hikwalaho ka tintswalo ta Yehova ni milorho yin’wana leyi a vangelaka Yosefa ku va na yona, vamakwavo lavakulu va sungula ku venga Yosefa. Va kunguhata ku n’wi dlaya kambe ematshan’wini ya sweswo va n’wi xavisa eka van’wamabindzu lava hundzaka va Vaiximayele. Loko va peta nguvu ya mavala-vala ya Yosefa engatini ya mbuti, va yi komba Yakobo tanihi vumbhoni bya leswaku n’wana wakwe lontsongo wa 17 wa malembe u dlayiwile hi xivandzana. Yosefa u yisiwa aEgipta ivi a xaviseriwa Potifaro, ndhuna ya valanguteri va Faro.

26. Hikwalaho ka yini mhaka ya ku velekiwa ka Perezi yi ri ya nkoka?

²⁶ Ndzima 38 ya hambukanyana leswaku yi nyikela mhaka ya ku velekiwa ka Perezi hi Tamar, loyi hi mano, a vangelaka Yuda mukon’wana wakwe ku endla mfanelo ya vukati eka yena leyi a yi fanele yi endliwe hi n’wana wakwe wa mufana. Mhaka leyi nakambe yi kandziyisa ku khathalela lokukulu loku Matsalwa ma rhekhodaka xiendlakalo xin’wana ni xin’wana lexi yisaka eku velekiweni ka Mbewu ya xitshembiso ha yona. Perezi n’wana wa Yuda u va un’wana wa vakokwa wa Yesu.—Luka 3:23, 33.

27. Yosefa u va mulawuri-nkulu wa Egipta hi ndlela yihi?

²⁷ Hi nkarhi lowu fanaka, Yehova u katekisa Yosefa aEgipta, naswona Yosefa u va lonkulu endlwini ya Potifaro. Hambi swi ri tano, ku nonon’hwa ka n’wi landzelela loko a ala ku tisa ndzhukano evitweni ra Xikwembu hi vuoswi ni nkata Potifaro, kutani u hehliwa hi vunwa ivi a nghenisiwa ekhotsweni. Kwalaho u tirhisiwa hi Yehova ku hlamusela milorho ya vakhotsiwa-kulobye vambirhi, mucheleri wa Faro ni mubakeri wakwe. Endzhakunyana, loko Faro a va ni norho lowu n’wi karhataka ngopfu, vuswikoti bya Yosefa byi tisiwa enyingisweni wa yena, lerova a tisiwa eka Faro hi ku hatlisa a huma ekheleni rakwe ra khotso. Loko a yisa ku dzuneka eka Xikwembu, Yosefa u hlamusela norho tanihi lowu wu vulaka malembe ya nkombo ya ndzalo, lama nga ta landzeriwa hi malembe ya nkombo ya ndlala. Faro u xiya “moya wa Xikwembu” ehenhla ka Yosefa ivi a n’wi veka tanihi mulawuri-nkulu ku tamela xiyimo lexi. (Gen. 41:38) Sweswi a ri na malembe ya 30 hi vukhale, Yosefa u lawula hi vutlhari hi ku hlayisa swakudya enkarhini wa malembe ya nkombo ya ndzalo. Kutani enkarhini wa ndlala ya misava hinkwayo lowu landzelaka, u xavisa swa le masin’wini eka vanhu va Egipta ni va matiko man’wana lama taka aEgipta ku ta lava swakudya.

28. I swiendlakalo swihi leswi rhendzelaka ku rhurhela ka ndyangu wa Yakobo aEgipta ke?

²⁸ Eku heteleleni Yakobo u rhumela vana vakwe va khume lavakulu aEgipta ku ya xava swa le masin’wini. Yosefa wa va tiva, kambe vona a va n’wi tivi. Loko a sarisa Simiyoni tanihi mutiyisekisi wa xitshembiso, u lava leswaku va ta ni makwavo wa vona lontsongo loko va vuya eka pfhumba leri landzelaka ro lava swa le masin’wini. Loko vana va kaye va vafana va vuya na Benjamini, Yosefa wa titivisa, a kombisa ku rivalela eka lava khume lava nga ni nandzu, kutani a va lerisa ku ya teka Yakobo ivi va rhurhela aEgipta leswaku va ta hlayiseka enkarhini wa ndlala. Xisweswo, Yakobo, ni vana vakwe va 66, u rhurhela aEgipta. Faro u va nyika tiko leri antswaka, tiko ra Goxeni, leswaku va tshama eka rona.

29. Hi wihi nxaxamelo wa nkoka wa vuprofeta lowu Yakobo a wu endlaka esangwini leri a feleke eka rona?

²⁹ Loko Yakobo a ri ekusuhi ni ku fa, u katekisa Efrayimi na Manase, vana va majaha va Yosefa, kutani a vitana vana vakwe va vafana va 12 kun’we leswaku a va byela leswi nga ta humelela eka vona ‘eminkarhini yo hetelela.’ (49:1) Kutani u nyika nxaxamelo wa vuprofeta hi vuxokoxoko, lebyi hinkwabyo ka byona byi fikeke eku hetisekeni loku xiyekaka ku sukela kwalaho.d Laha u vhumba leswaku nhonga ya vuhosi yi ta tshama erixakeni ra Yuda ku kondza ku ta Shilo (hi leswaku “Loyi A Nga Yena; Loyi Byi Nga Bya Yena”), Mbewu leyi tshembisiweke. Endzhaku ka ku katekisa tinhloko ta tinxaka ta 12 hi ndlela yoleyo ni ku nyika swileriso mayelana ni ku lahliwa ka yena n’wini ka nkarhi lowu taka eTikweni ra Xitshembiso, Yakobo wa fa a ri na melembe ya 147 hi vukhale. Yosefa u ya emahlweni a khathalela vamakwavo ni mindyangu ya vona ku fikela eku feni kakwe a ri na malembe ya 110 hi vukhale, ku nga nkarhi lowu ha wona a phofulaka ripfumelo ra yena leswaku Xikwembu xi ta tlhela xi yisa Israyele etikweni ra vona kutani a kombela leswaku marhambu yakwe na wona ma yisiwa eTikweni rero ra Xitshembiso.

MHAKA LEYI YI PFUNAKA HA YONA

30. (a) I xisekelo xihi lexi Genesa yi xi nyikaka xa ku twisisa tibuku leti landzelaka ta Bibele? (b) I xikongomelo xihi lexi faneleke lexi Genesa yi xi kombisaka?

³⁰ Tanihi masungulo ya Rito leri huhuteriweke ra Xikwembu, Genesa yi na mpfuno lowu nga ringanisekiki eku tiviseni ka swikongomelo leswi vangamaka swa Yehova Xikwembu. Mayana xisekelo lexi yi xi nyikelaka eku twisiseni ka tibuku ta Bibele leti landzelaka! Enxaxamelweni wa yona lowukulu, yi hlamusela masungulo ni mahetelelo ya misava leyo lulama aEdeni, ku vumbiwa ni ku onhaka ka xihatla ka misava yo sungula ya vanhu lava nga chaviki Xikwembu, ni ku tlhekeka ka misava ya namuntlha yo biha. Hi laha ku xiyekaka, yi andlala nhloko-mhaka ya Bibele hinkwayo, hi leswaku, ku lweriwa ka Yehova hi ku tirhisa Mfumo lowu lawuriwaka hi ‘mbewu’ leyi tshembisiweke. Yi kombisa mhaka leyi munhu a faka ha yona. Ku sukela eka Genesa 3:15 ku ya emahlweni—naswona ngopfu-ngopfu eka rhekhodo ya ku tirhisana ka Xikwembu na Abrahama, Isaka na Yakobo—yi na ntshembo wa vutomi emisaveni leyintshwa ehansi ka Mfumo wa Mbewu. Ya pfuna eku kombiseni ka xikongomelo lexi faneleke xa vanhu hinkwavo—ku va vahlayisi va vutshembeki ni vakwetsimisi va vito ra Yehova.—Varhoma 5:12, 18; Vahev. 11:3-22, 39, 40; 12:1; Mat. 22:31, 32.

31. Hi ku languta chati leyi landzelaka, kombisa leswaku Genesa yi na (a) vuprofeta bya nkoka ni (b) misinya ya milawu ya risima.

³¹ Matsalwa ya Vukriste ya Xigriki ma tshaha xiendlakalo ni munhu un’wana ni un’wana loyi a dumeke la rhekhodiweke ebukwini ya Genesa. Ku tlula kwalaho, hi laha swi kombisiweke ha kona eMatsalweni hinkwawo, vuprofeta lebyi rhekhodiweke eka Genesa byi hetiseke handle ko hoxisa. Byin’wana bya lebyi, “malembe ya mune wa madzana” ya ku hlaseriwa ka mbewu ya Abrahama, byi sungule loko Iximayele a hlekule Isaka hi 1913 B.C.E. ivi byi hela eku kutsuriweni aEgipta hi 1513 B.C.E.e (Gen. 15:13) Swikombiso swa vuprofeta byin’wana bya nkoka ni ku hetiseka ka byona swi kombisiwe eka chati leyi landzelaka. Nakambe lexi pfunaka ngopfu eku akeni ka ripfumelo ni ku twisisa i misinya ya milawu ya Xikwembu leyi hlamuseriweke ro sungula eka Genesa. Vaprofeta va khale, kun’we na Yesu ni vadyondzisiwa vakwe, va kombetele ni ku tirhisa marungula lama humaka ebukwini ya Genesa hi ku phindha-phindha. Hi ta endla kahle ku landzela xikombiso xa vona, naswona ku dyondza chati leyi landzelaka swi fanele ku pfuna eka leswi.

32. I rungula rihi ra nkoka leri Genesa yi nga na rona evukatini, erixakeni ni le ku hlayeleni ka nkarhi?

³² Genesa yi ku hlavutela khwatsi ku rhandza ni xikongomelo xa Xikwembu mayelana ni vukati, vuxaka lebyi faneleke bya nuna ni nsati ni misinya ya milawu ya vunhloko ni vuleteri bya ndyangu. Yesu hi byakwe u tirhise rungula leri, a tshaha ndzima yo sungula ni ya vumbirhi ya Genesa enhlamuselweni ya yena yin’we a ku: “A mi hlayanga xana marito lama nge: ‘Eku sunguleni Mutumbuluxi ú endlile munhu wa xinuna ni munhu wa xisati’ xana? Naswona Mutumbuluxi ú te: ‘Hikwalaho ka swona wanuna ú ta sukela tata wa yena ni mana wa yena, a namarhela nsati wa yena; kutani lavambirhi va ta va nyama yin’we ntsena.’” (Mat. 19:4, 5; Gen. 1:27; 2:24) Rhekhodo leyi nga eka Genesa i ya nkoka eku nyikeleni ka rixaka ra ndyangu wa vanhu ni le ku hlayeleni ka nkarhi lowu munhu a veke emisaveni leyi ha wona.—Gen. tindz. 5, 7, 10, 11.

33. Boxa misinya yin’wana ya milawu ni mikhuva ya vandla ra vapatriarka leyi yi nga ya nkoka eku twisiseni ka Bibele.

³³ Nakambe mpfuno wa xiviri eka xichudeni xa Matsalwa i dyondzo ya vandla ra vapatriarka leyi Genesa yi yi nyikelaka. Vandla ra vapatriarka a xi ri xivumbeko xa vanhu xa vulawuri bya ndyangu lebyi tirheke exikarhi ka vanhu va Xikwembu ku sukela esikwini ra Nowa ku fikela loko Nawu wu nyikeriwile eNtshaveni ya Sinayi. Byo tala bya vuxokoxoko lebyi nghenisiweke eka ntwanano wa Nawu ana se a byi tirhisiwa eka vandla ra vapatriarka. Misinya yo tano ya milawu tanihi mfanelo ya vanhu (18:32), vutihlamuleri bya vanhu (19:15), ku xupuriwa hi rifu kun’we ni ku kwetsima ka ngati ni ka vutomi (9:4-6), ni ku venga ka Xikwembu ku dzunisiwa ka vanhu (11:4-8) swi khumbe vanhu ematin’wini hinkwawo. Mikhuva ni marito yo tala lama nga enawini swi tisa ku twisiseka eka swiendlakalo swa le ndzhakunyana, hambi ku ri ku ta fika emasikwini ya Yesu. Nawu wa vapatriarka lowu lawulaka vuwundli bya vanhu ni nhundzu (Gen. 31:38, 39; 37:29-33; Yoh. 10:11, 15; 17:12; 18:9) ni mukhuva wo hundzisela nhundzu (Gen. 23:3-18), kun’we ni nawu lowu lawulaka ndzhaka ya loyi a amukeleke lunghelo ra mativula (48:22), swi fanele ku tiviwa loko hi ta va ni masungulo lama lavekaka ku kuma ku twisisa lokunene ka Bibele. Mikhuva yin’wana ya vandla ra vapatriarka leyi nghenisiweke eNawini a ku ri magandzelo, ku yimba (loku ro sungula ku nyikiweke Abrahama), ku endla mintwanano, vukati bya namu (38:8, 11, 26) ni ku tirhisiwa ka ku hlambanya ku tiyisa mhaka.—22:16; 24:3.f

34. I tidyondzo tihi leti nga ta nkoka eka Vakriste, leti ti nga dyondziwaka hi ku tirhisa dyondzo ya Genesa?

³⁴ Genesa, buku yo sungula ya Bibele, yi nyikela tidyondzo to tala hi ku tenga, ripfumelo, ku tshembeka, ku yingisa, xichavo, mikhuva leyinene ni xivindzi. Hi leswi swikombiso swi nga ri swingani: Ripfumelo ra Enoko ni xivindzi eku fambeni ni Xikwembu emahlweni ka valala lava nga ni vukari; vululami bya Nowa, ku pfumala xisandzu ni ku yingisa loku heleleke; ripfumelo ra Abrahama, ku tiyimisela kakwe ni ku tiyisela ka yena, ku vona kakwe vutihlamuleri tanihi nhloko ya ndyangu ni mudyondzisi wa swileriso swa Xikwembu eka vana vakwe, ku hanana ka yena ni rirhandzu rakwe; ku titsongahata ka Sara eka nuna wa yena loyi a nga nhloko ni ku gingiriteka kakwe; mbilu ya tintswalo ya Yakobo ni ku khathalela ka yena xitshembiso xa Xikwembu; ku yingisa ka Yosefa eka tata wa yena, ku lulama kakwe ka mahanyelo, xivindzi xa yena, mahanyelo yakwe lamanene ekhotsweni, ku xixima kakwe vafumi lava tlakukeke, ku titsongahata kakwe leswaku a yisa ku dzuneka eka Xikwembu ni ku rivalela kakwe ka musa ka vamakwavo; ku navela lokukulu ka vanhu lava hinkwavo ka ku kwetsimisa vito ra Yehova. Mikhuva leyi ya xikombiso ya vonaka evuton’wini bya lava va fambeke ni Xikwembu eka nkarhi wo leha wa malembe ya 2 369 ku sukela eku tumbuluxiweni ka Adamu ku ya eku feni ka Yosefa hi laha swi hlanganisiweke ha kona ebukwini ya Genesa.

35. Eku akeni ka ripfumelo, i yini lexi Genesa yi kombetelaka eka xona?

³⁵ Entiyisweni, mhaka leyi nga eka Genesa ya pfuna eku akeni ka ripfumelo, yi nyikela swikombiso swo tano leswikulu swa ripfumelo hi laha yi endlaka ha kona, mfanelo yoleyo yi ringiweke ya ripfumelo leri fanelekelaka muti lowu akiweke ni ku tumbuluxiwa hi Xikwembu, hulumendhe ya xona ya Mfumo leyi xi sunguleke ku yi lunghiselela hi ku tirhisa Mbewu ya xona ya xitshembiso khale swinene, mukwetsimisi lonkulu wa vito lerikulu ra Yehova.—Vahev. 11:8, 10, 16.

[Tinhlamuselo ta le hansi]

[Chati leyi nga eka tluka 18]

GENESA—YI HUHUTERIWILE NASWONA YA PFUNA

2:7 Munhu i moya-xiviri 1 Vakor. 15:45

9:4 Ku kwetsima ka ngati Mintirho 15:20, 29

20:3 Vuoswi byi hoxile 1 Vakor. 6:9

28:7 Ku yingisa vatswari Vaef. 6:1

Vuprofeta Lebyi Hetisekeke Ni Swifanekiselo Swa Vuprofeta

14:18 Melkisedeke u fanekisela Kriste Vahev. 7:13-15

3:1-6 Nyoka yi kanganyise Evha 2 Vakor. 11:3

4:8 Kayini u dlele Avele Yuda 11; 1 Yoh. 3:12

4:9, 10 Ngati ya Avele Mat. 23:35

5:21 Enoko Yuda 14

6:13, 17-20 Ndhambi Esa. 54:9; 2 Pet. 2:5

12:1-3, 7 Ntwanano wa Abrahama Vagal. 3:15-17

15:6 Ripfumelo ra Abrahama Varhoma 4:3; Yak. 2:23

15:13, 14 Ku tshamanyana aEgipta Mintirho 7:1-7

18:1-5 Malwandla Vahev. 13:2

19:26 Nsati wa Lota Luka 17:32

20:7 Abrahama i muprofeta Ps. 105:9, 15

21:9 Iximayele u rhukana Isaka Vagal. 4:29

37:28 Yosefa u xavisiwe aEgipta Ps. 105:17

41:40 Yosefa u endliwe mulawuri-nkulu Ps. 105:20, 21